ખાનગી અવકાશ કંપની એક્સિઓમે 25 જૂન (બુધવાર) ના રોજ એક્સિઓમ-4 મિશન દ્વારા ચાર અવકાશયાત્રીઓને આંતરરાષ્ટ્રીય અવકાશ મથક (ISS) પર મોકલ્યા. ભારતના શુભાંશુ શુક્લા જે ભારતીય વાયુસેનામાં પાઇલટ છે અને હાલમાં ગ્રુપ કેપ્ટન છે તે પણ આ મિશનમાં સામેલ છે. આ રીતે 41 વર્ષ પછી કોઈ ભારતીય વ્યક્તિને અવકાશયાત્રી બનવાનું સન્માન મળ્યું છે.
ભારતીય અવકાશયાત્રી શુભાંશુ શુક્લા લગભગ 14 દિવસ સુધી આંતરરાષ્ટ્રીય અવકાશ મથક એટલે કે ISS પર રહેશે. આ સમય દરમિયાન તેઓ ઘણા પ્રયોગો કરશે. એક્સિઓમ-૪ મિશન હેઠળ તેઓ ત્રણ વિદેશી અવકાશયાત્રીઓ સાથે અમેરિકાના ફ્લોરિડાથી આંતરરાષ્ટ્રીય અવકાશ મથક (ISS) ગયા છે. તેઓ 41 વર્ષમાં આંતરરાષ્ટ્રીય અવકાશ મથક (ISS) ની મુસાફરી કરનાર પ્રથમ ભારતીય છે. ભારતની સાથે હંગેરી અને પોલેન્ડ પણ આ મિશનમાં સામેલ છે. ટેકનિકલ ખામીઓને કારણે આઠ વખત મુલતવી રાખ્યા બાદ હવે બધાની નજર આ મિશનની સફળતા પર છે. આવો તમને જણાવીએ કે એક્સિઓમ-4 મિશન શું છે? ISRO ત્રણ પ્રકારના શેવાળ અવકાશમાં કેમ મોકલી રહ્યું છે? ભારતીય અવકાશયાત્રી શુભાંશુ શુક્લા શું સંશોધન કરશે? એક્સિઓમ-૪ મિશનનો હેતુ શું છે?
એક્સિઓમ-૪ મિશન શું છે?
Axiom-4 મિશન અમેરિકન કંપની Axiom Space નું મિશન છે. તે NASA અને SpaceX સાથે ભાગીદારીમાં ચલાવવામાં આવી રહ્યું છે. આ મિશન ભારત માટે ખાસ મહત્વનું છે કારણ કે લાંબા સમય પછી દેશનો અવકાશયાત્રી અવકાશમાં પગ મૂકી રહ્યો છે. આ Axiom Space નું ચોથું મિશન છે. આ મિશન અત્યાર સુધીમાં 8 વખત મુલતવી રાખવામાં આવ્યું છે. ભારત-પોલેન્ડ-હંગેરીની સરકારો પણ તેના પર ખર્ચ કરી રહી છે.
મિશનમાં શુભાંશુ શુક્લાની ભૂમિકા શું હશે?
શુભાંશુ શુક્લાને આ મિશનમાં પાઇલટ તરીકે ISS માં મોકલવામાં આવ્યા છે. એટલે કે શુભાંશુ ડ્રેગન કેપ્સ્યુલનું માર્ગદર્શન (નેવિગેશન) કરવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી રહ્યા છે જેના દ્વારા Axiom-4 મિશન આંતરરાષ્ટ્રીય અવકાશ મથક (ISS) મોકલવામાં આવ્યું છે. અહીં અવકાશયાનને ISS પર ડોક કરવાની અને અવકાશયાત્રીઓને સુરક્ષિત રીતે પહોંચાડવાની જવાબદારી શુભાંશુના ખભા પર છે. આ ઉપરાંત જો આ કેપ્સ્યુલને કોઈ સમસ્યાનો સામનો કરવો પડે છે તો શુભાંશુ પાસે અવકાશયાનને નિયંત્રિત કરવાની અને કટોકટીના નિર્ણયો લેવાની જવાબદારી છે. શુભાંશુ આ મિશનમાં સેકન્ડ-ઇન-કમાન્ડની ભૂમિકામાં છે. પેગી વ્હિટસન પછી તે એક્સિઓમ-4 ના સૌથી મહત્વપૂર્ણ વ્યક્તિ હશે. એક્સિઓમ મિશન હેઠળ તે ISS માં કુલ 14 દિવસ વિતાવશે.
મિશન ટીમમાં કોણ શું ભૂમિકા ભજવશે?
એક્સિઓમ-4 મિશનની ટીમ વિશે વાત કરીએ તો યુએસ નાસાના ભૂતપૂર્વ અવકાશયાત્રી પેગી વ્હિટસન તેના કમાન્ડર છે જ્યારે ભારતીય વાયુસેનાના ગ્રુપ કેપ્ટન અને ISRO અવકાશયાત્રી શુભાંશુ શુક્લા પાઇલટની ભૂમિકામાં રહેશે. પોલેન્ડના અવકાશયાત્રી સ્લોઝ ઉઝનાન્સ્કી અને હંગેરિયન અવકાશયાત્રી ટી બોર કાપુ મિશન નિષ્ણાત છે. શુભાંશુ સહિત અન્ય ત્રણ અવકાશયાત્રીઓનું આ પહેલું મિશન છે. આ પેગી વ્હિટસનનું બીજું મિશન છે. બધા 14 દિવસ માટે ISS માં વૈજ્ઞાનિક પ્રયોગો કરશે.
મિશનમાં ઇસરો શું સંશોધન કરશે
1. પાકોના બીજનું પરીક્ષણ
શુભાંશુ છ પ્રકારના પાકોના બીજ પોતાની સાથે ISS લઈ ગયા છે. તેમની 14 દિવસની યાત્રા દરમિયાન તેઓ સૂક્ષ્મ ગુરુત્વાકર્ષણમાં આ બીજના વિકાસ વિશે મહત્વપૂર્ણ માહિતી એકત્રિત કરશે. આ પ્રયોગનો હેતુ ભવિષ્યમાં અવકાશમાં ખેતી માટે વિકલ્પો શોધવાનો રહેશે.
૨. શેવાળના ઉપયોગ પર પ્રયોગ
શુભાંશુ તેમના મિશન માટે સૂક્ષ્મ શેવાળ એટલે કે શેવાળના ત્રણ પ્રકાર લઈ ગયા છે. તેઓ તેનો ઉપયોગ ખોરાક, બળતણ અને ઓછી ગુરુત્વાકર્ષણ વચ્ચે લાંબા ગાળાના અવકાશ મિશન દરમિયાન જીવન બચાવવા માટે પ્રયોગ કરશે.
૩- મુશ્કેલ પરિસ્થિતિઓમાં અવશેષોની સલામતી
એક્સિઓમ-4 મિશનમાં શુભાંશુ ટાર્ડિગ્રેડસ (એક પ્રકારનો નાનો જીવ જે ભારે પરિસ્થિતિઓમાં પણ પોતાને સામાન્ય રાખી શકે છે) પર પરીક્ષણો કરશે. આ દ્વારા અવકાશના ખતરનાક વાતાવરણમાં કયા બેક્ટેરિયા સુરક્ષિત રહી શકે છે તે જાણવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવશે.
૪- સ્નાયુઓ નબળા પડવા પર
બીજો એક પ્રયોગ એ સમજવાનો પ્રયાસ કરશે કે શૂન્ય ગુરુત્વાકર્ષણમાં માનવીમાં સ્નાયુ સમૂહ કેવી રીતે ઘટે છે અને તેનો સામનો કેવી રીતે કરી શકાય. સામાન્ય રીતે અવકાશયાત્રીઓ લાંબા ગાળાના મિશન દરમિયાન સ્નાયુ કૃશતા એટલે કે સ્નાયુ સમૂહના નુકશાનની ફરિયાદ કરે છે. આવી સ્થિતિમાં અવકાશયાત્રીઓ પર પાચન પૂરવણીઓની અસર જોવા મળશે.
5- આંખો પર અસર
એક્સિઓમ-4 મિશન દરમિયાન આંખો પર સૂક્ષ્મ ગુરુત્વાકર્ષણની અસર પર પણ એક અભ્યાસ કરવામાં આવશે. આ સંશોધનમાં અવકાશમાં અવકાશયાત્રીઓની આંખોની કીકીઓની ગતિ કેટલી હદ સુધી પ્રભાવિત થાય છે તે જાણવામાં આવશે. ઉપરાંત આનાથી વ્યક્તિનો તણાવ અને સતર્કતા કેટલી પ્રભાવિત થાય છે તે જોવામાં આવશે.
6- વિવિધ પાકોની પોષણ ગુણવત્તા
મિશન દરમિયાન કેટલાક બીજ અંકુરિત કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવશે. તેમના પોષક તત્વોનું પણ માપન કરવામાં આવશે જેથી પૃથ્વી પર ઉગાડવામાં આવતા પાક અને શૂન્ય ગુરુત્વાકર્ષણમાં ઉગાડવામાં આવતા પાકના પોષણમાં તફાવત સમજવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવશે. આ પ્રયોગ ભવિષ્યમાં અવકાશયાત્રીઓ પરનો બોજ ઘટાડશે કારણ કે જો અવકાશમાં પાક સમાન અથવા વધુ પૌષ્ટિક હશે તો તેને ત્યાં ઉગાડવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવશે.
7- યુરિયા અને નાઈટ્રેટમાં સાયનોબેક્ટેરિયાનો ઉપયોગ
શુભાંશુ શુક્લાના આ સૌથી મુશ્કેલ પ્રયોગોમાંનો એક હશે. વાસ્તવમાં અવકાશમાં ખોરાક, પાણી અને ઓક્સિજનની ઉપલબ્ધતા એક મોટી સમસ્યા રહી છે. ખાસ કરીને લાંબા ગાળાના મિશન માટે. આવી સ્થિતિમાં વૈજ્ઞાનિકો લાંબા સમયથી ISS પર આ વસ્તુઓ ગોઠવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. હવે યુરિયા અને નાઈટ્રેટમાં સાયનોબેક્ટેરિયાનો ઉપયોગ કરીને વૈજ્ઞાનિકો એ જોવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે કે શું અવકાશના શૂન્ય ગુરુત્વાકર્ષણમાં ખોરાક અને ઓક્સિજન એકસાથે ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. નોંધનીય છે કે ખોરાક રાંધવા માટે યુરિયા અને નાઈટ્રેટ બંને મહત્વપૂર્ણ છે.
શુભાંશુ મિશનમાં બીજું શું મોકલવામાં આવ્યું હતું?
એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે શુભાંશુ એક્સિઓમ-4 મિશનમાં કેટલીક વધુ વસ્તુઓ લઈ ગયા છે. જોકે તેની માહિતી ગુપ્ત રાખવામાં આવી છે. દરમિયાન મિશનમાં એક સોફ્ટ ટોય મોકલવામાં આવ્યું છે જે જોય નામનો હંસ હશે. તેનું કારણ એ છે કે જ્યારે અવકાશયાન પૃથ્વીની ભ્રમણકક્ષા છોડીને અવકાશમાં પહોંચશે ત્યારે શૂન્ય ગુરુત્વાકર્ષણ શરૂ થશે. આનો સંકેત આપવા માટે આ સોફ્ટ ટોય મોકલવામાં આવી રહ્યું છે, જે ગુરુત્વાકર્ષણ બળના અભાવે પોતાની મેળે ઉડવાનું શરૂ કરશે.
ઇસરો કહે છે કે શુભાંશુ ISS માં રહીને કેટલાક પ્રસંગોએ ભારતીય વિદ્યાર્થીઓ સાથે એક ઇન્ટરેક્ટિવ સત્રનો ભાગ બનશે. તે અવકાશ મથકના જીવન વિશેના પોતાના અનુભવો શેર કરશે. તેનો હેતુ ભારતીય વિદ્યાર્થીઓ, ઇજનેરો અને વૈજ્ઞાનિકોનો અવકાશ પ્રત્યે રસ વધારવાનો છે.
એક્સિઓમ-4 મિશનનો હેતુ શું છે?
આ મિશનનો હેતુ ખાનગી અવકાશ યાત્રાને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે. ઉપરાંત વાણિજ્યિક અવકાશ મથકની યોજના પર આગળ વધવાનો છે. મિશન દરમિયાન જીવવિજ્ઞાન, કૃષિ, માનવ સ્વાસ્થ્ય અને સામગ્રી વિજ્ઞાન સહિત માઇક્રોગ્રેવિટીમાં વિવિધ વૈજ્ઞાનિક પ્રયોગો કરવામાં આવશે. ભારતીય અવકાશયાત્રી શુભાંશુ શુક્લા સાત ભારતીય પ્રયોગો કરશે જેમ કે સાયનોબેક્ટેરિયાનો અભ્યાસ, સ્નાયુ પુનર્જીવન અને અવકાશમાં પાક ખેતી.
આ મિશન નવી તકનીકોનું પરીક્ષણ અને પ્રદર્શન કરશે જે ભવિષ્યના અવકાશ મિશન જેમ કે ચંદ્ર અને મંગળ યાત્રા માટે મહત્વપૂર્ણ હશે. ઉપરાંત ભારત જેવા દેશો માટે આ મિશન આંતરરાષ્ટ્રીય અવકાશ સંશોધનમાં ભાગ લેવાની તક પૂરી પાડે છે. ISRO ના ગગનયાન મિશન માટે અનુભવ અને ડેટા સંગ્રહ માટે આ એક મહત્વપૂર્ણ પગલું છે.
એક્સિઓમ સ્પેસનો હેતુ ખાનગી અવકાશ સ્ટેશનો બનાવવા અને ચલાવવા તરફ કામ કરવાનો છે. એક્સિઓમ-4 આ દિશામાં એક પગલું છે જે ખાનગી ક્ષેત્રની અવકાશ યાત્રાને પ્રોત્સાહન આપે છે. માઇક્રોગ્રેવિટીમાં માનવ શરીરની અનુકૂલન, આરોગ્ય અને જ્ઞાનાત્મક અસરોનો અભ્યાસ પણ આ મિશન દરમિયાન કરવામાં આવશે જે લાંબા ગાળાના અવકાશ મિશન માટે મહત્વપૂર્ણ છે.
