આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાંકીય ભંડોળ (IMF) એ તેના તાજેતરના અહેવાલમાં ભારતના GDP અને રાષ્ટ્રીય ખાતાંના ડેટાને C રેટિંગ આપ્યું છે. બીજી બાજુ ભારત સરકારે તાજેતરમાં જણાવ્યું હતું કે નાણાંકીય વર્ષ ૨૦૨૫-૨૬ ના બીજા ક્વાર્ટરમાં વાસ્તવિક GDP ૮.૨ ટકા વધ્યો છે, જે ગયા વર્ષના સમાન સમયગાળાના ૫.૬ ટકા કરતાં ઘણો વધારે છે. ત્રીજી તરફ એવા હેવાલ છે કે ભારતનો રૂપિયો ડોલર સામે ગગડીને પહેલી વાર આ ૯૦ નો આંકડો પાર કરી ગયો છે. તે પછી એક ચર્ચા શરૂ થઈ ગઈ છે કે જ્યારે ભારતના GDP ના આંકડા વિકાસ તરફ ઈશારો કરી રહ્યા છે તો IMF એ ભારતને C રેટિંગ કેમ આપ્યું? ભૂતપૂર્વ નાણાંમંત્રી પી. ચિદમ્બરમે X પર પોસ્ટ કરીને કેન્દ્ર સરકારને પૂછ્યું છે કે IMF એ તેની વાર્ષિક સમીક્ષામાં ભારતના રાષ્ટ્રીય ખાતાંના આંકડાઓને C ગ્રેડ કેમ આપ્યો તે સમજાવો. કોંગ્રેસે આ મુદ્દા પર સરકારને ઘેરી લીધી છે, જ્યારે ભાજપે કોંગ્રેસના આરોપોનો જવાબ આપતાં કહ્યું છે કે આ મુદ્દા પાછળનું મૂળ કારણ ૨૦૧૧-૧૨નું આધાર વર્ષ છે અને ટેકનિકલ પરિમાણોને કારણે આ ગ્રેડ ઘણાં વર્ષોથી બદલાયો નથી. કોંગ્રેસના સંદેશાવ્યવહાર પ્રભારી જયરામ રમેશ આક્ષેપ કરે છે કે ગ્રોસ ફિક્સ્ડ કેપિટલ ફોર્મેશનમાં કોઈ વધારો થયો નથી. ખાનગી રોકાણમાં કોઈ નવી ગતિ વિના ઉચ્ચ GDP વૃદ્ધિ દર ટકાઉ નથી.
૨૬ નવેમ્બરના રોજ, IMF એ ભારત પર એક અહેવાલ બહાર પાડ્યો, જેમાં જણાવાયું હતું કે અપૂરતા દેખરેખ ડેટાને કારણે ભારતને C ગ્રેડ આપવામાં આવ્યો છે. વાસ્તવમાં, IMF તેને પૂરા પાડવામાં આવેલા ડેટાને ચાર શ્રેણીઓમાં વિભાજિત કરે છે. પ્રથમ, દેખરેખ માટે પૂરતો ડેટા છે, એટલે કે, A ગ્રેડ; બીજું, ડેટામાં કેટલીક ખામીઓ છે, પરંતુ એકંદરે, તે દેખરેખ માટે પૂરતી છે; ત્રીજું, ડેટામાં કેટલીક ખામીઓ છે જે દેખરેખ પ્રક્રિયાને અમુક અંશે અસર કરે છે અને ચોથું, ડેટામાં ગંભીર ખામીઓ છે જે દેખરેખને નોંધપાત્ર રીતે અવરોધે છે. રિપોર્ટમાં વધુમાં જણાવાયું છે કે નેશનલ એકાઉન્ટ ડેટા આવર્તનમાં સચોટ છે અને તેમાં પૂરતી વિગતો ઉપલબ્ધ છે, પરંતુ તેમાં પદ્ધતિસરની ખામીઓ છે, જે તેના સર્વેલન્સને અવરોધે છે. IMF કહે છે કે ભારત સરકાર દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતો ડેટા વર્ષ ૨૦૧૧-૧૨નો છે અને આ આધાર વર્ષ હવે ઉચિત નથી.
રિપોર્ટમાં એમ પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે NBFCs (નોન-બેંકિંગ નાણાંકીય સંસ્થાઓ), ઘરો અને સમગ્ર સિસ્ટમમાં નાણાંકીય આંતરસંબંધો પર ઉપલબ્ધ ડેટા મર્યાદિત છે. ભારત ઉત્પાદક ભાવ સૂચકાંકોને બદલે જથ્થાબંધ ભાવ સૂચકાંકોનો ઉપયોગ કરે છે, જેના કારણે ડેટામાં વિસંગતતાઓ જોવા મળી શકે છે. ભાજપના નેતા અમિત માલવિયાએ કોંગ્રેસના નેતા પી. ચિદમ્બરમની X-પોસ્ટનો જવાબ આપતાં કહ્યું કે ટેકનિકલ સમસ્યાનું મુખ્ય કારણ ૨૦૧૧-૧૨નું બેઝ યર છે અને વિડંબના એ છે કે જ્યારે સરકારે બેઝ યરને ૨૦૧૧-૧૨ માં અપડેટ કર્યું ત્યારે વિપક્ષે તેમાં ભૂલનો પોકાર કર્યો હતો. આ સાથે કેન્દ્ર સરકારે જાહેરાત કરી છે કે તે આ મુદ્દાઓ પર વિચાર કર્યા પછી ફેબ્રુઆરી ૨૦૨૬ માં ૨૦૨૨-૨૩ની શ્રેણીમાં ફેરફારો કરશે. ભારતને ફ્રીક્વન્સી અને સમયસરતા માટે A ગ્રેડ મળ્યો તે હકીકતને વિપક્ષો દ્વારા અવગણવામાં આવી હતી.
દિલ્હીની જવાહરલાલ નહેરુ યુનિવર્સિટીના અર્થશાસ્ત્રના ભૂતપૂર્વ પ્રોફેસર અરુણ કુમાર કહે છે કે વર્ષોથી ભારતના જીડીપીના આંકડા પર પ્રશ્નો ઊભા થાય છે. એક કાર્યક્રમમાં પ્રખ્યાત પત્રકાર કરણ થાપર સાથે વાત કરતાં તેમણે કહ્યું કે, GDP માટે ૨૦૧૧-૧૨ શ્રેણીના ડેટાને સરકારે પહેલાં સ્વીકાર્યો ન હતો. નોટબંધી દરમિયાન લગભગ ત્રણ લાખ કંપનીઓ બંધ થઈ ગઈ હતી, તેમને શેલ કંપનીઓ કહેવામાં આવી હતી, પરંતુ તેનાથી ડેટા પર કોઈ અસર થઈ ન હતી. સેવા ક્ષેત્રના સર્વે દરમિયાન એવું જાણવા મળ્યું કે લગભગ ૩૫ ટકા કંપનીઓ જ્યાં લિસ્ટેડ હતી ત્યાં લિસ્ટેડ નહોતી. તો ડેટા કેવી રીતે સાચો છે? આ બધું ડેટામાં પ્રતિબિંબિત થવું જોઈએ. ૨૦૧૯ માં એક અહેવાલ બહાર આવ્યો કે બેરોજગારીનો દર ૪૫ વર્ષમાં સૌથી વધુ હતો. પછી વસ્તી ગણતરી હાથ ધરવામાં ન આવી હોવાથી ભારતના ડેટા પર પ્રશ્નો ઊભા થવા સ્વાભાવિક છે.
પ્રોફેસર અરુણ કુમાર કહે છે કે પાછલાં વર્ષોમાં અસંગઠિત ક્ષેત્ર એક પછી એક આંચકાનો સામનો કરી રહ્યું છે. પહેલાં નોટબંધી, પછી GST, જેમાં ઘણી સમસ્યાઓ હતી, આ પછી બિન-નાણાંકીય બેંકિંગ ક્ષેત્ર મુશ્કેલીમાં મુકાયું અને પછી કોવિડ રોગચાળાએ અસંગઠિત ક્ષેત્રને ભારે નુકસાન પહોંચાડ્યું. આ કારણે ભારતનું અર્થતંત્ર મુશ્કેલીમાં મૂકાઈ ગયું હતું. આવી સ્થિતિમાં GDP ની ગણતરી કરવાની પદ્ધતિ ચાર વખત બદલવી જોઈતી હતી, પરંતુ તેમાં એક પણ વાર ફેરફાર કરવામાં આવ્યો ન હતો. મને લાગે છે કે IMF એ જે કર્યું છે તે ફક્ત કેટલીક બાબતો તરફ ઈશારો કરે છે. એક તરફ સરકાર અસંગઠિત ક્ષેત્રનું સ્વતંત્ર મૂલ્યાંકન કરી રહી નથી અને બીજી તરફ તે ધારી રહી છે કે તે સંગઠિત ક્ષેત્રની જેમ વિકાસ કરી રહ્યું છે, પરંતુ જે આંચકાઓ આવ્યા છે તેનાથી અસંગઠિત ક્ષેત્રને વધુ અસર થઈ છે. આવી સ્થિતિમાં સંગઠિત ક્ષેત્રના આંકડાને અસંગઠિત ક્ષેત્રના આંકડા તરીકે જોવામાં આવી રહ્યા છે. સરકારની આ રમત ખુલ્લી પડી ગઈ છે.
એક તરફ ભારતના આર્થિક વિકાસના આ આંકડા છે અને બીજી તરફ ભારતીય રૂપિયામાં સતત ઘટાડો થઈ રહ્યો છે. એક અમેરિકન ડોલરનું મૂલ્ય આશરે ૯૦ રૂપિયા ઉપર પહોંચી ગયું છે. સોમવાર, ૧ ડિસેમ્બર, ૨૦૨૫ ના રોજ ભારતીય રૂપિયો ડોલર સામે ૮૯.૬૩ ના સ્તરે ટ્રેડ થઈ રહ્યો હતો, જેમાં થોડો વધારો થયો હતો. ગયા નાણાંકીય વર્ષમાં ડોલર સામે રૂપિયાનું સૌથી નીચું સ્તર ૮૪.૨૨ રૂપિયા પ્રતિ ડોલર હતું, જ્યારે પાંચ વર્ષ પહેલાં જાન્યુઆરી ૨૦૨૧માં રૂપિયો ૭૨ રૂપિયા પ્રતિ ડોલર હતો.
છેલ્લાં પાંચ વર્ષથી ભારતીય રૂપિયો અમેરિકન ડોલર સામે સતત ઘટી રહ્યો છે, જ્યારે આ સમયગાળા દરમિયાન ભારતના અર્થતંત્રનો વિકાસ દર યોગ્ય અને વિશ્વના ઘણા દેશો કરતાં વધુ સારો રહ્યો છે. વિશ્લેષકો પણ આશ્ચર્યચકિત છે કે ૮.૨ ટકાના વિકાસ દરના આંકડા પછી પણ શેરબજારે અપેક્ષા મુજબ ઉત્સાહ દર્શાવ્યો નથી. નાણાંકીય વર્ષ ૨૦૨૫-૨૬માં ભારતીય રૂપિયો ડોલર સામે ૬.૧૯ ટકા ઘટ્યો છે, જ્યારે છેલ્લા એક મહિનામાં જ આ ઘટાડો ૧.૩૫ ટકા રહ્યો છે.
તાજેતરના દિવસોમાં ડોલર સામે રૂપિયામાં સૌથી તીવ્ર ઘટાડો જોવા મળ્યો છે, જેના કારણે તે એશિયાનું સૌથી નબળું ચલણ બની ગયું છે. રૂપિયાનું નબળું પડવું દર્શાવે છે કે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ભારતીય અર્થતંત્રની વિશ્વસનીયતા નબળી પડી રહી છે. તેનાં કારણોમાં વેપાર ખાધ, વિદેશી રોકાણનો પ્રવાહ અને અમેરિકા-ભારત વેપાર સોદામાં વિલંબ છે. રૂપિયાનું અવમૂલ્યન ભારતની આંતરરાષ્ટ્રીય સ્થિતિ અને આર્થિક સ્થિતિનું સૂચક છે. અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પના ઊંચા ટેરિફથી આપણી નિકાસને નુકસાન થયું છે, જેના કારણે ચાલુ ખાતાંમાં ઘટાડો થયો છે અને FDIનો પ્રવાહ ઘટી ગયો છે.
આ બધાં પરિબળો રૂપિયાને નબળો પાડે છે. આર્થિક નિષ્ણાત એમ.કે. વેણુ કહે છે કે IMF એ સ્પષ્ટપણે કહ્યું છે કે GDP ની ગણતરી કરવાની પદ્ધતિમાં ઘણી ખામીઓ છે. ભારત પોતાને એક મોટી અર્થવ્યવસ્થા અને ઝડપથી વિકસતી અર્થવ્યવસ્થા તરીકે રજૂ કરે છે. આ અહેવાલ ભારતની વૈશ્વિક છબીને નુકસાન પહોંચાડે છે. IMFએ તેના અહેવાલમાં ડેટામાં રહેલા અંતર માટે મોટી વિસંગતતાઓ શબ્દનો ઉપયોગ કર્યો છે. ભારત પહેલાં બી ગ્રેડમાં હતું, પરંતુ હવે તે સી ગ્રેડમાં આવી ગયું છે. આ સકારાત્મક સંકેત નથી. છેલ્લાં પાંચ-છ વર્ષથી હું જોઈ રહ્યો છું કે સરકાર ડેટા સાથે છેડછાડ કરી રહી છે. સરકાર ડેટાને વિકૃત રીતે રજૂ કરી રહી છે.
કોવિડ મહામારી પછી આર્થિક નિષ્ણાતો અને નિષ્ણાતો દાવો કરે છે કે સરકાર જીડીપીમાં વૃદ્ધિના આંકડા યોગ્ય રીતે બતાવી રહી નથી. એક બાજુ સંગઠિત ક્ષેત્ર એટલે કે લિસ્ટેડ કંપનીઓ છે અને બીજી બાજુ અસંગઠિત ક્ષેત્ર છે. જે બન્યું છે તે એ છે કે સંગઠિત ક્ષેત્રના ડેટા પર નજર રાખવામાં આવી રહી છે અને એવું માનવામાં આવે છે કે અસંગઠિત ક્ષેત્ર (એટલે કે ૯૦ ટકા નાની અને મધ્યમ કદની કંપનીઓ) પણ તે જ ગતિએ વૃદ્ધિ પામશે, પરંતુ જે થઈ રહ્યું છે તે સૂચવે છે કે સંગઠિત ક્ષેત્ર જે રીતે વધી રહ્યું છે તે રીતે અસંગઠિત ક્ષેત્રનો વિકાસ થઈ રહ્યો નથી.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
