ભારતના વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી અને ચીનના રાષ્ટ્રપતિ શી જિનપિંગ ચીનના તિયાનજિનમાં શાંઘાઈ કોઓપરેશન ઓર્ગેનાઇઝેશન (SCO) ની બેઠકમાં ભાગ લઈ રહ્યા છે. ઘણાં વર્ષો પછી બંને દેશોના ટોચના નેતૃત્વ એક મોટા મંચ પર મળે તેનાથી રાજદ્વારી જગતમાં ખળભળાટ મચી ગયો છે.૨૦૨૦ માં ગાલવાન સંઘર્ષ પછી મોદીની આ પહેલી ચીન મુલાકાત છે. આ પહેલા તેઓ ૨૦૧૮ માં ચીન ગયા હતા.ભારત અને ચીન વિશ્વના બે સૌથી વધુ વસ્તી ધરાવતા દેશો છે, જેમની અર્થવ્યવસ્થા વિશ્વની પાંચ સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થાઓમાં સામેલ છે.
જોકે મોદી ગયા વર્ષે ઓક્ટોબરમાં રશિયાના કાઝાનમાં શી સાથે મળ્યા હતા, પરંતુ તે સમયે પરિસ્થિતિ અલગ હતી.આજે ભારત અમેરિકા તરફથી ૫૦ ટકા ટેરિફનો સામનો કરી રહ્યું છે અને તેથી મોદી અને શી વચ્ચેની મુલાકાતનું મહત્ત્વ વધી ગયું છે.એ પણ નોંધનીય છે કે જ્યારે મે મહિનામાં ભારત અને પાકિસ્તાન સામસામે હતાત્યારે ચીનનો ઝુકાવ સ્પષ્ટપણે પાકિસ્તાન તરફ હતો. આવી સ્થિતિમાંઘણા પ્રશ્નો ઊભા થઈ રહ્યા છે.શું ભારત અને ચીન ખરેખર નજીક આવી શકે છે? શું ભારત ચીન પર વિશ્વાસ કરી શકે છે? શું ચીન આ પરિસ્થિતિનો કોઈ પણ રીતે લાભ લઈ શકે છે?
વડા પ્રધાન મોદીની મુલાકાત એવા સમયે થઈ રહી છે જ્યારે લદ્દાખમાં એપ્રિલ ૨૦૨૦ પહેલાની સ્થિતિ હજુ સુધી પુનઃસ્થાપિત થઈ નથી. ચીન ભારતનો બીજો સૌથી મોટો વેપાર ભાગીદાર છે. ગયા વર્ષેચીન સાથે ભારતનો દ્વિપક્ષીય વેપાર લગભગ ૧૨૭.૭ અબજ ડોલર હતો. ભારતે વર્ષ ૨૦૨૪ માં ચીનથી ૪૮ અબજ ડોલરના ઇલેક્ટ્રોનિક્સ અને ઇલેક્ટ્રિકલ ઉપકરણોની આયાત કરી હતી.આ આંકડાઓને ધ્યાનમાં રાખીનેશું ભારત અને ચીન ફક્ત અમેરિકાના કારણે નજીક આવી શકે છે?આપણે ત્યાં એક કહેવત છે કે બે તલવારો એક મ્યાનમાં રહી શકતી નથી, તેવી જ રીતે ચીનમાં એક કહેવત છે કે બે સિંહ એક પર્વતમાં રહી શકતા નથી.ચીન આર્થિક રીતે ખૂબ જ સક્ષમ છે. તે ક્યારેય ઇચ્છશે નહીં ભારત ઊભરી આવે. તેના માટે શ્રેષ્ઠ વિકલ્પ એ છે કે ભારતને દક્ષિણ એશિયા સુધી મર્યાદિત રાખવામાં આવે, તેથી ચીન પાકિસ્તાનને ટેકો આપે છે.
ભારતની સ્વતંત્રતા પછીભારત-ચીન સંબંધોમાં ઘણા ઊતાર-ચઢાવ આવ્યા છે. ચીનમાં સામ્યવાદી સરકારને માન્યતા આપનારા પ્રથમ દેશોમાં ભારત એક હતું. બંને દેશો વચ્ચે મિત્રતા અને શાંતિપૂર્ણ સહઅસ્તિત્વની ભાવના હતી.૧૯૫૦માં ચીને તિબેટ પર કબજો જમાવ્યો, જેનાથી ભારતની ચિંતા વધી ગઈ હતી. ૧૯૫૦ના દાયકામાંભારત અને ચીને પંચશીલ સિદ્ધાંતોના આધારે એક કરાર કર્યો અને હિન્દી-ચીની ભાઈ-ભાઈનું સૂત્ર બનાવવામાં આવ્યું હતું. ત્યારબાદ ૧૯૬૨નું યુદ્ધ થયું અને બંને દેશો વચ્ચેના સંબંધો ખૂબ જ તણાવપૂર્ણ બન્યા. ૧૯૮૮માં ભારતના વડા પ્રધાન રાજીવ ગાંધીની ચીન મુલાકાતે દ્વિપક્ષીય સંબંધોને પાટા પર લાવવાનો પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ લગભગ ત્રણ દાયકા પછીસરહદી અથડામણોને કારણે બંને દેશો વચ્ચે કડવાશ ફેલાઈ ગઈ હતી.
દુનિયાનો કોઈ પણ દેશ બીજા કોઈ દેશ પર વિશ્વાસ કરી શકે નહીં.આપણે એવી અપેક્ષા ન રાખવી જોઈએ કે ચીન ભારતના હિતમાં જ કામ કરશે. ભારતે ફક્ત એટલું જ વિચારવું જોઈએ કે તેણે પોતાના ભલા માટે પગલાં ભરવા પડશે અને ચીને પોતાના ભલા માટે પગલાં ભરવા જોઈએ. જો ભારત એવું વિચારે કે ચીન તેની નજીક આવશે અને તેના હિતમાં કામ કરશે, તો તે ભારતની મોટી ભૂલ હશે.ભારત વિશ્વની સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થા છે અને બજાર પણ ખૂબ મોટું છે. ચીનની નજર આ બજાર પર છે.મોદીની મુલાકાત પહેલા ચીનના વિદેશ મંત્રી વાંગ યી ભારત આવ્યા હતા. તેમની મુલાકાતને મોદીની ચીન મુલાકાત સાથે એક બિઝનેસ ટ્રીપ તરીકે જોવામાં આવી રહી હતી.
ચીની મીડિયા ભાર મૂકી કહી રહ્યું છે કે વૈશ્વિક પરિસ્થિતિનો સામનો કરવા માટે ચીન અને ભારત વચ્ચે સહયોગ મહત્ત્વપૂર્ણ છે, પરંતુ ત્યાંની વાસ્તવિક પરિસ્થિતિ શું છે?ચીનમાંઆ મુલાકાતને મુખ્યત્વે ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ અને પુતિનના સંદર્ભમાં જોવામાં આવી રહી છે. ચીનના દૃષ્ટિકોણથીબે પરિબળો મહત્ત્વપૂર્ણ છે. પ્રથમ, ચીનની નબળી આર્થિક સ્થિતિ અને બીજું ચીનની અંદર શી જિનપિંગની છબી. જો એવો સંદેશ જાય કે ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે શી જિનપિંગને નબળા બનાવી દીધા છે, તો તે ચીનમાં સ્વીકાર્ય રહેશે નહીં.
ચીનને શી જિનપિંગની છબી યોગ્ય રાખવા માટે ભારતની જરૂર છે, કારણ કે બંને ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પના ટેરિફનો સામનો કરી રહ્યા છે. ડોનાલ્ડટ્રમ્પના બીજા કાર્યકાળ પહેલાંભારત અને અમેરિકા વચ્ચેના સંબંધો સારા હતા. હવે જ્યારે ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે આ સંબંધોમાં ટેરિફની દિવાલ ઉભી કરી છે, તો શું અમેરિકન નીતિ નિષ્ફળ ગઈ છે? અમેરિકા ભારત પાસેથી શું પ્રાપ્ત કરવા માંગતું હતું?અમેરિકા ક્યારેય કોઈનું મિત્ર રહ્યું નથી. ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે ભારતીય મૂળના લોકોના મત લીધા અને હવે તેઓ ચીનને પડકારવા માટે વિચિત્ર નિર્ણયો લઈ રહ્યા છે.
દક્ષિણ એશિયા પર પોતાની પકડ મજબૂત કરવા માટે અમેરિકાને ભારતનો ફાયદો મળ્યો છે. ભારત અને ચીન ૩,૦૦૦ કિ.મી.થી વધુની સરહદ ધરાવે છે, જે હજુ પણ સ્પષ્ટ નથી. બ્રહ્મપુત્રા નદીને લઈને બંને દેશો વચ્ચે પાણીનો વિવાદ ચાલે છે.ભારત લાંબા સમયથી પાકિસ્તાન પર સીમાપાર આતંકવાદનો આરોપ લગાવતું આવ્યું છે, જ્યારે ચીન પાકિસ્તાનને લશ્કરી અને આર્થિક સહાય પૂરી પાડે છે. આ ભારત માટે ચિંતાનું મુખ્ય કારણ છે.જોકે, પાકિસ્તાન ભારતના આરોપોને નકારી રહ્યું છે.આ સંદર્ભમાંચીનનો બેલ્ટ એન્ડ રોડ ઇનિશિયેટિવ (BRI) પણ વિવાદનો વિષય છે.
પાકિસ્તાનના વડાપ્રધાન શાહબાઝ શરીફ પણ SCOમાં હાજર છે. તો આ મુદ્દાઓ ભારત માટે કેટલા મોટા પડકારરૂપ બનશે?તાજેતરમાંપાકિસ્તાને ટ્રમ્પને શી જિનપિંગ કરતાં વધુ મહત્ત્વ આપ્યું છે. જોકે ચીને ૨૦૧૩ થી લગભગ ૬૦ અબજ ડોલરનું રોકાણ કર્યું છે, પરંતુ જનરલ મુનીર ટ્રમ્પને સૌથી વધુ મહત્ત્વ આપી રહ્યા છે. આનાથી ચીન ચિંતા કરે છે.હવે ચીન એ પણ વિચારી રહ્યું છે કે પાકિસ્તાન પર કેટલી હદ સુધી વિશ્વાસ કરી શકાય. બધા વિવાદો વચ્ચે, ભારત માટે એ જોવું મહત્ત્વપૂર્ણ છે કે તેને ક્યાં ફાયદો થઈ શકે છે અને ક્યાં નુકસાન થઈ શકે છે.
શું ભારત અને પાકિસ્તાન સરહદ પર તણાવ ઓછો કરવા માટે કોઈ પગલાં લઈ શકે છે?સરહદ અંગે કેટલાંક પગલાં પહેલાથી જ લેવામાં આવ્યા છે. ૨૦૨૦ કે ૨૦૨૧ માં જે પરિસ્થિતિ હતી તેના કરતાં આજની પરિસ્થિતિ ઘણી સારી છે.ચીની નિષ્ણાતો માને છે કે ભારતે અમેરિકાને બાયપાસ કરીને સીધી વાતચીત શરૂ કરવી જોઈએ અને આ શરતે ચીન ભારત સાથે સરહદ પરથી સૈનિકો પાછા ખેંચવા કે નહીં તે અંગે વાત કરશે. ચીન એવો સંદેશ આપવા માંગતું નથી કે અમેરિકાના દબાણમાં તે સરહદ પરથી પાછળ હટી જશે.ભારતે વિદેશ નીતિ સમજી વિચારીને બનાવવી પડશે કારણ કે ચીન ઉપરાંત રશિયા અને અમેરિકા પણ તેના કેન્દ્રમાં હોવા જોઈએ.
જો આપણે અમેરિકા, ચીન અને ભારતને ત્રિકોણ તરીકે જોઈએ, તો આવનારા સમયમાં તેમનું ભવિષ્ય શું હશે?અહીં આપણે ત્રણ દેશોને બદલે ત્રણ નેતાઓ વિશે વિચારવું જોઈએ. ઉદાહરણ તરીકે, વડા પ્રધાન મોદી SCO ગયા છે. ભારતમાં તે જોવામાં આવશે કે તેઓ શું લાવે છે. ચીનના લોકો ઇચ્છતા હતા કે ભારતમાંથી દવાઓનીઆયાત કરવામાં આવે, પરંતુ ચીનની સરકારે મોટા પાયે આ માટે પરવાનગી આપી ન હતી.ચીન ભારતનો સૌથી મોટો આયાત સ્રોત છે.
ભારતીય ઉદ્યોગોને હજુ પણ ઘણા ક્ષેત્રોમાં ચીની કાચા માલ પર આધાર રાખવો પડે છે અને ચીનમાં સસ્તા ઉત્પાદનોને કારણેભારતીય છૂટક બજારમાં તેમની માંગ છે.૧.૪ અબજની વસ્તી સાથેભારત ચીન માટે એક વિશાળ ગ્રાહક બજાર છે. ભારતીયો આઇટી અને ફાર્મા ક્ષેત્રોમાં સારું પ્રદર્શન કરી રહ્યા છે.આ સમયે ચીનને ભારતની વધુ જરૂર છે.ચીન એક નિકાસ આધારિત અર્થતંત્ર છે. હાલમાં તે યુરોપ કે અમેરિકામાં નિકાસ કરી શકતું નથી. ચીન માટે બજાર શોધવું ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ છે અને ભારત એક સારો વિકલ્પ બની શકે છે. આપણો સ્થાનિક વપરાશ સારો છે જ્યારે ચીનનો સ્થાનિક વપરાશ ખૂબ ઓછો છે.જ્યારે પણ આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધોમાં આવો તણાવ હોય છે, ત્યારે કોઈ નવો રસ્તો ઊભરી આવે છે. કદાચ ભારત માટે પણ આ જ તક છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
