26 ઓક્ટોબર, 1947 – જે દિવસે જમ્મુ અને કાશ્મીરના તત્કાલીન મહારાજા હરિસિંહે રાજ્યને ભારતીય પ્રભુત્વમાં જોડવાના દસ્તાવેજ પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા. ચોક્કસપણે, સ્વતંત્ર ભારતના ઇતિહાસમાં એક ‘લાલ અક્ષર’ દિવસ. 5 ઓગસ્ટ, 2019 – જે દિવસે જમ્મુ અને કાશ્મીરને વિશેષ દરજ્જો આપતી બંધારણની કલમ 370ને નાબૂદ કરવામાં આવી હતી, જેનાથી રાજ્યને બે કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં વિભાજીત કરવાનો માર્ગ મોકળો થયો હતો.
રાજકીય અર્થઘટન, વૈચારિક સપનાંઓને પૂર્ણ કરવામાં આવ્યાં અને તે જ સમયે જમ્મુ, કાશ્મીર અને લડાખનાં લોકોની અપેક્ષાઓને તોડી નાખવાનો દિવસ જેનું એક જ ધ્યેય હતું રાજકીય સશક્તિકરણ, જે તેમની પાસેથી આ દિવસે છીનવી લેવામાં આવ્યું હતું. સૌથી મોટો ફટકો રાજ્યનો દરજ્જો છીનવી લેવાનો અને તેની સાથે જમીન અને નોકરીના અધિકારોનું રક્ષણ કરવાનો હતો. જમ્મુ અને કાશ્મીર રાજ્યના ત્રણ ભૂતપૂર્વ પ્રદેશોને તેની કેવી અસર પડી છે, તે એક અલગ ચર્ચા છે. પ્રશ્ન એ ઊભો થાય છે કે શા માટે ત્રણ વિવિધ પ્રદેશોનાં લોકો છઠ્ઠી વર્ષગાંઠ પર પણ રાજ્યનો દરજ્જો અને રાજકીય સશક્તિકરણની માગણી સાથે આંદોલન કરી રહ્યાં છે.
છઠ્ઠી વર્ષગાંઠના દિવસે, કલમ 370 નાબૂદ કરવાના અધ્યક્ષ અને પુલવામા આતંકવાદી હુમલાની વિગતોથી વાકેફ જમ્મુ અને કાશ્મીર રાજ્યના છેલ્લા રાજ્યપાલ શ્રી સત્યપાલ મલિકનું બીમારી બાદ અવસાન થયું હતું અને નરેન્દ્ર મોદી સરકાર દ્વારા આ દિવસની ઉજવણી માટે કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશના જમ્મુ અને કાશ્મીર પ્રદેશોના વધુ પુનર્ગઠન અંગે મોટી જાહેરાતની વાર્તા સાથે, તેને વધુ રસપ્રદ બનાવ્યું. શ્રી મલિકના મૃત્યુના શોક સાથે દિવસ પસાર થતાં, જમ્મુ અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશનું એક અલગ રાજ્ય હોવાની વાર્તા વાસ્તવિકતામાં પરિણમી ન હતી.
શ્રી મલિક 14 ફેબ્રુઆરી, 2019ના રોજ પુલવામામાં થયેલા હુમલા, જેમાં 40 સીઆરપીએફ જવાનો શહીદ થયા હતા તેના પર આધારિત પુસ્તક લખવાની પ્રક્રિયામાં હતા અને 5 ઓગસ્ટ, 2019ના રોજ કલમ 370 પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને રાજ્યના પુનર્ગઠન પર ધ્યાન હતું તેવા અહેવાલોએ ઉત્સુકતા પેદા કરી છે. વિવિધ રાજ્યોનાં રાજભવનોમાં કેદ હોવા છતાં, કેન્દ્ર સરકારના ઉચ્ચ અધિકારીઓ પર પણ આંગળી ઉઠાવતી વખતે, તેઓ ભાજપના એક કટ્ટર ટીકાકાર બન્યા હતા, તે હકીકત જિજ્ઞાસામાં વધારો કરે છે.
શું પુસ્તક ખરેખર તૈયાર થવાનું હતું? જો એમ હોત, તો શું તેઓ તથ્યો અને પ્રત્યક્ષ અહેવાલો સાથે તેમના ઇશારાઓને સમર્થન આપતા? જાણીતા તપાસ પત્રકાર રીતુ સરીન, ૬ ઓગસ્ટ, ૨૦૨૫ ના રોજ ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસમાં પ્રકાશિત તેમના અહેવાલમાં, શ્રી મલિકે તેમની વાતચીત દરમિયાન, પુસ્તકની વિસ્ફોટક સામગ્રીનો વારંવાર ઉલ્લેખ કર્યો છે જે તેઓ લખી રહ્યા હતા. તેમના અહેવાલ મુજબ, પુસ્તકનું કેન્દ્રબિંદુ જમ્મુ અને કાશ્મીરના રાજ્યપાલ તરીકેના તેમના કાર્યકાળ પર હતું, જે દરમિયાન રાજ્યે તેનો ખાસ દરજ્જો ગુમાવ્યો અને બે કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં વિભાજીત થઈ ગયું.
અહેવાલ સૂચવે છે કે શ્રી મલિકે તેમના મૃત્યુનું કારણ બનેલી કિડની સંબંધિત બીમારીઓ માટે હોસ્પિટલમાં દાખલ થતાં પહેલાં તેમને ખુલાસો કર્યો હતો કે તેમણે પુસ્તકની હસ્તપ્રત સુરક્ષિત રીતે કોઈ અજ્ઞાત ગુપ્ત સ્થળે છુપાવી દીધી હતી. ‘તેમના અવસાન પછી, તેમના એક વિશ્વાસુ સહાયકે કહ્યું કે પુસ્તક લગભગ પૂર્ણ થઈ ગયું હતું પરંતુ હજુ પૂર્ણ થયું નથી’, શ્રીમતી સરીને તેમના અહેવાલમાં જણાવ્યું હતું.’ શ્રી મલિક સાથેની તેમની અગાઉની વાતચીતને યાદ કરતાં, તેણીએ તેમને પૂછ્યું હતું કે તેઓ તેમના પુસ્તકમાં બીજા કયા ખુલાસા કરશે, જેમ કે પુલવામા હુમલામાં વધુ ભૂલો. ‘પુસ્તકની રાહ જુઓ, હું તમને હમણાં બધું કહી શકતી નથી. પરંતુ પુસ્તક જમ્મુ અને કાશ્મીરના શાસન અને સરકારની સુસ્તી વિશે હશે’, એમ તેણીએ સ્વર્ગસ્થ જાટ નેતાના કહેવાને ટાંકીને કહ્યું.
શ્રી મલિકને ટાંકીને, તેણીએ તેમના અહેવાલમાં આગળ કહ્યું છે કે પુસ્તકનું કામચલાઉ શીર્ષક ‘ધ ટ્રુથ અબાઉટ કાશ્મીર’ છે. ‘મેં એક જાહેર રેલીમાં કાશ્મીર પરના મારા પુસ્તક વિશે વાત કરી હતી અને આ રીતે લોકોને તેના વિશે ખબર પડી. તે પછી મને સમજાયું કે મારે 200 પાનાની હસ્તપ્રત ઘરે રાખવી જોઈએ નહીં અને ફેબ્રુઆરી 2024ના સીબીઆઈ દરોડાએ મને સાચો સાબિત કર્યો છે’, એમ તેમણે તેણીને કહ્યું.
એ વાત ખૂબ જ વિડંબનાપૂર્ણ છે કે ભાજપના એક અત્યંત સતર્ક ટોચના નેતૃત્વે તેમના મુખ્ય કાર્યસૂચિના સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ મુદ્દા – કલમ 370 નાબૂદ કરવાના અમલીકરણ માટે તેમના કેડરની બહારની વ્યક્તિને જમ્મુ અને કાશ્મીરના રાજ્યપાલ તરીકે કેવી રીતે સોંપ્યું. ગંભીર આરોપોને તો છોડી દો, પણ તેમના પોતાના આરોપોથી પણ વધુ, કોઈ પણ અસંમતિ કે અપ્રિયતાને સ્વીકારવા માટે જાણીતા, તેનાથી રહસ્યમાં વધારો થયો. શ્રી મલિકને એક રાજ્યથી બીજા રાજ્યમાં અને ઉત્તરથી પશ્ચિમમાં ટ્રાન્સફર કરવામાં આવ્યા હોવા છતાં અને અંતે ઉત્તર-પૂર્વમાં તેમનો રાજ્યપાલ કાર્યકાળ પૂર્ણ કરવામાં આવ્યો હોવા છતાં તેમને રાજ્યપાલ તરીકે ચાલુ રહેવાની મંજૂરી આપવામાં આવી હતી.
કલમ 370ને નાબૂદ કરવાની છઠ્ઠી વર્ષગાંઠ અને સંબંધિત ઘટનાક્રમ પર પાછા ફરતાં, જમ્મુ અને કાશ્મીર અને લડાખમાં પણ અનુક્રમે આ વિચારના પ્રમોટરો અને વિરોધીઓ દ્વારા ઉજવણી અને વિરોધ બંને દૃષ્ટિએ ભીનાશભર્યા હતા. જ્યારે દિલ્હીમાં શાસક વર્ગ દ્વારા ભાગ્યે જ કોઈ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો હતો. ખાસ કરીને તેના ગઢ જમ્મુમાં ભાજપ દ્વારા ઉત્તેજિત ઉજવણી પ્રતીકાત્મક અને ખૂબ જ ઓછી કરી હતી. છ વર્ષ પહેલાં જનતામાં જોવા મળેલો પ્રારંભિક ઉત્સાહ સંપૂર્ણપણે ગાયબ હતો.
વિપક્ષ – કોંગ્રેસ, નેશનલ કોન્ફરન્સ અને પીપલ્સ ડેમોક્રેટિક પાર્ટી (પીડીપી) (આઈ.એન.ડી.આઈ.એ. ગઠબંધનના બધા ભાગો) એક વિભાજિત ગૃહ હતાં. કોઈ અસર કર્યા વિના, રાજ્યના દરજ્જા પરત મેળવવાની માંગણી કરતી સામાન્ય થીમ પર અલગથી વિરોધ પ્રદર્શન કર્યું. કલમ 370ની પુનઃસ્થાપના જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં આઈ.એન.ડી.આઈ.એ.ના ભાગીદારો વચ્ચે એકમાત્ર તફાવત હતો. તેમણે કાશ્મીર ખીણમાં લાંબા સમયથી ચાલી રહેલા મેદાની યુદ્ધમાં રોકાયેલા અને નિયમિતપણે એકબીજા પર હુમલો કરતાં હોવાથી, ઓછામાં ઓછું કોંગ્રેસ અને નેશનલ કોન્ફરન્સ વચ્ચે વિપક્ષી એકતા દર્શાવવાની તક ગુમાવી નહીં, પરંતુ જમ્મુમાં પણ મજબૂત સત્તા વિરોધી લહેરનો સામનો કરી રહેલા ભાજપને ફટકારવાની તક પણ ગુમાવી દીધી. 5 ઓગસ્ટ, 2025 ના રોજ જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં ચિત્ર સંપૂર્ણ ગડબડ, અરાજકતા અને મૂંઝવણનું ચિત્રણ હતું જેમાં એક ડગમગતો શાસક પક્ષ (ભાજપ વાંચો) અને બેદરકાર વિપક્ષ (કોંગ્રેસ વાંચો) બધી દિશામાં વિભાજિત હતો. એક પુષ્ટિ કે રાજકીય શૂન્યતા છે પરંતુ કોઈ તેને ભરવા તૈયાર નથી.
કોંગ્રેસે જમ્મુ અને શ્રીનગર બંનેમાં નેતાઓ અને કાર્યકરોનાં નાનાં જૂથો દ્વારા પ્રતીકાત્મક વિરોધ પ્રદર્શનો સાથે સૌથી દયનીય ચિત્ર રજૂ કર્યું. આ મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રસંગે પીસીસી પ્રમુખ શ્રી તારિક હમીદ કારા અને તેમની ટીમે વિવિધ જૂથોને એક સામાન્ય મંચ પર લાવવા માટે કોઈ પ્રયાસ ન કરતાં જૂથવાદ ફરી એક વાર સામે આવ્યો. હવે બધાની નજર શ્રી મલિકના પુસ્તકની પટકથા પર રહેશે. શું તે સત્તાધીશોની નજરથી સુરક્ષિત રીતે છુપાઈ જશે? શું તેના કબજામાં રહેલાં લોકો પુસ્તકને પ્રકાશમાં લાવશે તેની ખાતરી કરશે? હજુ પણ એ ખબર નથી કે હોસ્પિટલમાં તેમની અંતિમ ક્ષણો દરમિયાન શ્રી મલિકે તેમના પુસ્તક પ્રોજેક્ટને આગળ વધારવાની ઇચ્છા કેવી રીતે વ્યક્ત કરી હતી.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
