તાજેતરમાં ભારતના વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી મોસ્કો જઈ આવ્યા અને રશિયાના પ્રમુખ પુતિનને મળી આવ્યા. યુક્રેનના રાષ્ટ્રપતિ ઝેલેન્સકી આનાથી એટલા નારાજ થયા કે તેમણે તેને શાંતિના પ્રયાસો માટે એક મોટો આંચકો ગણાવ્યો. મે અને જૂનની વચ્ચે રશિયન પ્રમુખ વ્લાદિમીર પુતિને ચીન, ઉત્તર કોરિયા અને વિયેતનામની ઝડપી મુલાકાત લીધી અને અનેક કરારો પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા.
યુક્રેન પર હુમલા પહેલાં પણ રશિયા અને ચીન વચ્ચે સંરક્ષણ સહયોગ વધવાના સંકેતો દેખાઈ રહ્યા હતા. બંને દેશો લાંબા સમયથી પૂર્વોત્તર એશિયાની સુરક્ષા અંગે પરામર્શ કરી રહ્યા છે અને સંયુક્ત રીતે અનેક હવાઈ અને નૌકા કવાયતમાં ભાગ લીધો છે. અત્યાર સુધી રશિયાએ ચીન સાથેના તેના સંબંધોની ભારત પર અસર થવા દીધી નથી, પરંતુ જેમ જેમ ભવિષ્યમાં રશિયાની ચીન પર આર્થિક નિર્ભરતા વધશે તેમ તેમ આ સમીકરણો બદલાશે.
સોવિયેત યુનિયન અને ચીન સામ્યવાદી ચળવળના શરૂઆતના દિવસોથી ખૂબ નજીક રહ્યા હતા, પરંતુ સાઠના દાયકાની શરૂઆતથી જ તેમના પરસ્પર સંબંધો બગડવા લાગ્યા હતા. આ સંબંધો ૧૯૭૦ના દાયકામાં તેમના સૌથી ખરાબ તબક્કે પહોંચી ગયા હતા, પરંતુ સોવિયેત સંઘના વિઘટન પછી અમેરિકાની ઇજારાશાહીને ઘટાડવા માટે બંને દેશો ફરીથી એકબીજાની નજીક આવવા લાગ્યા હતા. આ સમયે રશિયા માટે ચીનથી વધુ મહત્ત્વનો કોઈ દેશ નથી. મે મહિનામાં બેઇજિંગમાં પુતિન અને ચીનના રાષ્ટ્રપતિ શી જિનપિંગ વચ્ચે બેઠક યોજાઈ હતી. તે દરમિયાન રશિયા અને ચીન વચ્ચે વ્યૂહાત્મક ભાગીદારી પર વારંવાર ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો.
ચીનના રાષ્ટ્રપતિ જિનપિંગે પુતિનને કહ્યું હતું કે ચીન અમેરિકી પ્રતિબંધોનો સામનો કરવા માટે રશિયાને આર્થિક મદદ કરવાનું ચાલુ રાખશે. માત્ર ચીન જ નહીં, સમગ્ર વિશ્વથી અલગ પડી ગયેલો ઉત્તર કોરિયા દેશ પણ રશિયાના નવા વ્યૂહાત્મક ભાગીદાર તરીકે ઉભરી આવ્યો છે. આ એક મોટો બદલાવ છે કારણ કે સાત વર્ષ પહેલાં જ્યારે ઉત્તર કોરિયાએ તેનું છઠ્ઠું પરમાણુ પરીક્ષણ કર્યું ત્યારે રશિયાએ ઉત્તર કોરિયા પર યુનોના કડક પ્રતિબંધોને સમર્થન આપ્યું હતું.
તાજેતરમાં વર્ષ ૨૦૦૦ પછી પ્રથમ વખત રશિયન રાષ્ટ્રપતિ પુતિન ઉત્તર કોરિયાના નેતા કિમ જોંગને મળવા પ્યોંગયાંગ પહોંચ્યા હતા. ત્યાં તેમનું ઉષ્માભર્યું સ્વાગત કરવામાં આવ્યું અને કિમ જોંગે પોતે પ્લેનની સીડી પર પહોંચીને તેમનું સ્વાગત કર્યું હતું. એટલું જ નહીં, ૧૯૬૧ના સંરક્ષણ કરારમાં સુધારો કરતી વખતે બંને નેતાઓએ એકબીજાને વચન આપ્યું હતું કે જો કોઈ દેશ પર હુમલો થશે તો બીજો દેશ કોઈ પણ વિલંબ કર્યા વિના બીજા દેશની મદદ માટે આગળ આવશે. ઉત્તર કોરિયાના પાડોશી દેશ દક્ષિણ કોરિયાએ આને ખૂબ જ ખરાબ ગણાવ્યું હતું. હવે શક્યતા વધી ગઈ છે કે દક્ષિણ કોરિયા રશિયા સામેની લડાઈમાં યુક્રેનને સહાય આપવાનું શરૂ કરશે.
રશિયા અને ઉત્તર કોરિયા વચ્ચેના સંબંધોમાં અચાનક સુધારો થયો નથી. સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૩માં વ્લાદિવોસ્તોકમાં યોજાયેલી બેઠકમાં ઉત્તર કોરિયાએ રશિયાને આશ્વાસન પણ આપ્યું હતું કે તે યુક્રેન સામેની લડાઈમાં રશિયાને હથિયાર આપશે અને તેના બદલામાં રશિયા ઉત્તર કોરિયાના મિસાઈલ કાર્યક્રમમાં ટેકનિકલ મદદ કરશે. આ કરારની વિગતો સંપૂર્ણ રીતે સાર્વજનિક કરવામાં આવી નથી, પરંતુ આ દરમિયાન ઉત્તર કોરિયાએ સંરક્ષણ સાધનોથી ભરેલાં કેટલાંય જહાજો રશિયા મોકલ્યા છે. યુએસ સ્ટેટ ડિપાર્ટમેન્ટના મૂલ્યાંકન મુજબ, ૨૦૨૩ની બેઠક પછી ઉત્તર કોરિયાએ મોસ્કોમાં હથિયારોથી ભરેલાં ૧૧ હજારથી વધુ કન્ટેનર મોકલ્યાં છે. રશિયા અને ઉત્તર કોરિયા વચ્ચે વધતી ભાગીદારી અમેરિકા અને યુરોપ માટે વ્યૂહાત્મક સમસ્યા બની શકે છે.
ઉત્તર કોરિયાની મુલાકાત બાદ પુતિન વિયેતનામ પણ ગયા હતા. ૨૦૧૩ પછી આ તેમની પ્રથમ વિયેતનામ મુલાકાત હતી. અહીં તેમનું પ્યોંગયાંગમાં જેટલું ઉષ્માભર્યું સ્વાગત કરવામાં આવ્યું ન હતું. વિયેતનામના પશ્ચિમ સાથેના સંબંધોને ધ્યાનમાં રાખીને ખૂબ જ સાવધાની સાથે રશિયા તરફ આગળ વધી રહ્યું છે. જો કે રશિયા અને વિયેતનામ વચ્ચેના સંરક્ષણ સંબંધોને લઈને અમેરિકામાં થોડી ચિંતા છે, પરંતુ તેનાથી તેમના સંબંધો પર ખાસ વિપરીત અસર થઈ નથી.
છેલ્લાં વર્ષોમાં વિયેતનામ અમેરિકાની નજીક વધ્યું છે અને કદાચ આ જ કારણ છે કે વિયેતનામને પુતિનની યજમાની કરવી પસંદ નથી આવી. વિયેતનામની વિદેશનીતિની સફળતા ગણાશે કે છેલ્લા કેટલાક મહિનામાં ત્રણ મોટા દેશો અમેરિકા, ચીન અને રશિયાના નેતાઓએ વિયેતનામની મુલાકાત લીધી છે. ચીન અને વિયેતનામ વચ્ચેના સંબંધો તંગ છે. ઐતિહાસિક રીતે ચીને વિયેતનામ પર પણ હુમલો કર્યો છે તે હકીકત છે. ચીનના વલણને લઈને વિયેતનામમાં શરૂઆતથી જ ચિંતાઓ રહી છે, તેથી પુતિન ગમે તેટલું ઈચ્છે તો પણ વિયેતનામ કોઈ પણ સંયોગોમાં બેઈજિંગ-મોસ્કો ગઠબંધનની સાથે જાય તેવી શક્યતા બહુ ઓછી લાગે છે.
યુક્રેન પર રશિયાના હુમલા બાદ નરેન્દ્ર મોદી પહેલી વાર પુતિનને મળવા મોસ્કો ગયા હતા. આખી દુનિયાની નજર તેના પર હતી કે અમેરિકાની નારાજગી છતાં મોદી રશિયા સાથેના સંબંધોને કેવી રીતે બેલેન્સ કરે છે? યુક્રેન પર રશિયન હુમલા પછી, જ્યાં મોટા ભાગના પશ્ચિમી દેશો રશિયાથી દૂર રહ્યા હતા, ત્યારે ભારતે રશિયા પાસેથી ક્રુડ ઓઇલની આયાત અને સંરક્ષણ સહયોગમાં વધારો કર્યો હતો. માત્ર અમેરિકા જ નહીં પરંતુ તેના મિત્ર દેશોને પણ આનું ખરાબ લાગ્યું હતું. જે દિવસે મોદીએ પુતિનને ગળે લગાવ્યા તે દિવસ હતો જ્યારે રશિયાએ યુક્રેનમાં બાળકોની હોસ્પિટલને નિશાન બનાવી હતી અને પશ્ચિમી દેશો તેની ટીકા કરી રહ્યા હતા.
આ બધું હોવા છતાં મોદીની મોસ્કોની મુલાકાત વોશિંગ્ટન માટે એટલી અપ્રિય ન હતી જેટલી લોકો માને છે. રશિયા હજુ પણ ભારતનો સૌથી મોટો શસ્ત્ર સપ્લાયર છે, પરંતુ તાજેતરનાં વર્ષોમાં ભારતે રશિયા પાસેથી શસ્ત્રોની આયાત ઓછી કરી છે અને અમેરિકા પાસેથી શસ્ત્રોની આયાત વધારી છે. ભારત માત્ર પશ્ચિમી દેશો સાથે સહકાર જ નથી વધારી રહ્યું પણ અમેરિકાની ઈન્ડો-પેસિફિક નીતિને પણ સમર્થન આપી રહ્યું છે, જે રશિયાને જરાય પસંદ નથી. રશિયા માત્ર ભારતના સૌથી મોટા હરીફ ચીનની નજીક જ નથી વધી રહ્યું પરંતુ ભારતના દુશ્મન પાકિસ્તાન સાથે તેનો રાજકીય સંપર્ક પણ સતત વધી રહ્યો છે. રશિયાએ બ્રિક્સ અને શાંઘાઈ કોઓપરેશન ઓર્ગેનાઈઝેશન જેવા બહુરાષ્ટ્રીય મંચોમાં પાકિસ્તાનની સક્રિયતા વધારી છે. બીજી તરફ, ભારત બ્રિક્સ અને એસસીઓ તેમજ ઈન્ડો-પેસિફિક ક્વાડનું સભ્ય છે.
ભારતની વિદેશનીતિનો મુખ્ય ઉદ્દેશ વિકાસશીલ અને વિકસિત દેશો વચ્ચે સેતુ તરીકે કામ કરવાનો છે, જેમાં રશિયાનું સમર્થન ધરાવતા દેશોનો પણ સમાવેશ થાય છે. રશિયાનું યુક્રેન સાથેનું યુદ્ધ ભારતના હિતમાં નથી કારણ કે તેણે ભારતની ખાદ્ય અને ઊર્જા સુરક્ષાને નુકસાન પહોંચાડ્યું છે અને રશિયાને ચીનની નજીક લાવી દીધું છે. ભારતે અમેરિકાની જેમ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં યુદ્ધની નિંદા કરી નથી પરંતુ યુદ્ધ ખતમ કરવાની વારંવાર અપીલ કરી છે. એ વાત સાચી છે કે પુતિને મોદીની શાંતિ માટેની અપીલ સ્વીકારી નથી.
નરેન્દ્ર મોદીના મોસ્કો જવાનું બીજું કારણ એ છે કે તેનાથી રશિયા અને ચીન વચ્ચે વધતી નિકટતાને રોકવામાં મદદ મળશે. આ એક એવો વિકાસ છે, જે અમેરિકા અને ભારત બંનેને ચિંતા પેદા કરે છે. બીજી બાજુ, એ હકીકતને નકારી શકાય નહીં કે ભલે રશિયા આર્થિક કારણોસર ચીન તરફ વળતું હોય, પરંતુ તે હજુ પણ ભારત સાથેના વેપાર અને સંરક્ષણ સંબંધોને અવગણી શકે તેમ નથી. દુનિયાના કોઈ પણ બે દેશો વચ્ચેના સંબંધોનો પાયો સ્વાર્થ જ હોય છે. ભારતના રશિયા સાથેના સંબંધો પણ તેમાં અપવાદરૂપ નથી.
