વિશ્વની મહાસત્તા ગણાતી અમેરિકાનું ચલણ અમેરિકી ડોલરની આજે પણ બોલબાલા યથાવત છે. વિશ્વમાં ક્રુડ ઓઈલ કે પછી અન્ય ચીજ-વસ્તુઓની બે દેશ આપ-લે કરે છે ત્યારે તેના ચૂકવણા તરીકે ડોલરનો ઉપયોગ કરે છે. જોકે, જે દેશો અમેરિકાના વિરોધી છે તે દેશો દ્વારા ડોલરના સ્થાને નવું ચલણ બજારમાં લાવવા માટે પ્રયત્નો કરવામાં આવી રહ્યા છે. તાજેતરમાં રશિયાથી માંડીને ભારત સુધીના દેશોના બનેલા સમુહ બ્રિક્સ દ્વારા ડોલરનો મુકાબલો કરવા માટે પોતાનું ચલણ બજારમાં મુકવાના પ્રયાસો કરવામાં આવી રહ્યા છે. બ્રિક્સ દેશોનો સમુહ એવો છે કે જે એફએક્સના 42 ટકા અનામતને નિયંત્રિત કરે છે. જેને કારણે આ દેશો ડોલરના વિકલ્પરૂપે નવું ચલણ બજારમાં લાવી શકે તેમ છે પરંતુ જે રીતે ડોલરની અત્યાર સુધીની યાત્રા છે અને જે અમેરિકાની સ્થિતિ છે તે જોતા બ્રિક્સનું નવું ચલણ ડોલરનો વિકલ્પ બની શકે તેવી શક્યતા ઓછી છે.
બ્રિક્સનો અર્થ શું છે અને તેના નવા સભ્યો કોણ છે?
2006માં, બ્રાઝિલ, રશિયા, ભારત અને ચીને મળીને બ્રિક્સ જૂથની રચના કરી. દક્ષિણ આફ્રિકા પણ 2010 માં જોડાયું અને તેને બ્રિક્સ બનાવ્યું. વિશ્વના સૌથી મહત્વપૂર્ણ વિકાસશીલ દેશોને એકસાથે લાવવા અને ઉત્તર અમેરિકા અને પશ્ચિમ યુરોપના સમૃદ્ધ દેશોની રાજકીય અને આર્થિક શક્તિને પડકારવા માટે આ જૂથની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. ઇજિપ્ત, ઇથોપિયા, ઈરાન, સાઉદી અરેબિયા અને સંયુક્ત આરબ અમીરાત (UAE) ને 1 જાન્યુઆરી 2024 થી સભ્ય બનવા માટે આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું. સાઉદી અરેબિયાની સરકારના મંત્રીએ જાન્યુઆરીના મધ્યમાં કહ્યું હતું કે તેણે ભાગ લીધો નથી. પરંતુ દક્ષિણ આફ્રિકાની સરકારે તેના સભ્યપદના દરજ્જાની પુષ્ટિ કરી છે. આર્જેન્ટિનાને પણ જોડાવા માટે આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ રાષ્ટ્રપતિ જેવિયર મેલીએ સત્તા સંભાળ્યાના થોડા સમય પછી ડિસેમ્બર 2023 માં પાછી ખેંચી લીધી હતી.
શા માટે બ્રિક્સના દેશો એવું માને છે કે તેમનું નવું ચલણ ડોલરનો વિકલ્પ બની શકશે??
બ્રિક્સના દેશો એવું માને છે કે તેઓ વૈશ્વિક કેન્દ્રીય બેંક એફએક્સના અનામતના 42 ટકાને નિયંત્રિત કરી રહ્યા છે. ઉપરાંત બ્રિક્સ ઈંધણના વેપારમાં પણ 37 ટકા હિસ્સો ધરાવે છે. વૈશ્વિક તેલ ઉત્પાદનમાં તેઓ 30 ટકા હિસ્સો ધરાવે છે. બ્રિક્સ દેશોમાં ચીન અને રશિયા જેવી મોટી વિશ્વ શક્તિઓ અને તેમના પોતાના ખંડ પર પ્રભાવશાળી દેશો જેમ કે દક્ષિણ આફ્રિકા અને બ્રાઝિલનો સમાવેશ થાય છે. વિસ્તૃત જૂથની સંયુક્ત વસ્તી આશરે 3.5 અબજ છે, જે વિશ્વની કુલ વસ્તીના 45% છે. સંયુક્ત રીતે, સભ્યોની અર્થવ્યવસ્થા $28.5 ટ્રિલિયન કરતાં વધુ મૂલ્યવાન છે. વૈશ્વિક અર્થતંત્રના લગભગ 28%. ઈરાન, સાઉદી અરેબિયા અને સંયુક્ત આરબ અમીરાત જેવા સભ્ય દેશો સાથેના BRICS દેશો વિશ્વના લગભગ 44% ક્રૂડ ઓઈલનું ઉત્પાદન કરે છે. બ્રિક્સના નેતાઓ કહે છે કે, તેઓ ડોલરની જગ્યાએ તેમની રાષ્ટ્રીય ચલણનો વધુ ઉપયોગ કરવા માંગે છે, જે ગયા વર્ષે ઝડપથી મજબૂત થઈ હતી કારણ કે ફેડરલ રિઝર્વે વ્યાજ દરોમાં વધારો કર્યો હતો અને રશિયાએ યુક્રેન પર આક્રમણ કર્યું હતું, જેના કારણે ડૉલર લોન અને ઘણી આયાત મોંઘી થઈ ગઈ હતી. ગયા વર્ષે વૈશ્વિક નાણાકીય પ્રણાલીઓમાંથી રશિયાના પ્રતિબંધો-નિકાલને કારણે એવી અટકળોને વેગ મળ્યો હતો કે બિન-પશ્ચિમી સાથી દેશો ડોલરથી દૂર જશે.
શા માટે બ્રિક્સનું ચલણ ડોલરનો વિકલ્બપ બની શકે તેમ નથી??
1944 માં વર્લ્ડ વોર-ટુના અંતમાં બ્રેટોન વુડ્સની સ્થાપના થઈ ત્યારથી યુએસ ડોલર વૈશ્વિક નાણાકીય સિસ્ટમમાં પ્રવેશી ગયો છે. આ એક સામૂહિક આંતરરાષ્ટ્રીય ચુકવણી પ્રણાલી હતી. જેણે સત્તાવાર રીતે યુએસ ડોલરને વૈશ્વિક અનામત ચલણ બનાવ્યું હતું. 1970 ના દાયકામાં બ્રેટોન વુડ્સ સિસ્ટમના પતન પછી પણ, વૈશ્વિક સ્તરે કોમોડિટીની કિંમતો યુએસ ડોલરમાં નક્કી કરવામાં આવે છે અને તેનો વેપાર થાય છે, અને ઘણા દેશો હજુ પણ તેમના ચલણને ડોલરમાં પેગ કરે છે અથવા તો તેને પોતાના ચલણ તરીકે અપનાવે છે. 2022 માં વૈશ્વિક સ્તરે વિદેશી ચલણના વ્યવહારો પર નજર કરીએ તો, બેન્ક ઓફ ઈન્ટરનેશનલ સેટલમેન્ટ્સના ડેટા અનુસાર તમામ વૈશ્વિક વ્યવહારોમાં ડોલર 88% થી વધુ સામેલ હતો. જે ડોલરને મજબુત બનાવે છે. બીજી તરફ વિશ્વના વેપારમાં બ્રિક્સના દેશોનો હિસ્સો માત્ર 20 ટકા જ છે. ડોલરનો સૌથી મોટો વિકલ્પ સોનું છે અને બ્રિક્સના દેશો પાસે કેન્દ્રીય બેંક અનામતનું માત્ર 10 જ ટકા સોનું છે. બ્રિક્સ કરન્સી તરફ વૈશ્વિક વૈવિધ્યકરણની સંભાવનાઓ, એક સિન્થેટીક પણ, સભ્ય દેશોની અત્યંત સામાન્ય બાહ્ય જવાબદારીઓ દ્વારા મર્યાદિત છે. ભારતની વસ્તી હજુ પણ ઝડપથી વધી રહી છે, ઉદાહરણ તરીકે, જ્યારે રશિયાની વસ્તી ઘટી રહી છે. ચીન એક મેન્યુફેક્ચરિંગ પાવરહાઉસ છે, મધ્ય પૂર્વના દેશો ઊર્જા નિકાસકારો છે, અને બ્રાઝિલ કૃષિ બ્રેડબાસ્કેટ છે. જો તેઓ બધા યુએસ ડૉલરનો વિકલ્પ પસંદ કરતા હોય, તો પણ આ એવા દેશો નથી કે જેઓ તેમની ચલણની વાત આવે ત્યારે ઓવરલેપિંગ હિત ધરાવતા હોય. જ્યારે તે ચલણ વ્યવસ્થાપનની વાત આવે છે ત્યારે તે એવા દેશો નથી કે જેઓ મજબૂત ટ્રેક રેકોર્ડ ધરાવે છે.
એવું કહેવા માટે નથી કે યુ.એસ.એ હંમેશા ફુગાવાને ખાસ કરીને સારી રીતે સંચાલિત કર્યું છે, પરંતુ તેની પાસે અસ્થિરતા અને ચલણની કટોકટી નથી જેણે વર્ષોથી ઘણા ઉભરતા બજારોને પીડિત કર્યા છે. કિંમતની સ્થિરતા અંગે, સામાન્ય રીતે વિદેશી વિનિમય બજારોમાં પોતાનું ચલણ ખરીદી અથવા વેચીને સ્થિરતાને પ્રોત્સાહન આપવા અને સમર્થન આપવા માટે મધ્યસ્થ બેંકની જરૂર છે. બ્રિક્સ દેશોમાં વહેંચાયેલ મધ્યસ્થ બેંક નથી અને એવી અફવા છે કે તેઓ સોના સાથે નવી કરન્સીને સમર્થન આપી શકે છે, તેથી ભાવ સ્થિરતા હાંસલ કરવી તેમના માટે ખૂબ જ મુશ્કેલ હશે. એ યાદ રાખવું અગત્યનું છે કે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સે 1971 માં યુએસ ડોલર માટે ગોલ્ડ સ્ટાન્ડર્ડ છોડી દીધું હતું કારણ કે તેનાથી ચલણની અસ્થિરતામાં વધારો થયો હતો અને અસરકારક નાણાકીય નીતિ અમલમાં મૂકવાની સરકારની ક્ષમતાને મર્યાદિત કરી હતી. જો બ્રિક્સ દેશો નવા ચલણની આસપાસ ભેગા થવામાં સફળ થાય, તો પણ પ્રશ્ન એ થશે કે વિશ્વમાં બીજું કોણ સાઇન અપ કરશે? જ્યારે તે સાચું છે કે બ્રિક્સ દેશો વૈશ્વિક જીડીપીમાં એકંદરે નોંધપાત્ર હિસ્સો ધરાવે છે, વિશ્વ બેંકના મતે 27%, માત્ર આર્થિક તાકાત એ નથી કે જે યુએસ ડોલરનું પ્રભુત્વ બનાવે છે. જ્યારે બ્રિક્સ દેશોને નજીકથી જોઈએ ત્યારે, વિકસિત વિશ્વ નાણાકીય પારદર્શિતાને લગતી અસંખ્ય ચિંતાઓ ધરાવે છે, પરંતુ ડેટાની અખંડિતતા, કાયદાના શાસન અને માનવ અધિકારોના ઉલ્લંઘનો પર પણ વિસ્તરે છે. આ પરિબળો નીચા એકંદર વિશ્વાસમાં ભારે ફાળો આપે છે અને આજે અસ્તિત્વમાં છે તે વ્યક્તિગત બ્રિક્સ દેશની કરન્સીના નીચા દત્તક દરો છે.
