ગુજરાતનું ઐતિહાસિક વેપાર કેન્દ્ર, જે મુઘલ સામ્રાજ્યનું મુખ્ય વેપારી બંદર- જ્યાં ઈજિપ્ત, આરબ અને યુરોપ સુધી વેપાર થતો તે સુરત કાપડ, હીરા, મસાલા અને અન્ય વસ્તુઓના વેપારથી સમૃદ્ધ બન્યું છે. બ્રિટિશ કાળમાં પણ તે વેપારી કોઠીઓનું કેન્દ્ર રહ્યું તે સુરત આજે પણ કાપડ, હીરા અને ટેક્સટાઇલ ઉદ્યોગોનું વૈશ્વિક કેન્દ્ર છે. વિશ્વના 90% હીરા કટિંગ અને પોલિશિંગ થાય છે. ત્યારે દુનિયાભરમાં સદીઓથી વ્યાપાર કરતા સુરત પર આ યુદ્ધોની શું અસર રહી? યુદ્ધોમાં વેપાર પ્રતિબંધો, આયાત-નિકાસમાં વધારો, વૈશ્વિક સપ્લાય ચેઇનમાં વિક્ષેપ અને કાચા માલની અછત જેવા પરિબળો સુરતનો વ્યાપાર (ખાસ કરીને ટેક્સટાઇલ અને હીરા)ને અસર કરે છે. હવે વિગતવાર ઇતિહાસ અને અસરનું વર્ણન છે.
ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે 1947થી પાંચ મુખ્ય યુદ્ધો (1947-48, 1965, 1971, 1999 કાર્ગિલ, 2025) અને અનેક લડાઇઓ થઈ. આ યુદ્ધને કારણે વેપાર પ્રતિબંધો, સરહદી બંધશાખાઓ અને આર્થિક દબાણ જેવા પગલાં લેવાયા. સુરત પર અસર મુખ્યત્વે આર્થિક અને વેપારી ક્ષેત્રે પડી પરંતુ પાકિસ્તાન સાથેના વેપારમાં પ્રતિબંધોએ કાચા માલ અને નિકાસને અસર કરી. 1947-48 યુદ્ધ (પ્રથમ કાશ્મીર યુદ્ધ)માં વિભાજન પછી વેપારી માર્ગો બંધ થયા. સુરતના વેપારીઓને પાકિસ્તાનથી કપાસ અને કાચા માલની આયાત અટકી. સુરતના કાપડ ધંધા પર અસર પડી, કારણ કે પાકિસ્તાન કપાસનો મુખ્ય સ્રોત હતો. વેપારમાં 20-30% ઘટાડો થયો, જેનાથી સ્થાનિક ધંધા મંદા પડ્યા. આ યુદ્ધે ભારતીય અર્થતંત્રને વિભાજિત કર્યું, જેની અસર સુરત જેવા બંદરો પર પડી.
1965 યુદ્ધના કારણે વેપાર પ્રતિબંધો લાદવામાં આવ્યા. અમેરિકા અને બ્રિટનના હથિયાર પ્રતિબંધોએ ભારતને સોવિયેત અને ચીન તરફ વળવા મજબૂર કર્યું. સુરતના ટેક્સટાઇલ ઉદ્યોગને કાચા માલની અછત થઈ, સુરતના વેપારીઓને વૈકલ્પિક સ્રોતો (અમેરિકા, ઓસ્ટ્રેલિયા) શોધવા પડ્યા. યુદ્ધ પછી તાશ્કંદ કરારથી વેપાર ધીમે ધીમે સુધાર્યો. 1971 યુદ્ધ (બાંગ્લાદેશ મુક્તિ યુદ્ધ)માં પૂર્વ પાકિસ્તાન (બાંગ્લાદેશ)ના વિભાજનથી વેપારી માર્ગો બદલાયા. સુરતના કાપડ અને ટેક્સટાઇલ ધંધા પર અસર પડી, કારણ કે પાકિસ્તાન સાથેના વેપાર પ્રતિબંધો વધ્યા. પરંતુ બાંગ્લાદેશના નવા દેશ તરીકે ઉદયથી નવા વેપારી અવસરો મળ્યા, જેમાં સુરતના કાપડની નિકાસ વધી.
1999 કારગીલ સીમિત યુદ્ધ હતું, પરંતુ વેપાર પ્રતિબંધો અને સરહદી તણાવથી સુરતના વેપારીઓને અસર થઈ. હીરા અને કાપડની નિકાસમાં વિલંબ થયો અને વૈશ્વિક બજારમાં ભારતની છબિને અસર થઈ. તાજેતરના 2025 ઓપરેશન સિંદૂર સંઘર્ષમાં ભારતે પાકિસ્તાન સાથેના વેપાર પર સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ લગાવ્યો. સુરતના ટેક્સટાઇલ અને હીરાનો વ્યાપાર પર અસર પડી, કારણ કે પાકિસ્તાન કાચા માલ (કપાસ, ધાગા)નો સ્રોત છે. પરંતુ ચીન અને અન્ય દેશો સાથેના વેપારથી આ અસરને ઘટાડી શકાય.
ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચેના એક્સપોર્ટ અને ઈમ્પોર્ટનાં વર્તમાન સ્થિતિમાં વેપારી સંબંધો 2019ના પુલવામા હુમલા પછી તણાવપૂર્ણ બન્યા, જેમાં ભારતે પાકિસ્તાનના MFN (મોસ્ટ ફેવર્ડ નેશન) સ્ટેટસને રદ્દ કર્યો અને 200% કસ્ટમ્સ ડ્યુટી લગાવી. અને 2025માં પહેલગામ આતંકવાદી હુમલા પછી ભારતે 2 મે, 2025થી પાકિસ્તાનથી તમામ સીધા અને આડબારા ઈમ્પોર્ટ પર સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ લગાવ્યો. પાકિસ્તાને પણ વેપાર અને વાયુસ્પેસ બંધ કર્યા. છતાં, અગાઉના ડેટા અનુસાર, ભારત પાસે વેપારમાં મોટું વળતર (સરપ્લસ) રહ્યું છે, કારણ કે ભારતના એક્સપોર્ટ (ફાર્મા, કેમિકલ્સ, શુગર) વધુ છે, જ્યારે ઈમ્પોર્ટ (ફળો, કપડાં, સિમેન્ટ) નજીવા છે.
ભારત-ચીન યુદ્ધો અને લડાઇઓની અસર (1962થી 2025)
ભારત-ચીન વચ્ચે મુખ્ય યુદ્ધ 1962માં થયું, તેમજ 1967, 1987 અને 2020 (ગલવાન) જેવી લડાઇઓ. આ સરહદી વિવાદો (અક્સાઈ ચિન, અરુણાચલ)ને કારણે થયા. સુરત પર અસર મુખ્યત્વે આયાત પર પડી, કારણ કે ચીનથી ઈલેક્ટ્રોનિક્સ, કાચા માલ (યાર્ન, મશીનરી) આવે છે. વેપારમાં વધારો થયો (2024માં $118 અબજ), પરંતુ તણાવથી પ્રતિબંધો વધ્યા.
1962માં સીનો-ઈન્ડિયન વોરમાં સરહદી યુદ્ધથી વેપાર પ્રતિબંધો લાદવામાં આવ્યા. સુરતના ટેક્સટાઇલ અને હીરાના વ્યાપાર પર અસર ન પડી, કારણ કે તે સમયે ચીન સાથે વેપાર મર્યાદિત હતો. પરંતુ યુદ્ધે ભારતીય અર્થતંત્રને 2-3% GDPનું નુકસાન કર્યું, જેની અસર સુરતના વેપારીઓ પર પડી – આયાતમાં વિલંબ અને કિંમતો વધી. યુદ્ધ પછી ભારતે સોવિયેત તરફ વળ્યું, જેનાથી સુરતના ઉદ્યોગોને વૈકલ્પિક સ્રોત મળ્યા. 1967 અને 1987ની લડાઇઓ સીમિત હતી, તેથી વેપાર પર નજીવી અસરથી સુરતનો વ્યાપાર અપ્રભાવિત રહ્યો.
2020 ગલવાન લડાઇ અને તાજા તણાવમાં ગલવાન અથડામણ પછી ભારતે 59 ચીની એપ્સ પર પ્રતિબંધ લગાવ્યો અને વેપાર પર નિગરાની વધારી. સુરતના ટેક્સટાઇલ ઉદ્યોગને અસર પડી, કારણ કે ચીનથી યાર્ન અને મશીનરીની આયાત 10-15% ઘટી. હીરા કટિંગમાં ચીની મશીનરીની અછતથી ખર્ચ વધ્યો. પરંતુ વેપાર વધ્યો ($118 અબજ 2024માં), કારણ કે ચીનના વીજસંકટ (2021)થી સુરતને નિકાસની તક મળી. 2025માં તણાવથી આયાતમાં વધારો થયો, પરંતુ પ્રતિબંધોથી કાચા માલની કિંમતો વધી. આ યુદ્ધોની સામાન્ય અસરમાં ચીન-ભારત તણાવથી સુરતના ઉદ્યોગોને કાચા માલની અછત અને કિંમત વધારો થયો. પરંતુ વેપાર વધ્યો (ચીન ભારતનો સૌથી મોટો વેપારી ભાગીદાર), જેનાથી સુરતને લાભ થયો. 2021ના ચીન વીજસંકટથી સુરતના ટેક્સટાઇલને વધુ ઑર્ડર મળ્યા.
આ યુદ્ધોએ સુરતને અસર કરી, પરંતુ તેની વૈશ્વિક વેપારી અર્થતંત્રને કારણે પુનઃપ્રાપ્તિ ઝડપી થઈ. પાકિસ્તાન સાથેના યુદ્ધોએ કાચા માલની અછત વધારી, જ્યારે ચીન સાથેના તણાવથી આયાત કિંમતો વધી. સુરતે વૈકલ્પિક સ્રોતો (અમેરિકા, યુરોપ)થી વેપાર વધારીને અસરને ઘટાડી. ભવિષ્યમાં વેપાર વિવિધતા અને ડિપ્લોમસીથી સુરતને સુરક્ષિત રાખી શકાય.ભારત-ચીન વચ્ચેના એક્સપોર્ટ અને ઈમ્પોર્ટનો 2024-2025માં વર્તમાન સ્થિતિ જોતા ભારત અને ચીન વચ્ચેના વેપારી સંબંધો તણાવપૂર્ણ રહ્યા છે, છતાં, ચીન ભારતનો સૌથી મોટો વેપારી ભાગીદાર છે, જ્યાં ભારતના ઈમ્પોર્ટ (ઈલેક્ટ્રોનિક્સ, મશીનરી, કેમિકલ્સ) વધુ છે અને એક્સપોર્ટ (આયર્ન ઓર, પેટ્રોલિયમ, મરીન પ્રોડક્ટ્સ) ઓછા.
આનાથી વેપાર ડેફિસિટ (અસંતુલન) વધ્યું છે, જે 2024-25માં રેકોર્ડ $99.2 અબજ પર પહોંચ્યું. વેપાર મુખ્યત્વે માલિકી (મર્ચેન્ડાઈઝ) પર આધારિત છે, જેમાં સેવાઓનો સમાવેશ નથી. વેપારમાં વધારો થયો છે, પરંતુ ડેફિસિટ વધતો જાય છે, કારણ કે ચીની ઈલેક્ટ્રોનિક્સ અને મશીનરીની માંગ વધી. ભારતના કુલ વેપારમાં ચીનનો હિસ્સો 15-18% છે. ભારતીય ઉદ્યોગો (ટેક્સટાઇલ, હીરા) પર કાચા માલની અછત અને કિંમત વધારો. ભારત ‘મેક ઇન ઈન્ડિયા’ અને PLI સ્કીમથી આયાત ઘટાડવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે.
– આરીફ નાલબંઘઆ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
ગુજરાતનું ઐતિહાસિક વેપાર કેન્દ્ર, જે મુઘલ સામ્રાજ્યનું મુખ્ય વેપારી બંદર- જ્યાં ઈજિપ્ત, આરબ અને યુરોપ સુધી વેપાર થતો તે સુરત કાપડ, હીરા, મસાલા અને અન્ય વસ્તુઓના વેપારથી સમૃદ્ધ બન્યું છે. બ્રિટિશ કાળમાં પણ તે વેપારી કોઠીઓનું કેન્દ્ર રહ્યું તે સુરત આજે પણ કાપડ, હીરા અને ટેક્સટાઇલ ઉદ્યોગોનું વૈશ્વિક કેન્દ્ર છે. વિશ્વના 90% હીરા કટિંગ અને પોલિશિંગ થાય છે. ત્યારે દુનિયાભરમાં સદીઓથી વ્યાપાર કરતા સુરત પર આ યુદ્ધોની શું અસર રહી? યુદ્ધોમાં વેપાર પ્રતિબંધો, આયાત-નિકાસમાં વધારો, વૈશ્વિક સપ્લાય ચેઇનમાં વિક્ષેપ અને કાચા માલની અછત જેવા પરિબળો સુરતનો વ્યાપાર (ખાસ કરીને ટેક્સટાઇલ અને હીરા)ને અસર કરે છે. હવે વિગતવાર ઇતિહાસ અને અસરનું વર્ણન છે.
ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે 1947થી પાંચ મુખ્ય યુદ્ધો (1947-48, 1965, 1971, 1999 કાર્ગિલ, 2025) અને અનેક લડાઇઓ થઈ. આ યુદ્ધને કારણે વેપાર પ્રતિબંધો, સરહદી બંધશાખાઓ અને આર્થિક દબાણ જેવા પગલાં લેવાયા. સુરત પર અસર મુખ્યત્વે આર્થિક અને વેપારી ક્ષેત્રે પડી પરંતુ પાકિસ્તાન સાથેના વેપારમાં પ્રતિબંધોએ કાચા માલ અને નિકાસને અસર કરી. 1947-48 યુદ્ધ (પ્રથમ કાશ્મીર યુદ્ધ)માં વિભાજન પછી વેપારી માર્ગો બંધ થયા. સુરતના વેપારીઓને પાકિસ્તાનથી કપાસ અને કાચા માલની આયાત અટકી. સુરતના કાપડ ધંધા પર અસર પડી, કારણ કે પાકિસ્તાન કપાસનો મુખ્ય સ્રોત હતો. વેપારમાં 20-30% ઘટાડો થયો, જેનાથી સ્થાનિક ધંધા મંદા પડ્યા. આ યુદ્ધે ભારતીય અર્થતંત્રને વિભાજિત કર્યું, જેની અસર સુરત જેવા બંદરો પર પડી.
1965 યુદ્ધના કારણે વેપાર પ્રતિબંધો લાદવામાં આવ્યા. અમેરિકા અને બ્રિટનના હથિયાર પ્રતિબંધોએ ભારતને સોવિયેત અને ચીન તરફ વળવા મજબૂર કર્યું. સુરતના ટેક્સટાઇલ ઉદ્યોગને કાચા માલની અછત થઈ, સુરતના વેપારીઓને વૈકલ્પિક સ્રોતો (અમેરિકા, ઓસ્ટ્રેલિયા) શોધવા પડ્યા. યુદ્ધ પછી તાશ્કંદ કરારથી વેપાર ધીમે ધીમે સુધાર્યો. 1971 યુદ્ધ (બાંગ્લાદેશ મુક્તિ યુદ્ધ)માં પૂર્વ પાકિસ્તાન (બાંગ્લાદેશ)ના વિભાજનથી વેપારી માર્ગો બદલાયા. સુરતના કાપડ અને ટેક્સટાઇલ ધંધા પર અસર પડી, કારણ કે પાકિસ્તાન સાથેના વેપાર પ્રતિબંધો વધ્યા. પરંતુ બાંગ્લાદેશના નવા દેશ તરીકે ઉદયથી નવા વેપારી અવસરો મળ્યા, જેમાં સુરતના કાપડની નિકાસ વધી.
1999 કારગીલ સીમિત યુદ્ધ હતું, પરંતુ વેપાર પ્રતિબંધો અને સરહદી તણાવથી સુરતના વેપારીઓને અસર થઈ. હીરા અને કાપડની નિકાસમાં વિલંબ થયો અને વૈશ્વિક બજારમાં ભારતની છબિને અસર થઈ. તાજેતરના 2025 ઓપરેશન સિંદૂર સંઘર્ષમાં ભારતે પાકિસ્તાન સાથેના વેપાર પર સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ લગાવ્યો. સુરતના ટેક્સટાઇલ અને હીરાનો વ્યાપાર પર અસર પડી, કારણ કે પાકિસ્તાન કાચા માલ (કપાસ, ધાગા)નો સ્રોત છે. પરંતુ ચીન અને અન્ય દેશો સાથેના વેપારથી આ અસરને ઘટાડી શકાય.
ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચેના એક્સપોર્ટ અને ઈમ્પોર્ટનાં વર્તમાન સ્થિતિમાં વેપારી સંબંધો 2019ના પુલવામા હુમલા પછી તણાવપૂર્ણ બન્યા, જેમાં ભારતે પાકિસ્તાનના MFN (મોસ્ટ ફેવર્ડ નેશન) સ્ટેટસને રદ્દ કર્યો અને 200% કસ્ટમ્સ ડ્યુટી લગાવી. અને 2025માં પહેલગામ આતંકવાદી હુમલા પછી ભારતે 2 મે, 2025થી પાકિસ્તાનથી તમામ સીધા અને આડબારા ઈમ્પોર્ટ પર સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ લગાવ્યો. પાકિસ્તાને પણ વેપાર અને વાયુસ્પેસ બંધ કર્યા. છતાં, અગાઉના ડેટા અનુસાર, ભારત પાસે વેપારમાં મોટું વળતર (સરપ્લસ) રહ્યું છે, કારણ કે ભારતના એક્સપોર્ટ (ફાર્મા, કેમિકલ્સ, શુગર) વધુ છે, જ્યારે ઈમ્પોર્ટ (ફળો, કપડાં, સિમેન્ટ) નજીવા છે.
ભારત-ચીન યુદ્ધો અને લડાઇઓની અસર (1962થી 2025)
ભારત-ચીન વચ્ચે મુખ્ય યુદ્ધ 1962માં થયું, તેમજ 1967, 1987 અને 2020 (ગલવાન) જેવી લડાઇઓ. આ સરહદી વિવાદો (અક્સાઈ ચિન, અરુણાચલ)ને કારણે થયા. સુરત પર અસર મુખ્યત્વે આયાત પર પડી, કારણ કે ચીનથી ઈલેક્ટ્રોનિક્સ, કાચા માલ (યાર્ન, મશીનરી) આવે છે. વેપારમાં વધારો થયો (2024માં $118 અબજ), પરંતુ તણાવથી પ્રતિબંધો વધ્યા.
1962માં સીનો-ઈન્ડિયન વોરમાં સરહદી યુદ્ધથી વેપાર પ્રતિબંધો લાદવામાં આવ્યા. સુરતના ટેક્સટાઇલ અને હીરાના વ્યાપાર પર અસર ન પડી, કારણ કે તે સમયે ચીન સાથે વેપાર મર્યાદિત હતો. પરંતુ યુદ્ધે ભારતીય અર્થતંત્રને 2-3% GDPનું નુકસાન કર્યું, જેની અસર સુરતના વેપારીઓ પર પડી – આયાતમાં વિલંબ અને કિંમતો વધી. યુદ્ધ પછી ભારતે સોવિયેત તરફ વળ્યું, જેનાથી સુરતના ઉદ્યોગોને વૈકલ્પિક સ્રોત મળ્યા. 1967 અને 1987ની લડાઇઓ સીમિત હતી, તેથી વેપાર પર નજીવી અસરથી સુરતનો વ્યાપાર અપ્રભાવિત રહ્યો.
2020 ગલવાન લડાઇ અને તાજા તણાવમાં ગલવાન અથડામણ પછી ભારતે 59 ચીની એપ્સ પર પ્રતિબંધ લગાવ્યો અને વેપાર પર નિગરાની વધારી. સુરતના ટેક્સટાઇલ ઉદ્યોગને અસર પડી, કારણ કે ચીનથી યાર્ન અને મશીનરીની આયાત 10-15% ઘટી. હીરા કટિંગમાં ચીની મશીનરીની અછતથી ખર્ચ વધ્યો. પરંતુ વેપાર વધ્યો ($118 અબજ 2024માં), કારણ કે ચીનના વીજસંકટ (2021)થી સુરતને નિકાસની તક મળી. 2025માં તણાવથી આયાતમાં વધારો થયો, પરંતુ પ્રતિબંધોથી કાચા માલની કિંમતો વધી. આ યુદ્ધોની સામાન્ય અસરમાં ચીન-ભારત તણાવથી સુરતના ઉદ્યોગોને કાચા માલની અછત અને કિંમત વધારો થયો. પરંતુ વેપાર વધ્યો (ચીન ભારતનો સૌથી મોટો વેપારી ભાગીદાર), જેનાથી સુરતને લાભ થયો. 2021ના ચીન વીજસંકટથી સુરતના ટેક્સટાઇલને વધુ ઑર્ડર મળ્યા.
આ યુદ્ધોએ સુરતને અસર કરી, પરંતુ તેની વૈશ્વિક વેપારી અર્થતંત્રને કારણે પુનઃપ્રાપ્તિ ઝડપી થઈ. પાકિસ્તાન સાથેના યુદ્ધોએ કાચા માલની અછત વધારી, જ્યારે ચીન સાથેના તણાવથી આયાત કિંમતો વધી. સુરતે વૈકલ્પિક સ્રોતો (અમેરિકા, યુરોપ)થી વેપાર વધારીને અસરને ઘટાડી. ભવિષ્યમાં વેપાર વિવિધતા અને ડિપ્લોમસીથી સુરતને સુરક્ષિત રાખી શકાય.ભારત-ચીન વચ્ચેના એક્સપોર્ટ અને ઈમ્પોર્ટનો 2024-2025માં વર્તમાન સ્થિતિ જોતા ભારત અને ચીન વચ્ચેના વેપારી સંબંધો તણાવપૂર્ણ રહ્યા છે, છતાં, ચીન ભારતનો સૌથી મોટો વેપારી ભાગીદાર છે, જ્યાં ભારતના ઈમ્પોર્ટ (ઈલેક્ટ્રોનિક્સ, મશીનરી, કેમિકલ્સ) વધુ છે અને એક્સપોર્ટ (આયર્ન ઓર, પેટ્રોલિયમ, મરીન પ્રોડક્ટ્સ) ઓછા.
આનાથી વેપાર ડેફિસિટ (અસંતુલન) વધ્યું છે, જે 2024-25માં રેકોર્ડ $99.2 અબજ પર પહોંચ્યું. વેપાર મુખ્યત્વે માલિકી (મર્ચેન્ડાઈઝ) પર આધારિત છે, જેમાં સેવાઓનો સમાવેશ નથી. વેપારમાં વધારો થયો છે, પરંતુ ડેફિસિટ વધતો જાય છે, કારણ કે ચીની ઈલેક્ટ્રોનિક્સ અને મશીનરીની માંગ વધી. ભારતના કુલ વેપારમાં ચીનનો હિસ્સો 15-18% છે. ભારતીય ઉદ્યોગો (ટેક્સટાઇલ, હીરા) પર કાચા માલની અછત અને કિંમત વધારો. ભારત ‘મેક ઇન ઈન્ડિયા’ અને PLI સ્કીમથી આયાત ઘટાડવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે.
– આરીફ નાલબંઘઆ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.