2024ના લોકસભાના પરિણામો બાદથી આપણા મગજમાં એક મોટો પ્રશ્ન આવ્યો છે. શું પીએમ મોદી ગઠબંધન સરકાર ચલાવી શકશે? છેલ્લી બે ટર્મમાં તેમણે મજબૂત ભાજપ સરકારોનું નેતૃત્વ કર્યું છે. તેઓ એકમાત્ર નિર્ણય લેનાર રહ્યા છે. ભાજપે પોતાના દમ પર પૂર્ણ બહુમતી મેળવી હતી.ભાજપ હવે 240 બેઠકો સુધી મર્યાદિત હોવાથી, વર્તમાન એનડીએ ગઠબંધન અગાઉની સરકાર કરતા અલગ છે. જો કે, 1999-2004ની અટલ બિહારી વાજપેયી સરકારથી વિપરીત, મોદી સરકાર હાલના એનડીએ ગઠબંધનના અંકગણિતમાં વધુ સારી જગ્યાએ છે. વાજપેયીને ભાજપના 182 સભ્યોનું સમર્થન હતું અને તેઓ અન્ય પક્ષોના 115 સભ્યો પર નિર્ભર હતા. મોદીને આજે સંસદમાં ભાજપ તરફથી વધુ સમર્થન છે.
છેલ્લા કેટલાક દિવસોમાં, પીએમએ ગિયર બદલી નાખ્યું હોય તેવું લાગે છે, તેઓ સમાધાનકારી વાતો કરી રહ્યા છે. તેમણે સ્પષ્ટ કર્યું છે કે સરકાર મોદી કે ભાજપની સરકાર નથી પરંતુ એનડીએ સરકાર છે. મોદીએ તેમના મંત્રીઓની પસંદગી કરવાનો પીએમનો વિશેષાધિકાર પણ છોડી દીધો છે, જે ગઠબંધન સરકારમાં પ્રથમ નુકસાન છે. ભૂતકાળની જેમ, ગઠબંધન ભાગીદારોના નેતાઓએ તેમના પક્ષોમાંથી એવા લોકોના નામ મોકલ્યા હતા જેમને મંત્રી તરીકે શપથ લેવાના હતા. વડા પ્રધાને એક ડગલું આગળ વધીને પાર્ટીના સાથીદારો અમિત શાહ, જે પી નડ્ડા અને બી એલ સંતોષ સાથે મેરેથોન સત્ર યોજ્યું, માનવામાં આવે છે કે નવી સરકારની રૂપરેખા પર આ બેઠક યોજાઈ હતી.
નડ્ડા સંયોજકની ભૂમિકા ભજવતા જોવા મળે છે, જેઓ મંત્રી બનશે તે તમામને બોલાવે છે. મોદીએ વરિષ્ઠ ‘માર્ગદર્શક મંડળ’ લાલ કૃષ્ણ અડવાણી અને મુરલી મનોહર જોશીને મળ્યા, જેમને સાઈડલાઈન કરવામાં આવ્યા હતા, અને ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે તેઓ ‘સહમતિથી’ દેશને ચલાવશે.એમાં કોઈ શંકા નથી કે મોદી પોતાની જાતને નવી પરિસ્થિતિમાં અનુકૂળ કરી શકશે. જો તે નવી પરિસ્થિતિને સારી રીતે મેનેજ કરે તો કોઈને આશ્ચર્ય ન થવું જોઈએ.
માત્ર સમય જ કહેશે કે તેઓ જે સરકારનું નેતૃત્વ કરે છે તે સંક્રમણની વ્યવસ્થા છે કે પછી તેઓ નવેસરથી જોમ સાથે પાછા આવશે. તે વાતને નકારી શકાય નહીં કે મોદી સરકાર દ્વારા અનુસરવામાં આવેલ મહત્વપૂર્ણ વિકાસ એજન્ડા વધુ પક્ષોને તેમને સમર્થન આપવા માટે આગળ આવવા પ્રોત્સાહિત કરશે, આમ સરકારને વધુ સ્થિરતા પ્રદાન કરશે. ત્રીજી વખત મોદીની આગેવાની હેઠળની એનડીએની જીત ભાજપ અને અન્ય પક્ષો તેમજ વિપક્ષો તરફથી વધુ જવાબદાર રાજકારણની હાકલ કરે છે.
મોદીને અનેક પડકારોનો સામનો કરવો પડે તેવી શક્યતા છે. તેમણે મોટા નિર્ણયોમાં સાથી પક્ષોને સાથે લેવા પડશે. ‘એક રાષ્ટ્ર, એક ચૂંટણી’ લાગુ કરવામાં મુશ્કેલી આવી શકે છે ત્યારે યુનિફોર્મ સિવિલ કોડને (યુસીસી) અટકાવી દેવામાં આવે તેવી શક્યતા છે. રાષ્ટ્રીય જાતિની વસ્તી ગણતરીની નીતિશ કુમારની માગ પણ ભાજપ માટે એક મોટો મુદ્દો છે. ટીડીપીએ પહેલાથી જ સ્પષ્ટ કરી દીધું છે કે આંધ્ર પ્રદેશમાં (ઓબીસી ક્વોટા હેઠળ) અસ્તિત્વમાં રહેલા મુસ્લિમો માટે 4 ટકા અનામત આપવાનો તેનો કોઈ ઈરાદો નથી. લોકસભા ચૂંટણી પ્રચાર દરમિયાન, ભાજપે ધાર્મિક ધોરણે મુસ્લિમો માટે આરક્ષણ સામે જોરદાર હુમલો કર્યો હતો.
લોકસભામાં મજબૂત વિપક્ષ તરફથી મોદી સામે મોટો પડકાર આવશે. ગૃહમાં 232 સભ્યો સાથે, સરકાર પર દબાણ લાવવું સહેલું બનશે. મોદી ચર્ચા વિના નવા કાયદાને આગળ વધારી શકશે નહીં. મોદીનો પહેલો રાજકીય પડકાર આ વર્ષના અંતમાં મહારાષ્ટ્ર, હરિયાણા અને ઝારખંડમાં વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ અને કદાચ આવતા વર્ષે દિલ્હી અને બિહારની ચૂંટણીઓ હશે. આ તમામ રાજ્યોમાં, ઈન્ડિયા ગઠબંધન એનડીએ સામે ગંભીર પડકાર ઊભી કરે તેવી અપેક્ષા છે. મોદીને આ રાજ્યોમાં રાજકીય પહેલ પુનઃપ્રાપ્ત કરવા અને જરૂર જણાય ત્યાં યોગ્ય કરવા માટે બોલાવવામાં આવશે. મોદીએ 10 જૂને તેમના મંત્રી પરિષદમાં પોર્ટફોલિયોની ફાળવણી કરતી વખતે મુખ્ય મંત્રાલયોમાં તેમના ટોચના મંત્રીઓને જાળવી રાખીને સાતત્યનો સંદેશ મોકલ્યો હતો. તેમાં અમિત શાહ, રાજનાથ સિંહ, નિર્મલા સીતારમણ અને એસ. જયશંકર સાથે તમામ મંત્રીઓની વાપસી જોવા મળી હતી. અનુક્રમે ગૃહ, સંરક્ષણ, નાણા અને વિદેશી બાબતોના પોર્ટફોલિયો જાળવી રાખ્યા છે.
મોદીએ મુખ્ય ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર મંત્રાલયોને પણ મોટાભાગે યથાવત રાખ્યા હતા. નીતિન ગડકરીએ રોડ ટ્રાન્સપોર્ટ અને હાઇવે જાળવી રાખ્યા, સર્બાનંદ સોનોવાલે શિપિંગ એન્ડ પોર્ટ મંત્રાલય જાળવી રાખ્યું, અને અશ્વિની વૈષ્ણવે રેલ્વે, ઇન્ફર્મેશન ટેક્નોલોજી અને ઇન્ફર્મેશન એન્ડ બ્રોડકાસ્ટિંગ જાળવી રાખ્યા. જ્યોતિરાદિત્ય સિંધિયાના પદમાં વધારો થયો હોય એવું લાગે છે તેમને ટેલિકોમ મંત્રાલય, અન્ય મુખ્ય ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પોર્ટફોલિયો આપવામાં આવ્યા હતા. માત્ર ઉડ્ડયનમાં જ ફેરફાર જોવા મળ્યો અને તેલુગુ દેશમ પાર્ટીના (ટીડીપી) રામ મોહન નાયડુને તે મંત્રાલય સોંપવામાં આવ્યું હતું, આ પોર્ટફોલિયો પ્રથમ મોદી સરકારમાં તેમની પાર્ટીમાં જ હતું.
મોદીએ તેમના નવા કાર્યકાળની શરૂઆત એમ કહીને કરી કે તેમનું કાર્યાલય “લોકોનું પીએમઓ” હોવું જોઈએ અને તે મોદીનું પીએમઓ ન હોઈ શકે. હાર્ટલેન્ડ ગઢમાં સામાન્ય ચૂંટણીમાં તેને મળેલા આંચકા છતાં, ભાજપે દક્ષિણ અને ઉત્તરપૂર્વમાં નવા પ્રદેશો અને સમુદાયો વચ્ચે પોતાનો પગપેસારો કર્યો. વિપક્ષ પણ સંસદમાં મજબૂત હાજરી તરીકે ઉભરી આવ્યો છે. મોદીના તાજા જનાદેશથી શાસન અને રાજકારણ પ્રત્યેનો તેમનો અભિગમ બદલવો જરૂર બન્યો છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
2024ના લોકસભાના પરિણામો બાદથી આપણા મગજમાં એક મોટો પ્રશ્ન આવ્યો છે. શું પીએમ મોદી ગઠબંધન સરકાર ચલાવી શકશે? છેલ્લી બે ટર્મમાં તેમણે મજબૂત ભાજપ સરકારોનું નેતૃત્વ કર્યું છે. તેઓ એકમાત્ર નિર્ણય લેનાર રહ્યા છે. ભાજપે પોતાના દમ પર પૂર્ણ બહુમતી મેળવી હતી.ભાજપ હવે 240 બેઠકો સુધી મર્યાદિત હોવાથી, વર્તમાન એનડીએ ગઠબંધન અગાઉની સરકાર કરતા અલગ છે. જો કે, 1999-2004ની અટલ બિહારી વાજપેયી સરકારથી વિપરીત, મોદી સરકાર હાલના એનડીએ ગઠબંધનના અંકગણિતમાં વધુ સારી જગ્યાએ છે. વાજપેયીને ભાજપના 182 સભ્યોનું સમર્થન હતું અને તેઓ અન્ય પક્ષોના 115 સભ્યો પર નિર્ભર હતા. મોદીને આજે સંસદમાં ભાજપ તરફથી વધુ સમર્થન છે.
છેલ્લા કેટલાક દિવસોમાં, પીએમએ ગિયર બદલી નાખ્યું હોય તેવું લાગે છે, તેઓ સમાધાનકારી વાતો કરી રહ્યા છે. તેમણે સ્પષ્ટ કર્યું છે કે સરકાર મોદી કે ભાજપની સરકાર નથી પરંતુ એનડીએ સરકાર છે. મોદીએ તેમના મંત્રીઓની પસંદગી કરવાનો પીએમનો વિશેષાધિકાર પણ છોડી દીધો છે, જે ગઠબંધન સરકારમાં પ્રથમ નુકસાન છે. ભૂતકાળની જેમ, ગઠબંધન ભાગીદારોના નેતાઓએ તેમના પક્ષોમાંથી એવા લોકોના નામ મોકલ્યા હતા જેમને મંત્રી તરીકે શપથ લેવાના હતા. વડા પ્રધાને એક ડગલું આગળ વધીને પાર્ટીના સાથીદારો અમિત શાહ, જે પી નડ્ડા અને બી એલ સંતોષ સાથે મેરેથોન સત્ર યોજ્યું, માનવામાં આવે છે કે નવી સરકારની રૂપરેખા પર આ બેઠક યોજાઈ હતી.
નડ્ડા સંયોજકની ભૂમિકા ભજવતા જોવા મળે છે, જેઓ મંત્રી બનશે તે તમામને બોલાવે છે. મોદીએ વરિષ્ઠ ‘માર્ગદર્શક મંડળ’ લાલ કૃષ્ણ અડવાણી અને મુરલી મનોહર જોશીને મળ્યા, જેમને સાઈડલાઈન કરવામાં આવ્યા હતા, અને ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે તેઓ ‘સહમતિથી’ દેશને ચલાવશે.એમાં કોઈ શંકા નથી કે મોદી પોતાની જાતને નવી પરિસ્થિતિમાં અનુકૂળ કરી શકશે. જો તે નવી પરિસ્થિતિને સારી રીતે મેનેજ કરે તો કોઈને આશ્ચર્ય ન થવું જોઈએ.
માત્ર સમય જ કહેશે કે તેઓ જે સરકારનું નેતૃત્વ કરે છે તે સંક્રમણની વ્યવસ્થા છે કે પછી તેઓ નવેસરથી જોમ સાથે પાછા આવશે. તે વાતને નકારી શકાય નહીં કે મોદી સરકાર દ્વારા અનુસરવામાં આવેલ મહત્વપૂર્ણ વિકાસ એજન્ડા વધુ પક્ષોને તેમને સમર્થન આપવા માટે આગળ આવવા પ્રોત્સાહિત કરશે, આમ સરકારને વધુ સ્થિરતા પ્રદાન કરશે. ત્રીજી વખત મોદીની આગેવાની હેઠળની એનડીએની જીત ભાજપ અને અન્ય પક્ષો તેમજ વિપક્ષો તરફથી વધુ જવાબદાર રાજકારણની હાકલ કરે છે.
મોદીને અનેક પડકારોનો સામનો કરવો પડે તેવી શક્યતા છે. તેમણે મોટા નિર્ણયોમાં સાથી પક્ષોને સાથે લેવા પડશે. ‘એક રાષ્ટ્ર, એક ચૂંટણી’ લાગુ કરવામાં મુશ્કેલી આવી શકે છે ત્યારે યુનિફોર્મ સિવિલ કોડને (યુસીસી) અટકાવી દેવામાં આવે તેવી શક્યતા છે. રાષ્ટ્રીય જાતિની વસ્તી ગણતરીની નીતિશ કુમારની માગ પણ ભાજપ માટે એક મોટો મુદ્દો છે. ટીડીપીએ પહેલાથી જ સ્પષ્ટ કરી દીધું છે કે આંધ્ર પ્રદેશમાં (ઓબીસી ક્વોટા હેઠળ) અસ્તિત્વમાં રહેલા મુસ્લિમો માટે 4 ટકા અનામત આપવાનો તેનો કોઈ ઈરાદો નથી. લોકસભા ચૂંટણી પ્રચાર દરમિયાન, ભાજપે ધાર્મિક ધોરણે મુસ્લિમો માટે આરક્ષણ સામે જોરદાર હુમલો કર્યો હતો.
લોકસભામાં મજબૂત વિપક્ષ તરફથી મોદી સામે મોટો પડકાર આવશે. ગૃહમાં 232 સભ્યો સાથે, સરકાર પર દબાણ લાવવું સહેલું બનશે. મોદી ચર્ચા વિના નવા કાયદાને આગળ વધારી શકશે નહીં. મોદીનો પહેલો રાજકીય પડકાર આ વર્ષના અંતમાં મહારાષ્ટ્ર, હરિયાણા અને ઝારખંડમાં વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ અને કદાચ આવતા વર્ષે દિલ્હી અને બિહારની ચૂંટણીઓ હશે. આ તમામ રાજ્યોમાં, ઈન્ડિયા ગઠબંધન એનડીએ સામે ગંભીર પડકાર ઊભી કરે તેવી અપેક્ષા છે. મોદીને આ રાજ્યોમાં રાજકીય પહેલ પુનઃપ્રાપ્ત કરવા અને જરૂર જણાય ત્યાં યોગ્ય કરવા માટે બોલાવવામાં આવશે. મોદીએ 10 જૂને તેમના મંત્રી પરિષદમાં પોર્ટફોલિયોની ફાળવણી કરતી વખતે મુખ્ય મંત્રાલયોમાં તેમના ટોચના મંત્રીઓને જાળવી રાખીને સાતત્યનો સંદેશ મોકલ્યો હતો. તેમાં અમિત શાહ, રાજનાથ સિંહ, નિર્મલા સીતારમણ અને એસ. જયશંકર સાથે તમામ મંત્રીઓની વાપસી જોવા મળી હતી. અનુક્રમે ગૃહ, સંરક્ષણ, નાણા અને વિદેશી બાબતોના પોર્ટફોલિયો જાળવી રાખ્યા છે.
મોદીએ મુખ્ય ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર મંત્રાલયોને પણ મોટાભાગે યથાવત રાખ્યા હતા. નીતિન ગડકરીએ રોડ ટ્રાન્સપોર્ટ અને હાઇવે જાળવી રાખ્યા, સર્બાનંદ સોનોવાલે શિપિંગ એન્ડ પોર્ટ મંત્રાલય જાળવી રાખ્યું, અને અશ્વિની વૈષ્ણવે રેલ્વે, ઇન્ફર્મેશન ટેક્નોલોજી અને ઇન્ફર્મેશન એન્ડ બ્રોડકાસ્ટિંગ જાળવી રાખ્યા. જ્યોતિરાદિત્ય સિંધિયાના પદમાં વધારો થયો હોય એવું લાગે છે તેમને ટેલિકોમ મંત્રાલય, અન્ય મુખ્ય ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પોર્ટફોલિયો આપવામાં આવ્યા હતા. માત્ર ઉડ્ડયનમાં જ ફેરફાર જોવા મળ્યો અને તેલુગુ દેશમ પાર્ટીના (ટીડીપી) રામ મોહન નાયડુને તે મંત્રાલય સોંપવામાં આવ્યું હતું, આ પોર્ટફોલિયો પ્રથમ મોદી સરકારમાં તેમની પાર્ટીમાં જ હતું.
મોદીએ તેમના નવા કાર્યકાળની શરૂઆત એમ કહીને કરી કે તેમનું કાર્યાલય “લોકોનું પીએમઓ” હોવું જોઈએ અને તે મોદીનું પીએમઓ ન હોઈ શકે. હાર્ટલેન્ડ ગઢમાં સામાન્ય ચૂંટણીમાં તેને મળેલા આંચકા છતાં, ભાજપે દક્ષિણ અને ઉત્તરપૂર્વમાં નવા પ્રદેશો અને સમુદાયો વચ્ચે પોતાનો પગપેસારો કર્યો. વિપક્ષ પણ સંસદમાં મજબૂત હાજરી તરીકે ઉભરી આવ્યો છે. મોદીના તાજા જનાદેશથી શાસન અને રાજકારણ પ્રત્યેનો તેમનો અભિગમ બદલવો જરૂર બન્યો છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.