ભારતભરમાં મંદિર-મસ્જિદના ઝઘડા ઓછા હોય તેમ મદ્રાસ હાઈકોર્ટના આદેશ બાદ તમિલનાડુના મદુરાઈમાં એક હિન્દુ મંદિર અને તેની બાજુમાં આવેલી દરગાહ વચ્ચેનો સદી જૂનો મિલકત વિવાદ પાછો વકર્યો છે, જે કોમી વિવાદોના બળતામાં ઘી ઉમેરે છે. આ વિવાદના મૂળમાં સુબ્રમણ્યમ સ્વામી મંદિર છે, જે શ્રદ્ધાળુઓના મતે ભગવાન મુરુગાનાં છ નિવાસસ્થાનોમાંથી એક છે અને સુલ્તાન સિક્કંદર અવુલિયા દરગાહથી ફક્ત થોડા મીટર દૂર સ્થિત છે.
મદ્રાસ હાઈ કોર્ટની મદુરાઈ બેન્ચનો અદાલતના તિરસ્કારનો આદેશ રાજ્યના અધિકારીઓ દ્વારા ૧ ડિસેમ્બરના રોજ દીપથૂન તરીકે ઓળખાતા સ્તંભ પર કાર્તિગાઈ દીપમ તરીકે ઓળખાતો દીવો પ્રગટાવવાના કોર્ટના નિર્દેશનું પાલન કરવામાં નિષ્ફળ ગયા પછી શરૂ થયો હતો, જેના માટે સેન્ટ્રલ ઔદ્યોગિક સુરક્ષા દળ (CISF) અરજદાર અને સમર્થકોને ધાર્મિક વિધિ પૂર્ણ કરવા માટે ટેકરી ઉપર લઈ ગયા હતા. ન્યાયાધીશે આ કૃત્યને પ્રતીકાત્મક પરંતુ જરૂરી ગણાવ્યું હતું અને લખ્યું હતું કે આદેશનો અમલ કરાવવામાં તામિલનાડુ સરકારની નિષ્ફળતા લોકશાહીના મૃત્યુની ઘંટડી ગણાશે.
છેલ્લાં બે વર્ષોમાં હિન્દુ સંસ્થાઓ દ્વારા અરજીઓ, પ્રતિ-અરજીઓ, પોલીસ પ્રતિબંધો, પ્રદર્શનો અને ન્યાયિક નિર્દેશો વડે તિરુપ્પારંકુન્દ્રમ ટેકરી પર વિવાદિત દીપથૂન સ્થળ સાથે જોડાયેલી ધાર્મિક વિધિઓ અને પ્રાદેશિક દાવાઓને પુનર્જીવિત કરવાનો પ્રયાસ થયો છે. હાઈ કોર્ટે તમિલનાડુ સરકારની અદાલતના તિરસ્કારના આદેશને પડકારતી અપીલ ફગાવી દીધી હતી, જેમાં મૂળ નિર્દેશ યથાવત્ રાખવામાં આવ્યો હતો. ગુરુવારે મોડી રાત્રે ભાજપના પ્રદેશ પ્રમુખ નૈનાર નાગેન્દ્રન અને પાર્ટીના વરિષ્ઠ નેતા એચ. રાજાને વિવાદિત સ્થળે પ્રવેશવાનો પ્રયાસ કરતી વખતે અટકાયતમાં લેવામાં આવ્યા હતા.
આ સમાચાર ફેલાતાં જ હિન્દુ મુન્નાની નામના સંગઠનના સમર્થકો મંદિર સંકુલ પાસે ભેગાં થયાં હતાં અને તેમણે પથ્થરમારો કર્યો હતો, જેમાં ઓછામાં ઓછા છ અધિકારીઓ ઘાયલ થયા હતા. આ ઘટનાના કલાકો પછી મદુરાઈ જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટે કાયદો અને વ્યવસ્થાની વિકટ પરિસ્થિતિનો ઉલ્લેખ કરીને ભારતીય નાગરિક સુરક્ષા સંહિતા (CrPC ની કલમ ૧૪૪ ની સમકક્ષ) ની કલમ ૧૬૩ હેઠળ પ્રતિબંધિત આદેશો લાદ્યા હતા.
સુબ્રમણ્યમ સ્વામી વિવાદમાં મૂળ ઝઘડો ટેકરીના કયા ભાગ પર કોણ નિયંત્રણ કરે છે તે સ્વતંત્રતા પહેલાંનો છે. કોર્ટના રેકોર્ડ અને વહીવટી પત્રવ્યવહાર દર્શાવે છે કે ૧૯૧૫ અને ૧૯૧૬ ની વચ્ચે દરગાહના હુકદારો (સંભાળ રાખનારાઓ) એ ટેકરીમાંથી ખોદેલા પથ્થરોનો ઉપયોગ કરીને નજીકના નેલીટોપ વિસ્તારમાં મંડપમ બનાવવાનો પ્રયાસ કર્યો ત્યારે વિવાદ ફાટી નીકળ્યો હતો. આ મંદિરના અધિકારીઓ મદુરાઈ મીનાક્ષી દેવસ્થાનમ દ્વારા સંચાલિત હતા. તેમણે ૧૮૩૭ના દસ્તાવેજો સહિતના દસ્તાવેજોનો ઉલ્લેખ કરીને વાંધો ઉઠાવ્યો હતો, જેમાં દાવો કરવામાં આવ્યો હતો કે સમગ્ર ટેકરી અને તેની આસપાસનાં ગામડાંઓ તેમની માલિકીનાં છે. બ્રિટિશ યુગના મદુરાઈ કલેક્ટર જી.એફ. પેડિસને મધ્યસ્થીનો પ્રયાસ કર્યો હતો અને બંને સમુદાયો માટે એક સહિયારા આરામગૃહનો પ્રસ્તાવ પણ મૂક્યો હતો.
દરગાહના હુકદારો તેમાં સંમત થયા હતા, પરંતુ મંદિરે ઇનકાર કર્યો હતો અને કહ્યું હતું કે આ મામલો કોર્ટમાં ઉકેલાવો જોઈએ. ૧૯૨૩માં મદુરાઈમાં ગૌણ ન્યાયાધીશ સમક્ષ અને પછી ૧૯૨૬માં મદ્રાસ હાઈકોર્ટ સમક્ષ ચાલેલી શ્રેણીબદ્ધ કાર્યવાહી પછી આ કેસ લંડનમાં પ્રિવી કાઉન્સિલની ન્યાયિક સમિતિ સમક્ષ પહોંચ્યો હતો. ૧૯૩૧માં પ્રિવી કાઉન્સિલે ગૌણ ન્યાયાધીશના તારણને સમર્થન આપ્યું હતું, જેમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે નેલીટોપ વિસ્તાર અને મસ્જિદના ભૌતિક સ્થળ, તેના ધ્વજદંડ અને પગથિયાં સિવાયની ટેકરી મંદિરની માલિકીની હતી. ચુકાદામાં ટેકરીની ધાર્મિક પ્રાચીનતા પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો, તેનો સ્વામીમલાઈ અથવા ભગવાનની ટેકરી તરીકે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો હતો અને મંદિર માલિકીનાં કૃત્યોનો ઉપયોગ કરતા દર્શાવતા દાયકાઓના રેકોર્ડનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો હતો. ત્યાર બાદ રાજકીય દખલગીરી અથવા બહારનાં લોકોની સંડોવણી વિના મોટા ભાગે પૂજારીઓ અને વહીવટકર્તાઓ વચ્ચે વિવાદનું સમાધાન કરવામાં આવ્યું હતું.
દાયકાઓથી સુષુપ્ત રહેલો આ વિવાદ તાજેતરનાં વર્ષોમાં ટેકરી પર ધાર્મિક પ્રથાઓને પડકારતી અથવા પુનર્જીવિત કરતી અરજીઓ વચ્ચે ફરી શરૂ થયો હતો, જેમાં સરઘસો અને તહેવારો દરમિયાન ઔપચારિક અગ્નિ પ્રગટાવવાના સ્થાનનો સમાવેશ થાય છે. આ ફેબ્રુઆરીમાં પ્રસ્તાવિત ધાર્મિક સરઘસો અંગે બીજી સુનાવણી દરમિયાન ન્યાયાધીશ એન. ઇલાન્થિરૈયને પ્રશ્ન કર્યો હતો કે શું વૈકલ્પિક માર્ગ સંઘર્ષ ટાળવામાં મદદ કરી શકે છે.
વરિષ્ઠ સરકારી વકીલ હસન મોહમ્મદ ઝીણાએ દલીલ કરી હતી કે નવા માર્ગ અથવા ધાર્મિક વિધિને મંજૂરી આપવાથી સાંપ્રદાયિક જુસ્સાને ઉત્તેજિત કરવામાં આવશે. કોર્ટે કહ્યું કે હિન્દુ મુન્નાની દ્વારા આયોજિત પ્રદર્શનોમાં ભાગ લેનારાંઓ પર રમખાણોનો આરોપ મૂકાયા બાદ બે FIR નોંધવામાં આવી હતી. ન્યાયાધીશે જાહેર શાંતિ અને સુમેળમાં ખલેલ પહોંચાડતાં કોઈ પણ પ્રકારના વિરોધ અટકાવવાનો નિર્દેશ આપ્યો હતો અને સરકારને પહેલાંનો ક્રમ પુનઃસ્થાપિત કરવા વિનંતી કરી હતી.
આ પૃષ્ઠભૂમિ સામે ગયા અઠવાડિયે સ્થાનિક રહેવાસીઓને બદલે હિન્દુ મુન્નાની અને તેની સાથે સંકળાયેલાં જૂથો સાથે સંબંધો ધરાવતી વ્યક્તિઓ દ્વારા દાખલ કરવામાં આવેલી અરજીમાં એક વ્યૂહાત્મક પરિવર્તન આવ્યું હતું. તેમાં ચોક્કસ ધાર્મિક વિધિઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને તેને પુનઃ પ્રાપ્ત પરંપરા તરીકે ગણાવવામાં આવી હતી. બુધવારના અવમાનના ચુકાદામાં પ્રિવી કાઉન્સિલનાં તારણો સહિત જૂના મુકદ્દમા પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો, જેમાં દલીલ કરવામાં આવી હતી કે દીપથૂનમાં દીવો પ્રગટાવવાથી મંદિરની માલિકીની જમીન સાથે જોડાયેલી ઐતિહાસિક પ્રથા ફરી જીવંત થઈ છે.
તામિલનાડુની ડીએમકે સરકારે વારંવાર ભાજપ અને સંઘ સાથે જોડાયેલાં સંગઠનો પર તમિલનાડુમાં સાંપ્રદાયિક તણાવ પેદા કરવાનો પ્રયાસ કરવાનો આરોપ લગાવ્યો છે. એક નિવેદનમાં હિન્દુ ધાર્મિક અને ચેરિટેબલ એન્ડોમેન્ટ મંત્રી પીકે શેખરબાબુએ આ વર્ષની શરૂઆતમાં કહ્યું હતું કે ભાજપનો ઉદ્દેશ કાયદો અને વ્યવસ્થાની સમસ્યાઓ ઊભી કરવાનો અને જાતિ, ધર્મ અને ભાષાના આધારે લોકોને વિભાજીત કરીને ડીએમકે સરકારને પાડી દેવાનો છે. મસ્જિદ લગભગ ૬૦૦ વર્ષથી ટેકરીની ટોચ પર હતી, મંદિર સદીઓથી વધુ સમયથી હતું અને તિરુપ્પારંકુન્દ્રમનાં લોકો સંપૂર્ણ સુમેળમાં રહેતાં હતાં.
રાજ્ય સરકારની અવમાનના હુકમ સામેની અપીલ હવે ફગાવી દેવામાં આવી છે, તેથી કાનૂની સ્થિતિ યથાવત્ છે. ૧ ડિસેમ્બરના રોજ આપવામાં આવેલો મંદિર વહીવટીતંત્રને દીપથૂન ખાતે કાર્તિગાઈ દીપ પ્રગટાવવાનો આદેશ યથાવત્ છે તેમજ જો અધિકારીઓ પાલન કરવામાં નિષ્ફળ જાય તો અરજદારને CISF સુરક્ષા હેઠળ દીવો પ્રગટાવવાની મંજૂરી આપતો અવમાનનો આદેશ પણ યથાવત્ છે. પોતાના ચુકાદામાં, ન્યાયાધીશ જી. જયચંદ્રન અને કે.કે. રામકૃષ્ણનની ડિવિઝન બેન્ચે જણાવ્યું હતું કે સરકારની અપીલ પ્રક્રિયાગત અને વાસ્તવિક બંને રીતે અયોગ્ય છે. ન્યાયાધીશોએ અપીલને અનાદર ટાળવા માટેનું એક પૂર્વ આયોજિત પગલું ગણાવ્યું હતું.
હાઈ કોર્ટની બેન્ચે એ પણ નોંધ્યું હતું કે તામિલનાડુ સરકારે ૩ ડિસેમ્બરના અવમાનના આદેશનું પાલન કર્યું ન હતું અને તેના બદલે પ્રતિબંધક પગલાંનો ઉપયોગ કર્યો હતો, જે અગાઉથી પસાર કરવામાં આવ્યો હતો અથવા આ કોર્ટે મૂળ ફાઇલ મંગાવ્યા પછી તેની સાથે છેડછાડ કરવામાં આવી હતી. હાઈ કોર્ટની બેન્ચે જણાવ્યું હતું કે દીપથૂનમાં દીવો પ્રગટાવવો એ હવે ન્યાયિક રીતે પુરવાર થયેલો અધિકાર છે, જે બંધારણના અનુચ્છેદ ૨૫ અને ૨૬ સાથે જોડાયેલો છે. આ આદેશમાં પુનરાવર્તિત કરવામાં આવ્યું છે કે રાજ્ય તંત્ર કોર્ટના ચુકાદાઓને લાગુ કરવાની બંધારણીય જવાબદારી ધરાવે છે અને તેમને ઓવરરાઇડ કરવા માટે પ્રતિબંધક આદેશો પર આધાર રાખી શકતું નથી. ભાજપ રાજકીય રીતે તામિલનાડુ રાજ્ય વિધાનસભાની ચૂંટણીના મહિનાઓ પહેલાં આ વિવાદ પર ફાયદો મેળવવાનો પ્રયાસ કરશે અને હિન્દુ મતદારોને આકર્ષિત કરવાની કોશિશ કરશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
