સંખ્યાત્મક રીતે લોકસભા સીટોના સંદર્ભમાં જમ્મુ અને કાશ્મીર (પાંચ) અને લદ્દાખ (એક) કટ્ટર હરીફો ભાજપ અને કોંગ્રેસ માટે આકર્ષક દરખાસ્ત ન લાગે. જમ્મુ અને કાશ્મીર વિધાનસભા ધરાવતો કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ અને લદ્દાખ અને વિધાનસભા વગરનો કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ તેને ચૂંટણીની દૃષ્ટિએ વધુ અનાકર્ષક બનાવે છે, પરંતુ આ ક્ષેત્રની વ્યૂહાત્મક સ્થિતિ અને 5 ઓગસ્ટ, 2019ના રોજ કલમ 370ના આંશિક રદ્દીકરણ પછીના વિકાસના પરિણામે જમ્મુ-કાશ્મીરના અગાઉના રાજ્યના ડિમોશન અને વિભાજનમાં પરિણમે છે, તેણે આ વિસ્તારને અનિવાર્ય અને બંને પક્ષો માટે અવગણવા માટે મુશ્કેલ બનાવ્યો છે.
જો કે, વિવિધ કારણોસર. આ પૃષ્ઠભૂમિમાં જ કોંગ્રેસના પૂર્વ અધ્યક્ષ મિસ્ટર રાહુલ ગાંધીનું જમ્મુ-કાશ્મીર અને લદ્દાખ અંગેનું નિવેદન મહત્ત્વપૂર્ણ છે. આ પ્રસંગ ઇન્ડિયા ગઠબંધનના ભાગીદારો નેશનલ કોન્ફરન્સ (એનસી) અને પીપલ્સ ડેમોક્રેટિક પાર્ટી (પીડીપી) સાથે મજબૂત જોડાણ અંગેના તેમનાં મંતવ્યો રજૂ કરવા માટે બોલાવવામાં આવેલા બે કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના પક્ષના નેતાઓ સાથેની બેઠકનો હતો.
મિસ્ટર ગાંધીએ કહ્યું, ‘’કોંગ્રેસની પ્રાથમિકતા જમ્મુ-કાશ્મીર છે. અમે ત્યાં જમ્મુ-કાશ્મીર અને લદ્દાખમાં સંસદીય બેઠકોની સંખ્યા પ્રમાણે નથી જતા. અમારી પાર્ટી માટે જમ્મુ-કાશ્મીર અને લદ્દાખ પ્રાથમિકતા છે.” તેમની ભારત જોડો યાત્રાને જમ્મુ-કાશ્મીરમાં મળેલા તોફાની પ્રતિસાદ અને પૂર્વથી પશ્ચિમ (મણિપુરથી મહારાષ્ટ્ર) ભારત ન્યાયયાત્રાના રૂપમાં યાત્રા-02ની જાહેરાતની પૃષ્ઠભૂમિમાં આ અવલોકન મહત્ત્વ ધરાવે છે, જે તેઓ 14 જાન્યુઆરીથી શરૂ કરશે. રાજ્ય અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશના નેતાઓ સાથેની બેઠકોની શ્રેણી અને મિસ્ટર ગાંધીની યાત્રા-02ની જાહેરાત, હંમેશાંથી તૈયાર ભાજપ સામે ચૂંટણીની તૈયારીની દિશામાં પક્ષના પ્રયાસોને પ્રતિબિંબિત કરે છે.
કેન્દ્રમાં ભાજપની આગેવાની હેઠળની સરકાર લગભગ પાંચ વર્ષથી વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ સ્થગિત કરી રહી છે અને દેખીતી રીતે તેની જીત માટે અનુકૂળ વાતાવરણ જણાતું નથી કે જે ઘણાને લાગે છે કે નરેન્દ્ર મોદી સરકારની કલમ 370 સાથે સંબંધિત વિકાસ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરનાર જમ્મુ-કાશ્મીર-નીતિ પર મહોર લગાવવા જેવું હશે. ચૂંટણીમાં હારનો અર્થ આ નીતિનો અસ્વીકાર થશે. 2024ની લોકસભાની ચૂંટણીઓ અનિવાર્ય હોવાથી અને સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા નિર્ધારિત સપ્ટેમ્બર 2024ની સમયમર્યાદાને ધ્યાનમાં રાખીને એક સાથે વિધાનસભા ચૂંટણી યોજવાની શક્યતા છે. તેથી ભાજપ માટે જમ્મુ-કાશ્મીરનું મહત્ત્વ છે.
જમ્મુ-કાશ્મીરના કોંગ્રેસના નેતાઓએ નવી દિલ્હીમાં કેન્દ્રીય નેતાઓ સાથે યોજેલી ત્રણ બેઠકોમાંથી ઉદ્ભવતાં મંતવ્યો પ્રતિબિંબિત કરે છે કે ગઠબંધનમાં ચૂંટણી લડવી એ અગાઉનું નિષ્કર્ષ છે. આ બેઠકો જમ્મુ-કાશ્મીર અને લદ્દાખના નવા નિયુક્ત પ્રભારી મિસ્ટર ભરતસિંહ સોલંકી, કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ મિસ્ટર મલ્લિકાર્જુન ખડગે અને મિસ્ટર ગાંધી સાથે અને છેલ્લે એઆઈસીસી મહાસચિવ મિસ્ટર મુકુલ વાસનિકની આગેવાની હેઠળ તાજેતરમાં નિયુક્ત કરાયેલી જોડાણ સમિતિ સાથે અનુક્રમે યોજાઈ હતી.
જ્યારે કોંગ્રેસ જમ્મુ, ઉધમપુર અને લદ્દાખ નામની ત્રણ બેઠકો ભાજપ પાસેથી આંચકી લેવાની તૈયારી કરી રહી છે. સશક્તિકરણના અધિકારોને લગતા મુદ્દાઓ પર સખત જનતાની નારાજગી છતાં ભગવા પક્ષે આ વર્ગોને પોતાની સાથે જાળવી રાખવાનું કામ શરૂ કરી દીધું છે. જેમ કે, 5 મે, 2019ના રોજ વચન આપવામાં આવ્યું હતું, બંધારણીય ફેરફારો અને બ્રેડ એન્ડ બટર, ખાસ કરીને રોજગાર, વિકાસ અને નવી કર વ્યવસ્થામાંથી બહાર આવવાના મુદ્દાઓ. નારાજગીના આ મુદ્દાઓ બંને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો માટે સામાન્ય છે, જે મિસ્ટર મોદીની જમ્મુ-કાશ્મીર નીતિને ખૂબ જ જમીન પર પાટા પરથી ઉતારવાની ક્ષમતા ધરાવે છે.
જો કે, કૉંગ્રેસમાં ખાસ કરીને જમ્મુ-કાશ્મીરમાં વર્તમાન સ્થિતિને જોતાં એ કહેવું આસાન છે કે, જ્યાં જૂથવાદને કોઈક રીતે દિલ્હીના દબાણથી નીચે બાંધવામાં આવ્યો છે, પરંતુ આંતરિક ઝઘડાઓ ઓછા થવાનું નામ નથી લેતા. જો તેઓ સારી રીતે સુગઠિત સંગઠનાત્મક મશીનરી અને સંસાધનોથી ભરપૂર ભાજપની તાકાતનો સામનો કરવા માંગતા હોય તો પક્ષ માટે પ્રથમ પૂર્વશરત એ છે કે તેઓ પ્રથમ પોતાનું ઘર સંપૂર્ણ રીતે વ્યવસ્થિત કરે. જમ્મુ ક્ષેત્રની બંને બેઠકો હિંદુ સહિત અનુસૂચિત જાતિના વર્ચસ્વવાળા વિસ્તારોમાં આવે છે અને મુસ્લિમ મતદાતાઓની સંખ્યા પણ વધુ છે, તેથી કોંગ્રેસે એ વિશાળ હિંદુત્વ પુનરુત્થાનનો સામનો કરવો પડશે. જે ભાજપ અયોધ્યામાં રામ મંદિરના ઉદ્ઘાટન સાથે પેદા કરવાની તૈયારી સાથે તૈયાર છે.
નવું વર્ષ શરૂ થઈ રહ્યું છે. તે દેશભરમાં અને જમ્મુ-કાશ્મીરમાં કોંગ્રેસ માટે એક પ્રચંડ પડકાર હશે કે, પરિણામસ્વરૂપ સાંપ્રદાયિક ધ્રુવીકરણનો સામનો કેવી રીતે કરવો, જેમાં બહુમતી વિરુદ્ધ લઘુમતી હરીફાઈ થવાનું જોખમ છે. ભાજપના સ્પષ્ટ હિંદુત્વ એજન્ડા સામે, ખાસ કરીને જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં બેથી ત્રણ વર્ચસ્વ ધરાવતી જાતિઓનું એક સંયોજન વિકસાવવું જોઈએ, જે કોંગ્રેસ માટે લઘુમતી સમુદાયો ખાસ કરીને મુસ્લિમોનું સમર્થન મેળવવાનું સરળ બનાવશે.આ સંયોજનમાં ઇન્ડિયા ગઠબંધનના સંયુક્ત ભાગીદારો કોંગ્રેસ, એનસી અને પીડીપી એકસાથે આવવાથી તે મજબૂત થવાની વધુ સંભાવના છે, જે કોંગ્રેસના લાભ માટે જમ્મુ ક્ષેત્રમાં અને કાશ્મીરમાં ખીણ કેન્દ્રિત એનસી અને પીડીપીને મદદ કરવા માટે મુસ્લિમ મતોના વિભાજનને અટકાવશે.
કોંગ્રેસ માટે પોતાના ઘરને વ્યવસ્થિત રાખવાનો મોટો પડકાર છે, જે માત્ર આંતર-જૂથની ગડબડને કારણે જ નહીં, પરંતુ કોઈ પણ કદના નેતૃત્વના અભાવને કારણે પણ પીડાય છે. પૂર્વ મુખ્યમંત્રી ગુલામ નબી આઝાદના પદ છોડ્યા બાદ આ સમસ્યા વધી ગઈ છે. જો કે, પક્ષ દ્વારા તેમના પગની છાપને ભૂંસી નાખવાના તમામ પ્રયાસો કરવામાં આવી રહ્યા છે, પરંતુ તે એક મુશ્કેલ કાર્ય છે. જો કે, મિસ્ટર આઝાદે નવો પ્રાદેશિક પક્ષ શરૂ કર્યા પછી તેમની ચમક ગુમાવી દીધી છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
સંખ્યાત્મક રીતે લોકસભા સીટોના સંદર્ભમાં જમ્મુ અને કાશ્મીર (પાંચ) અને લદ્દાખ (એક) કટ્ટર હરીફો ભાજપ અને કોંગ્રેસ માટે આકર્ષક દરખાસ્ત ન લાગે. જમ્મુ અને કાશ્મીર વિધાનસભા ધરાવતો કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ અને લદ્દાખ અને વિધાનસભા વગરનો કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ તેને ચૂંટણીની દૃષ્ટિએ વધુ અનાકર્ષક બનાવે છે, પરંતુ આ ક્ષેત્રની વ્યૂહાત્મક સ્થિતિ અને 5 ઓગસ્ટ, 2019ના રોજ કલમ 370ના આંશિક રદ્દીકરણ પછીના વિકાસના પરિણામે જમ્મુ-કાશ્મીરના અગાઉના રાજ્યના ડિમોશન અને વિભાજનમાં પરિણમે છે, તેણે આ વિસ્તારને અનિવાર્ય અને બંને પક્ષો માટે અવગણવા માટે મુશ્કેલ બનાવ્યો છે.
જો કે, વિવિધ કારણોસર. આ પૃષ્ઠભૂમિમાં જ કોંગ્રેસના પૂર્વ અધ્યક્ષ મિસ્ટર રાહુલ ગાંધીનું જમ્મુ-કાશ્મીર અને લદ્દાખ અંગેનું નિવેદન મહત્ત્વપૂર્ણ છે. આ પ્રસંગ ઇન્ડિયા ગઠબંધનના ભાગીદારો નેશનલ કોન્ફરન્સ (એનસી) અને પીપલ્સ ડેમોક્રેટિક પાર્ટી (પીડીપી) સાથે મજબૂત જોડાણ અંગેના તેમનાં મંતવ્યો રજૂ કરવા માટે બોલાવવામાં આવેલા બે કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના પક્ષના નેતાઓ સાથેની બેઠકનો હતો.
મિસ્ટર ગાંધીએ કહ્યું, ‘’કોંગ્રેસની પ્રાથમિકતા જમ્મુ-કાશ્મીર છે. અમે ત્યાં જમ્મુ-કાશ્મીર અને લદ્દાખમાં સંસદીય બેઠકોની સંખ્યા પ્રમાણે નથી જતા. અમારી પાર્ટી માટે જમ્મુ-કાશ્મીર અને લદ્દાખ પ્રાથમિકતા છે.” તેમની ભારત જોડો યાત્રાને જમ્મુ-કાશ્મીરમાં મળેલા તોફાની પ્રતિસાદ અને પૂર્વથી પશ્ચિમ (મણિપુરથી મહારાષ્ટ્ર) ભારત ન્યાયયાત્રાના રૂપમાં યાત્રા-02ની જાહેરાતની પૃષ્ઠભૂમિમાં આ અવલોકન મહત્ત્વ ધરાવે છે, જે તેઓ 14 જાન્યુઆરીથી શરૂ કરશે. રાજ્ય અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશના નેતાઓ સાથેની બેઠકોની શ્રેણી અને મિસ્ટર ગાંધીની યાત્રા-02ની જાહેરાત, હંમેશાંથી તૈયાર ભાજપ સામે ચૂંટણીની તૈયારીની દિશામાં પક્ષના પ્રયાસોને પ્રતિબિંબિત કરે છે.
કેન્દ્રમાં ભાજપની આગેવાની હેઠળની સરકાર લગભગ પાંચ વર્ષથી વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ સ્થગિત કરી રહી છે અને દેખીતી રીતે તેની જીત માટે અનુકૂળ વાતાવરણ જણાતું નથી કે જે ઘણાને લાગે છે કે નરેન્દ્ર મોદી સરકારની કલમ 370 સાથે સંબંધિત વિકાસ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરનાર જમ્મુ-કાશ્મીર-નીતિ પર મહોર લગાવવા જેવું હશે. ચૂંટણીમાં હારનો અર્થ આ નીતિનો અસ્વીકાર થશે. 2024ની લોકસભાની ચૂંટણીઓ અનિવાર્ય હોવાથી અને સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા નિર્ધારિત સપ્ટેમ્બર 2024ની સમયમર્યાદાને ધ્યાનમાં રાખીને એક સાથે વિધાનસભા ચૂંટણી યોજવાની શક્યતા છે. તેથી ભાજપ માટે જમ્મુ-કાશ્મીરનું મહત્ત્વ છે.
જમ્મુ-કાશ્મીરના કોંગ્રેસના નેતાઓએ નવી દિલ્હીમાં કેન્દ્રીય નેતાઓ સાથે યોજેલી ત્રણ બેઠકોમાંથી ઉદ્ભવતાં મંતવ્યો પ્રતિબિંબિત કરે છે કે ગઠબંધનમાં ચૂંટણી લડવી એ અગાઉનું નિષ્કર્ષ છે. આ બેઠકો જમ્મુ-કાશ્મીર અને લદ્દાખના નવા નિયુક્ત પ્રભારી મિસ્ટર ભરતસિંહ સોલંકી, કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ મિસ્ટર મલ્લિકાર્જુન ખડગે અને મિસ્ટર ગાંધી સાથે અને છેલ્લે એઆઈસીસી મહાસચિવ મિસ્ટર મુકુલ વાસનિકની આગેવાની હેઠળ તાજેતરમાં નિયુક્ત કરાયેલી જોડાણ સમિતિ સાથે અનુક્રમે યોજાઈ હતી.
જ્યારે કોંગ્રેસ જમ્મુ, ઉધમપુર અને લદ્દાખ નામની ત્રણ બેઠકો ભાજપ પાસેથી આંચકી લેવાની તૈયારી કરી રહી છે. સશક્તિકરણના અધિકારોને લગતા મુદ્દાઓ પર સખત જનતાની નારાજગી છતાં ભગવા પક્ષે આ વર્ગોને પોતાની સાથે જાળવી રાખવાનું કામ શરૂ કરી દીધું છે. જેમ કે, 5 મે, 2019ના રોજ વચન આપવામાં આવ્યું હતું, બંધારણીય ફેરફારો અને બ્રેડ એન્ડ બટર, ખાસ કરીને રોજગાર, વિકાસ અને નવી કર વ્યવસ્થામાંથી બહાર આવવાના મુદ્દાઓ. નારાજગીના આ મુદ્દાઓ બંને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો માટે સામાન્ય છે, જે મિસ્ટર મોદીની જમ્મુ-કાશ્મીર નીતિને ખૂબ જ જમીન પર પાટા પરથી ઉતારવાની ક્ષમતા ધરાવે છે.
જો કે, કૉંગ્રેસમાં ખાસ કરીને જમ્મુ-કાશ્મીરમાં વર્તમાન સ્થિતિને જોતાં એ કહેવું આસાન છે કે, જ્યાં જૂથવાદને કોઈક રીતે દિલ્હીના દબાણથી નીચે બાંધવામાં આવ્યો છે, પરંતુ આંતરિક ઝઘડાઓ ઓછા થવાનું નામ નથી લેતા. જો તેઓ સારી રીતે સુગઠિત સંગઠનાત્મક મશીનરી અને સંસાધનોથી ભરપૂર ભાજપની તાકાતનો સામનો કરવા માંગતા હોય તો પક્ષ માટે પ્રથમ પૂર્વશરત એ છે કે તેઓ પ્રથમ પોતાનું ઘર સંપૂર્ણ રીતે વ્યવસ્થિત કરે. જમ્મુ ક્ષેત્રની બંને બેઠકો હિંદુ સહિત અનુસૂચિત જાતિના વર્ચસ્વવાળા વિસ્તારોમાં આવે છે અને મુસ્લિમ મતદાતાઓની સંખ્યા પણ વધુ છે, તેથી કોંગ્રેસે એ વિશાળ હિંદુત્વ પુનરુત્થાનનો સામનો કરવો પડશે. જે ભાજપ અયોધ્યામાં રામ મંદિરના ઉદ્ઘાટન સાથે પેદા કરવાની તૈયારી સાથે તૈયાર છે.
નવું વર્ષ શરૂ થઈ રહ્યું છે. તે દેશભરમાં અને જમ્મુ-કાશ્મીરમાં કોંગ્રેસ માટે એક પ્રચંડ પડકાર હશે કે, પરિણામસ્વરૂપ સાંપ્રદાયિક ધ્રુવીકરણનો સામનો કેવી રીતે કરવો, જેમાં બહુમતી વિરુદ્ધ લઘુમતી હરીફાઈ થવાનું જોખમ છે. ભાજપના સ્પષ્ટ હિંદુત્વ એજન્ડા સામે, ખાસ કરીને જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં બેથી ત્રણ વર્ચસ્વ ધરાવતી જાતિઓનું એક સંયોજન વિકસાવવું જોઈએ, જે કોંગ્રેસ માટે લઘુમતી સમુદાયો ખાસ કરીને મુસ્લિમોનું સમર્થન મેળવવાનું સરળ બનાવશે.આ સંયોજનમાં ઇન્ડિયા ગઠબંધનના સંયુક્ત ભાગીદારો કોંગ્રેસ, એનસી અને પીડીપી એકસાથે આવવાથી તે મજબૂત થવાની વધુ સંભાવના છે, જે કોંગ્રેસના લાભ માટે જમ્મુ ક્ષેત્રમાં અને કાશ્મીરમાં ખીણ કેન્દ્રિત એનસી અને પીડીપીને મદદ કરવા માટે મુસ્લિમ મતોના વિભાજનને અટકાવશે.
કોંગ્રેસ માટે પોતાના ઘરને વ્યવસ્થિત રાખવાનો મોટો પડકાર છે, જે માત્ર આંતર-જૂથની ગડબડને કારણે જ નહીં, પરંતુ કોઈ પણ કદના નેતૃત્વના અભાવને કારણે પણ પીડાય છે. પૂર્વ મુખ્યમંત્રી ગુલામ નબી આઝાદના પદ છોડ્યા બાદ આ સમસ્યા વધી ગઈ છે. જો કે, પક્ષ દ્વારા તેમના પગની છાપને ભૂંસી નાખવાના તમામ પ્રયાસો કરવામાં આવી રહ્યા છે, પરંતુ તે એક મુશ્કેલ કાર્ય છે. જો કે, મિસ્ટર આઝાદે નવો પ્રાદેશિક પક્ષ શરૂ કર્યા પછી તેમની ચમક ગુમાવી દીધી છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.