યુદ્ધગ્રસ્ત દેશ યમનમાં મૃત્યુદંડની સજાનો સામનો કરી રહેલી ભારતીય નર્સ નિમિષા પ્રિયાને ૧૬ જુલાઈએ ફાંસી આપવામાં આવશે. નિમિષાને સ્થાનિક વ્યક્તિ અને તેના ભૂતપૂર્વ બિઝનેસ પાર્ટનર તલાલ અબ્દો મહદીની હત્યા બદલ મૃત્યુદંડની સજા ફટકારવામાં આવી હતી. ૨૦૧૭ માં મહદીનો મૃતદેહ પાણીની ટાંકીમાંથી મળી આવ્યો હતો. તેને બચાવવાનો એક માત્ર રસ્તો એ છે કે મહદીનો પરિવાર તેને માફ કરી દે. નિમિષાના પરિવાર અને સમર્થકોએ દિયા અથવા બ્લડ મની તરીકે ૧૦ લાખ ડોલરની ઓફર કરી છે, પરંતુ આ ત્યારે જ શક્ય બનશે કે મહદીનો પરિવાર આ રકમ સ્વીકારવાના બદલામાં નિમિષાને માફ કરી દે. સેવ નિમિષા પ્રિયા કાઉન્સિલના એક સભ્યે જણાવ્યું કે અમે હજુ પણ તેની માફીની રાહ જોઈ રહ્યા છીએ. ભારતના વિદેશ મંત્રાલયના એક અધિકારીએ જણાવ્યું કે તેઓ હજુ પણ ઘટનાની વિગતો ચકાસી રહ્યા છે.
નિમિષા પ્રિયા ૨૦૦૮ માં ભારતના કેરળ રાજ્યથી નર્સ તરીકે કામ કરવા માટે યમન ગઈ હતી. ૨૦૧૭માં મહદીનો મૃતદેહ મળ્યા બાદ તેની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. ૩૪ વર્ષીય નિમિષા હાલમાં યમનની રાજધાની સનાની સેન્ટ્રલ જેલમાં બંધ છે. તેના પર મહદીને શામક દવાઓનો વધુ પડતો ડોઝ આપીને તેના શરીરના ટુકડા કરીને તેની હત્યા કરવાનો આરોપ હતો. નિમિષાના વકીલે કોર્ટમાં દલીલ કરી હતી કે મહદીએ તેને શારીરિક ત્રાસ આપ્યો હતો, તેના બધા પૈસા છીનવી લીધા હતા, તેનો પાસપોર્ટ જપ્ત કર્યો હતો અને બંદૂકથી ધમકી આપી હતી. નિમિષા ફક્ત એનેસ્થેસિયા આપીને મહદી પાસેથી પોતાનો પાસપોર્ટ પાછો મેળવવા માંગતી હતી, પરંતુ ભૂલથી દવાનો ડોઝ ઓવરડોઝ થઈ ગયો હતો. ૨૦૨૦ માં, એક સ્થાનિક કોર્ટે તેને મૃત્યુદંડની સજા ફટકારી હતી. તેના પરિવારે આ નિર્ણયને યમનની સુપ્રીમ કોર્ટમાં પડકાર્યો હતો પરંતુ ૨૦૨૩ માં તેમની અપીલ ફગાવી દેવામાં આવી હતી. જાન્યુઆરી ૨૦૨૪ માં યમનના હુથી બળવાખોરોની સુપ્રીમ પોલિટિકલ કાઉન્સિલના અધ્યક્ષ મહદી અલ-મશાતે ફાંસીની સજાને મંજૂરી આપી હતી. યમનની ઇસ્લામિક કાનૂની વ્યવસ્થા શરિયા કહેવાય હેઠળ હવે તેમની પાસે ફક્ત એક જ છેલ્લી આશા પીડિતનો પરિવાર છે. જો તેઓ ઇચ્છે તો તેઓ બ્લડ મની લઈને તેને માફ કરી શકે છે.
નિમિષાની માતા ઘરેલુ કામદાર છે. તે ૨૦૨૪ થી યમનમાં છે અને તેની પુત્રીને બચાવવા માટે શ્રેષ્ઠ પ્રયાસો કરી રહી છે. તેણે મહદીના પરિવાર સાથે વાટાઘાટો કરવા માટે યમનમાં રહેતા સામાજિક કાર્યકર્તા સેમ્યુઅલ જેરોમને નામાંકિત કર્યા છે. સેવ નિમિષા પ્રિયા ઇન્ટરનેશનલ એક્શન કાઉન્સિલ નામનું એક જૂથ લોકો પાસેથી ભંડોળ એકત્ર કરીને નાણાં એકત્ર કરી રહ્યું છે. સેમ્યુઅલ જેરોમે કહ્યું છે કે મહદીના પરિવારને દસ લાખ ડોલરની ઓફર કરવામાં આવી છે.
ભારતમાં તાલીમ પામેલી નર્સ નિમિષા પ્રિયા ૨૦૦૮માં કેરળથી યમન ગઈ હતી. તેને રાજધાની સનાની એક સરકારી હોસ્પિટલમાં નોકરી મળી ગઈ હતી. ૨૦૧૧ માં નિમિષા ટોમી થોમસ સાથે લગ્ન કરવા માટે કેરળ ગઈ અને પછી તે બંને યમન ગયાં હતાં. ડિસેમ્બર ૨૦૧૨ માં તેમને એક પુત્રીનો જન્મ થયો હતો. તેમને યમનમાં યોગ્ય નોકરી મળી શકી નહીં, જેના કારણે તેમને આર્થિક મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડ્યો અને ૨૦૧૪ માં તેઓ તેમની પુત્રી સાથે કોચી પાછા ફર્યાં હતાં. તે જ વર્ષે નિમિષાએ ક્લિનિક ખોલવા માટે તેની ઓછી પગારવાળી નોકરી છોડી દેવાનું નક્કી કર્યું હતું. યમનના કાયદા હેઠળ, આમ કરવા માટે સ્થાનિક ભાગીદારની જરૂર પડે છે અને આ તે સમય છે જ્યારે મહદી વાર્તામાં પ્રવેશ કરે છે. મહદી કપડાની દુકાન ચલાવતો હતો અને તેની પત્નીએ નિમિષા જે ક્લિનિકમાં કામ કરતી હતી ત્યાં એક બાળકીને જન્મ આપ્યો હતો.
જાન્યુઆરી ૨૦૧૫માં જ્યારે નિમિષા ભારત આવી ત્યારે મહદી તેની સાથે આવી હતી. નિમિષા અને તેના પતિએ મિત્રો અને પરિવાર પાસેથી લગભગ ૫૦ લાખ રૂપિયા એકઠા કર્યા હતા અને એક મહિના પછી નિમિષા પોતાનું ક્લિનિક ખોલવા માટે યમન પાછી ફરી હતી. થોમસ અને તેની પુત્રીને પાછા લાવવાના પ્રયાસો શરૂ થયા હતા. તે જ સમયે યમનમાં ગૃહયુદ્ધ ફાટી નીકળ્યું હતું. તે સમય દરમિયાન ભારતે યમનમાંથી તેના ૪,૬૦૦ નાગરિકો અને ૧,૦૦૦ વિદેશી નાગરિકોને બહાર કાઢ્યાં, પરંતુ નિમિષા પરત ન આવી શકી. યમનમાં નિમિષાની હાલત ટૂંક સમયમાં જ બગડી ગઈ હતી અને તેણે મહદી વિશે ફરિયાદ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું.
નિમિષાની માતા પ્રેમાકુમારીએ ૨૦૨૩માં દિલ્હી હાઈકોર્ટમાં દાખલ કરેલી અરજીમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે મેહદીએ નિમિષાના લગ્નના ફોટા તેના ઘરમાંથી ચોરી લીધા હતા અને બાદમાં તેમાં છેડછાડ કરીને દાવો કર્યો હતો કે તેણે નિમિષા સાથે લગ્ન કર્યા છે. તેમાં એમ પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે મહદીએ નિમિષાને ઘણી વખત ધમકી આપી હતી અને તેનો પાસપોર્ટ પણ રાખી મૂક્યો હતો. જ્યારે નિમિષાએ આ અંગે પોલીસમાં ફરિયાદ કરી ત્યારે પોલીસે તેને છ દિવસ માટે જેલમાં ધકેલી દીધી હતી. નિમિષાના પતિ થોમસને ૨૦૧૭ માં મહદીની હત્યા વિશે ખબર પડી હતી. થોમસને યમનથી સમાચાર મળ્યા કે નિમિષાને તેના પતિની હત્યા કરવા બદલ ધરપકડ કરવામાં આવી છે. થોમસ માટે આ આઘાતજનક હતું કારણ કે તે પોતે નિમિષાનો પતિ હતો. મહદીનો વિકૃત મૃતદેહ પાણીની ટાંકીમાંથી મળી આવ્યો હતો અને એક મહિના પછી નિમિષાની સાઉદી અરેબિયા સાથેની યમનની સરહદ નજીકથી ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. દિલ્હી હાઈકોર્ટમાં દાખલ કરવામાં આવેલી અરજીમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે મેહદીએ ક્લિનિકના માલિકીના દસ્તાવેજ સાથે છેડછાડ કરી હતી અને તેને પોતાની હોવાનો દાવો કર્યો હતો. તેણે ક્લિનિકમાંથી પૈસા પણ લેવાનું શરૂ કર્યું હતું અને નિમિષાનો પાસપોર્ટ પણ રાખ્યો હતો.
ગયા વર્ષે ડિસેમ્બરમાં નિમિષાના પરિવારે આ મામલે ભારત સરકાર પાસેથી તાત્કાલિક હસ્તક્ષેપની માંગણી કરી હતી. ભારતીય વિદેશ મંત્રાલયે આ બાબતે એક નિવેદન બહાર પાડ્યું હતું અને શક્ય તમામ મદદની ખાતરી આપી હતી. ભારતીય વિદેશ મંત્રાલયના પ્રવક્તા રણધીર જયસ્વાલે કહ્યું હતું કે અમે યમનમાં નિમિષા પ્રિયાને આપવામાં આવેલી સજાથી વાકેફ છીએ. અમે સમજીએ છીએ કે પ્રિયાના પરિવાર બધા ઉપલબ્ધ વિકલ્પો શોધી રહ્યા છે. ભારત સરકાર આ મામલે શક્ય તમામ મદદ પૂરી પાડી રહી છે. ગયા વર્ષે ડિસેમ્બરમાં મિડિયા અહેવાલો બહાર આવ્યા હતા, જેમાં દાવો કરવામાં આવ્યો હતો કે મહદીના પરિવાર સાથે વાટાઘાટો દ્વારા માફી મેળવવાના પ્રયાસો નિષ્ફળ ગયા બાદ મૃત્યુદંડની સજા સંભળાવવામાં આવી હતી.
૧૦ જુલાઈના રોજ, સ્વયંસેવક જૂથ સેવ નિમિષા પ્રિયા ઇન્ટરનેશનલ એક્શન કાઉન્સિલે ભારતીય સુપ્રીમ કોર્ટમાં અરજી દાખલ કરી માંગણી કરી છે કે ભારત સરકાર નિમિષા પ્રિયાને બચાવવા માટે રાજદ્વારી સ્તરે હસ્તક્ષેપ કરે. સુપ્રીમ કોર્ટે અરજી પર સુનાવણી કરવા સંમતિ આપી છે અને તેની સુનાવણી ૧૪ જુલાઈએ થવાની છે. ઉપરાંત, ફાંસીની તારીખની માહિતી પ્રકાશમાં આવ્યા પછી મામલાની ગંભીરતાને ધ્યાનમાં રાખીને સુપ્રીમ કોર્ટે અરજદારોને ભારતના એટર્ની જનરલને અરજીની નકલ પ્રદાન કરવા જણાવ્યું છે. કોર્ટે કેન્દ્ર સરકારને કહ્યું કે જો ભારત સરકારે આ મામલે કોઈ કાર્યવાહી કરી હોય તો એટર્ની જનરલ દ્વારા કોર્ટને જાણ કરો.
ભારત સરકારે સંસદમાં જણાવ્યું હતું કે વિશ્વના આઠ દેશોમાં કુલ ૪૯ ભારતીય નાગરિકોને મૃત્યુદંડની સજા ફટકારવામાં આવી છે. આમાંથી ૨૫ ભારતીયોને ફક્ત સંયુક્ત આરબ અમીરાત (UAE) માં જ આ સજા આપવામાં આવી છે. ૨૦૨૪ માં સાઉદી અરેબિયાએ કુલ ૧૦૧ લોકોને મૃત્યુદંડની સજા ફટકારી હતી, જેમાં ત્રણ ભારતીયોનો સમાવેશ થાય છે. એમ્નેસ્ટી ઇન્ટરનેશનલ અનુસાર ૨૦૨૪ માં આખી દુનિયામાં ૧,૫૧૮ લોકોને ફાંસી આપવામાં આવી હતી, જે ૨૦૨૩ કરતાં ૩૨% વધુ છે. આ સંખ્યા ૨૦૧૫ પછી સૌથી વધુ છે. સૌથી વધુ ૯૭૨ ફાંસીની સજા ઈરાનમાં આપવામાં આવી હતી, જેમાંથી ૩૦ મહિલાઓ હતી. સાઉદી અરેબિયામાં ૩૪૫ લોકોને અને ઇરાકમાં ૬૩ લોકોને ફાંસી આપવામાં આવી હતી. ચીન, વિયેતનામ અને ઉત્તર કોરિયા માટેના આંકડા ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ ત્યાં મૃત્યુદંડ બહુ સામાન્ય માનવામાં આવે છે.
-સમકિત શાહ
