દિલ્હીમાં દરરોજ પ્રદૂષણ વધી રહ્યું છે. આ પ્રદૂષણ હવાની સાથે વહેતા પાણીનું પણ છે. પવિત્ર યમુના નદી રાષ્ટ્રીય રાજધાની દિલ્હીમાંથી વહે છે. દિલ્હીમાં યમુના નદીનું દૂષિત પાણી ઘેરા કાળા રંગનું દેખાય છે પણ ઓક્ટોબર અને નવેમ્બર મહિનામાં યમુના નદી સફેદ દેખાય છે. દૂરથી એવું લાગે છે કે જાણે એન્ટાર્કટિકા ખંડનું કોઈ દ્રશ્ય હોય. આવી સ્થિતિમાં સવાલ એ થાય છે કે યમુનામાં બરફની જેમ તરતી આ સફેદ વસ્તુ શું છે? આ સફેદ વસ્તુ શેના કારણે સર્જાય છે?
ઓક્ટોબર-નવેમ્બર મહિનામાં જ દિલ્હી કેમ ઝેરી બની જાય છે?
દર વર્ષે ઓક્ટોબર મહિનામાં તહેવારોની સિઝન શરૂ થતાં જ લોકો દિલ્હીના પ્રદૂષણની ચિંતા કરવા લાગે છે. દિલ્હીના અલગ-અલગ વિસ્તારોમાં એર ક્વોલિટી ઓફ ઈન્ડેક્સ (AQI) સ્તરની તપાસ શરૂ થઈ ગઈ છે. તે સ્વાસ્થ્ય માટે અત્યંત જોખમી હોવાનું કહેવાય છે. દિલ્હીને ‘ઝેરી ગેસ ચેમ્બર’ જાહેર કરવામાં આવ્યું છે. ત્યારે એક મુદ્દો યમુના નદીનો પણ છે. દિલ્હીમાં યમુનાનું પાણીમાં ઝેરી રસાયણો વહી રહ્યાં હોવાનું કહેવાય છે. આવી સ્થિતિમાં સવાલ એ છે કે આ બે મહિનામાં દર વખતે દિલ્હીના પ્રદૂષણની આટલી ચર્ચા કેમ થાય છે?
દર વર્ષે ઓક્ટોબર અને નવેમ્બર મહિનામાં દિલ્હી હવા અને જળ પ્રદૂષણના બેવડા પડકારનો સામનો કરે છે. દિલ્હીની ગૂંગળામણભરી હવામાં લોકો માટે બહાર નીકળવું મુશ્કેલ બની ગયું છે. લોકોની આંખોમાં બળતરા અને છાતીમાં દુખાવો થવાની ફરિયાદો વધી જાય છે. હવાની સાથે પાણી પણ વધુ પ્રદૂષિત થાય છે. દિલ્હીની યમુના નદીમાં સફેદ રંગનું ફીણ તરવા લાગે છે. તેને ઝેરી રસાયણ પણ કહેવામાં આવે છે. નદીના આ સફેદ ફીણમાં હાનિકારક ઓર્ગેનિક પદાર્થો હોય છે. તેમાંથી અનેક પ્રકારના ઝેરી વાયુઓ નીકળે છે. ખાસ કરીને ઓર્ગેનિક પાર્ટિક્યુલેટ મેટર (કાર્બન પાર્ટિકલ્સ) છોડવામાં આવે છે. આ વાયુઓ સીધા વાતાવરણમાં જાય છે અને લોકોને નુકસાન પહોંચાડે છે.
નિષ્ણાતોના મતે ચોમાસા (જૂન-જુલાઈ)ના વરસાદ દરમિયાન યમુના નદીના જળસ્તરમાં વધારો થવાને કારણે પ્રદૂષણ અસ્થાયી રૂપે ઘટે છે. ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર મહિનામાં યમુના નદીનું જળસ્તર ઘટવાથી પ્રદૂષણની મુખ્ય સમસ્યાઓ ફરી વધવા લાગે છે. ઓક્ટોબર-નવેમ્બર સુધીમાં આ પ્રદૂષણ વધુ વધી જાય છે. આવી સ્થિતિમાં કાનપુર આઈઆઈટીના રિપોર્ટ અનુસાર યમુના નદી પર બનેલા ઝેરી ફીણનું મુખ્ય કારણ નદીમાં પ્રવેશતા પ્રદૂષકો અને ગટરનું ઉચ્ચ સ્તર છે. રિપોર્ટમાં એમ પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે ગટર લાઈનો દ્વારા દરરોજ યમુના નદીમાં મોટી માત્રામાં ઘરગથ્થુ અને ઔદ્યોગિક કચરો છોડવામાં આવે છે.
ફોસ્ફેટ અને સર્ફેક્ટન્ટ ધરાવતા ડીટરજન્ટનું પ્રમાણ વધે છે
જે ઔદ્યોગિક કચરો છોડવામાં આવે છે તેમાં દિલ્હી તેમજ સરહદી વિસ્તારો અને યુપી સાથે સંકળાયેલી ફેક્ટરીઓનું ઝેરી પાણી સામેલ છે. યમુનાના પાણીમાં પડતા દૂષિત પાણીને કારણે ફોસ્ફેટ્સ અને સર્ફેક્ટન્ટ ધરાવતા ડિટર્જન્ટનું પ્રમાણ વધે છે. ઓક્ટોબર અને નવેમ્બર મહિનામાં નદીનો પ્રવાહ પણ ઝડપી રહેતો નથી. આ કારણે પણ યમુના નદીના કિનારે સફેદ ફીણ તરતા સફેદ બરફ જેવું લાગે છે.
IIT કાનપુરના અહેવાલમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે જ્યારે યમુનાનું પાણી ફોસ્ફેટ અને ડિટર્જન્ટ સાથેનું ગંદું પાણી બેરેજના ઢોળાવ (સ્લિપવે) નીચે પડે છે ત્યારે વમળ રચાય છે. ઝેરી રસાયણો પાણીની સપાટીના તાણને ઘટાડે છે. જેના કારણે સફેદ ફીણ બનવા લાગે છે. ખાસ કરીને એવું પણ જોવામાં આવ્યું છે કે દિલ્હીના યમુનામાં બનેલા બેરેજ (બ્રિજ)માંથી પડતા પાણી પર જ ઝેરી સફેદ ચાદરના ફીણ દેખાય છે.
છઠનો પ્રખ્યાત તહેવાર પૂર્વાંચલ અને બિહારના લોકો ઓક્ટોબર-નવેમ્બર મહિનામાં ઉજવે છે. આ તહેવારમાં મોટી સંખ્યામાં લોકો યમુના નદીના કિનારે સૂર્યને અર્ઘ્ય અર્પણ કરવા જાય છે. મહિલાઓને યમુનાના દૂષિત પાણીમાં વિહાર કરવા અને પૂજા કરવાની ફરજ પડે છે. છઠના મહાપર્વ પહેલા આ ઘાટોની સ્વચ્છતાની સમીક્ષા કરવા માટે યમુનાની સફાઈનો મુદ્દો પણ ઊભો થવા લાગે છે.
