મહાન લીલી દિવાલ તરીકે ઓળખાતી અરવલ્લીની પર્વતમાળા માત્ર ભારતમાં જ નહીં પરંતુ વિશ્વની સૌથી જૂની પર્વતમાળાઓમાંની એક છે. અરવલ્લી પર્વતમાળા પશ્ચિમ ભારતમાં આવેલી એક પ્રાચીન પર્વતમાળા છે. તે ગુજરાતના કચ્છમાં ઉદ્ભવે છે અને રાજસ્થાન, હરિયાણા અને દિલ્હીમાંથી પસાર થાય છે. દક્ષિણ-પશ્ચિમથી ઉત્તર-પૂર્વ સુધી તેની લંબાઈ આશરે ૮૦૦ કિલોમીટર છે. ઐતિહાસિક રીતે, આ પર્વતમાળા બે અબજ વર્ષથી વધુ જૂની છે અને હજુ પણ ગુજરાત, રાજસ્થાન, હરિયાણા અને દિલ્હી માટે મહત્ત્વપૂર્ણ જીવનરેખા તરીકે સેવા આપે છે.
તાજેતરમાં સુપ્રીમ કોર્ટે તેની કાનૂની વ્યાખ્યા બદલી છે. સુપ્રીમ કોર્ટના નિર્ણય મુજબ હવે ફક્ત ૧૦૦ મીટરથી ઉપરની ટેકરીઓને જ અરવલ્લી ગણવામાં આવશે. નાની ટેકરીઓ અને તેના ઉપરનાં જંગલો જે પહેલાં આ શ્રેણીમાં આવતા હતા તેને હવે કાયદાનું રક્ષણ મળશે નહીં. સુપ્રીમ કોર્ટે એ પણ સ્પષ્ટ કર્યું કે જમીનનો ઉપયોગ કરવાના નિર્ણયો માટે ફક્ત ઊંચાઈના ધોરણો જ નહીં, પરંતુ જમીનના રેકોર્ડ અને વાસ્તવિક પરિસ્થિતિઓને ધ્યાનમાં રાખીને લેવામાં આવશે. આ નિર્ણયના પરિણામે અગાઉ જંગલની જમીન ગણાતા વિસ્તારોને હવે મહેસૂલી જમીન ગણવામાં આવી શકે છે. આવી લાખો હેક્ટર જમીન ખાણકામને કારણે બરબાદ થવાની સંભાવના છે.
અરવલ્લી પર્વતો ભૂગર્ભજળ રિચાર્જ સિસ્ટમ તરીકે કાર્ય કરે છે. આ પર્વતમાળા ભૂગર્ભજળના સ્તરને જાળવવા અને વરસાદી પાણીનો સંગ્રહ કરવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. અરવલ્લીના પર્વતો દર વર્ષે ભૂગર્ભજળ રિચાર્જમાં પ્રતિ હેક્ટર આશરે ૨૦ લાખ લિટરનું યોગદાન આપે છે. ગુજરાતની જીવાદોરી સમાન લુણી, સાબરમતી અને મહીસાગર જેવી નદીઓ અરવલ્લીની પર્વતમાળામાં ઉદ્ગમ પામે છે. વધુમાં, તે પશ્ચિમ ભારતમાં પર્યાવરણીય કવચ તરીકે કામ કરે છે. ભારત સરકાર દ્વારા તેને પર્યાવરણીય સંવેદનશીલ ક્ષેત્ર તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યું છે. આ પ્રદેશ લુપ્તપ્રાય પ્રજાતિઓથી પણ સમૃદ્ધ છે. અરવલ્લીની પર્વતમાળા તેની સમૃદ્ધ જૈવવિવિધતા માટે જાણીતી છે. તેમાં વિવિધ પ્રકારના છોડ અને વન્યજીવનનું ઘર છે, જેમાં હરણ, વરુ, બંગાળી શિયાળ, કારાકલ, પટ્ટાવાળી હાયના અને શિયાળનો સમાવેશ થાય છે.
અરવલ્લી વિવાદનું મૂળ કારણ તેમાં રહેલા કીમતી ખનિજો અને તેને ખોદીને અબજો રૂપિયા રળી લેવાની કેટલાક ઉદ્યોગપતિઓની દાનત છે. આ દાનતને દેશની સરકાર અને સર્વોચ્ચ અદાલતનું પણ સમર્થન મળ્યું છે, માટે અરવલ્લીને બચાવવાનું કામ કપરું બન્યું છે. આ પર્વતમાળામાં સીસું, જસત, તાંબુ, સોનું અને ટંગસ્ટન જેવા ખનિજોના વિપુલ ભંડારો જોવા મળે છે. અરવલ્લી પ્રદેશમાંથી મોટા પાયે ખાણકામ કરવામાં આવ્યું છે. અરવલ્લીના વિસ્તારમાં ટેકરીઓ ઉપર ચાલતું ખાણકામ આસપાસના ભૂગર્ભજળને અસર કરી રહ્યું છે. આ કારણે અરવલ્લી પ્રદેશના વિવિધ વિસ્તારોમાં ખાણકામને ગેરકાયદેસર ઠેરવવામાં આવ્યું છે.
અરવલ્લીના ક્યા વિસ્તારમાં ખાણકામ કરી શકાય અને ક્યા વિસ્તારમાં ન કરી શકાય, તે નક્કી કરવા માટે સુપ્રીમ કોર્ટે ૨૦૨૪માં એક સમિતિનું ગઠન કર્યું હતું. આ સમિતિએ ૨૦૨૫ના માર્ચમાં તેનો હેવાલ આપ્યો હતો, જેમાં સ્પષ્ટતા કરી કે પર્યાવરણીય રીતે સંવેદનશીલ વિસ્તારોમાં ખાણકામ સંપૂર્ણપણે બંધ કરવું જોઈએ. તેણે પથ્થરનો ભુક્કો કરતાં એકમો પર કડક નિયમોનો પણ પ્રસ્તાવ મૂક્યો હતો.
સમિતિએ જણાવ્યું હતું કે અરવલ્લી પર્વતમાળાનું સંપૂર્ણ મેપિંગ કરવું જોઈએ અને કોઈ નવી ખાણકામ લીઝ આપવી જોઈએ નહીં અથવા જૂની લીઝ રિન્યૂ કરવી જોઈએ નહીં. દરમિયાન સુપ્રીમ કોર્ટે શોધી કાઢ્યું કે અરવલ્લી પર્વતમાળાને ઓળખવા માટે વિવિધ રાજ્યોનાં અલગ અલગ ધોરણો છે. ફોરેસ્ટ સર્વે ઓફ ઈન્ડિયા (FSI) સહિત નિષ્ણાત જૂથો પણ અલગ અલગ ધોરણોનો ઉપયોગ કરીને અરવલ્લી પર્વતમાળાને વ્યાખ્યાયિત કરી રહ્યા છે.
FSI એ જણાવ્યું હતું કે ફક્ત ત્રણ ડિગ્રીથી વધુ ઢાળ, ૧૦૦ મીટરથી વધુ ઊંચાઈ અને બે ટેકરીઓ વચ્ચે ૫૦૦ મીટરનું અંતર ધરાવતી ટેકરીઓને જ અરવલ્લી પર્વતમાળામાં પર્વતો ગણવામાં આવશે. ત્યારબાદ સુપ્રીમ કોર્ટે પર્યાવરણ મંત્રાલય, FSI, રાજ્ય વન વિભાગો, ભારતીય ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય સર્વેક્ષણ (GSI) અને તેની પોતાની સમિતિના પ્રતિનિધિઓનો સમાવેશ કરતી બીજી સમિતિની રચના કરી હતી. આ સમિતિને અરવલ્લી પર્વતમાળાને વ્યાખ્યાયિત કરવાનું કામ સોંપવામાં આવ્યું હતું. ૨૦ નવેમ્બરના રોજ, સુપ્રીમ કોર્ટે સમિતિના અહેવાલને સ્વીકાર્યો હતો, જેમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે ફક્ત ૧૦૦ મીટરથી ઊંચી ટેકરીઓને જ અરવલ્લી પર્વતમાળાનો ભાગ ગણવામાં આવશે.
નિષ્ણાતો કહે છે કે અરવલ્લી પર્વતમાળા ફક્ત ઊંચાઈનો વિષય નથી, પરંતુ એક સંપૂર્ણ ઇકોસિસ્ટમ છે. રાજસ્થાનમાં આશરે ૯૦ ટકા અરવલ્લી પર્વતમાળા ૧૦૦ મીટર ઊંચાઈની જરૂરિયાતને પૂર્ણ કરતી નથી. આનો અર્થ એ છે કે રાજ્યની માત્ર ૮ થી ૧૦ ટકા ટેકરીઓને કાયદેસર રીતે અરવલ્લી ગણવામાં આવશે, જ્યારે બાકીના આશરે ૯૦ ટકાને સંરક્ષણ કાયદાઓમાંથી બાકાત રાખવામાં આવી શકે છે. પર્યાવરણવાદીઓ માને છે કે આ લડાઈ ફક્ત કોર્ટ કે સરકાર પૂરતી મર્યાદિત નથી, પરંતુ સમાજની સહિયારી જવાબદારી છે.
અરવલ્લી પર્વતમાળા હરિયાણા અને દિલ્હી વચ્ચે કુદરતી કવચ બનાવે છે. તે રાજસ્થાનના થાર રણને રાજધાની દિલ્હી તરફ આગળ વધતા અટકાવે છે અને વરસાદી પાણીનું નિયમન પણ કરે છે. જો અરવલ્લી પર્વતમાળા અદૃશ્ય થઈ જાય, તો ભૂગર્ભજળ ઝડપથી ખતમ થઈ જશે, જેનાથી દિલ્હી અને આસપાસના વિસ્તારોમાં પાણીની અછત વધશે. કુવાઓ, તળાવો અને નદીઓ ટૂંક સમયમાં સુકાવા લાગશે. અરવલ્લી નદી દિલ્હી-એનસીઆરનું ધૂળ અવરોધક અને કુદરતી ઠંડક પ્રણાલીનું કામ પણ કરે છે. તેના વિના વાયુ પ્રદૂષણ અને ગરમી વધશે, જેના કારણે ઉનાળો દિલ્હીવાસીઓ માટે અત્યંત કઠોર અને અસહ્ય બનશે. અરવલ્લી પર્વતો વરસાદી પાણીનો સંગ્રહ કરે છે અને જમીનમાં ઘૂસી જાય છે.
અરવલ્લી પર્વતમાળા દિલ્હીના આશરે ૨૦ થી ૨૫ ટકા ભાગને આવરી લે છે. દક્ષિણ અને દક્ષિણપશ્ચિમ દિલ્હી અરવલ્લી પર્વતમાળાના નાના શિખરો પર બનેલ છે. મુખ્ય વિસ્તારોમાં મેહરૌલી, સાકેત, વસંત કુંજ અને દ્વારકાના ભાગોનો સમાવેશ થાય છે. એનસીઆરમાં, હરિયાણામાં ગુરુગ્રામ, ફરીદાબાદ, માનેસર અને દક્ષિણ સોનીપતના કેટલાક વિસ્તારો પણ આ ટેકરીઓ પર સ્થિત છે. જો અરવલ્લી પર્વતો અને તેમની ટેકરીઓનો નાશ થાય તો દિલ્હી-એનસીઆરનું ભૂગર્ભજળ લગભગ ખાલી થઈ જશે.
ગુરુગ્રામ, ફરીદાબાદ અને દક્ષિણ દિલ્હી જેવા વિસ્તારો પહેલાથી જ ભૂગર્ભજળના અતિશય શોષણનો અનુભવ કરી રહ્યા છે. સુપ્રીમ કોર્ટની નવી વ્યાખ્યાથી ગુરુગ્રામ, રાજસ્થાન અને ઉદયપુરમાં રોષ ફેલાયો છે. પર્યાવરણ કાર્યકરો કહે છે કે આ એક પ્રાચીન પર્વતમાળા છે અને નવા ફેરફારો તેના માટે ખતરો ઊભો કરી શકે છે. દિલ્હી સહિત સમગ્ર NCR માટે જીવનદાન આપનારા અરવલ્લી પર્વતોના રક્ષણ માટે, અરવલ્લી બચાવો નાગરિક ચળવળ નામના સંગઠને શનિવારે રાજ્યના વન અને પર્યાવરણ મંત્રી રાવ નરબીર સિંહના સિવિલ લાઇન્સ નિવાસસ્થાનની બહાર વિરોધ પ્રદર્શન કર્યું હતું.
જેમાં મોટી સંખ્યામાં પર્યાવરણવાદીઓ ભાગ લીધો હતો. પર્યાવરણ મંત્રી રાવ નરબીર સિંહ ચંદીગઢમાં હોવાથી, પર્યાવરણવાદીઓ તેમને મળી શક્યા ન હતા. સંસ્થાના મેનેજિંગ ટ્રસ્ટી અને પર્યાવરણ કાર્યકર્તા, કર્નલ એસએસ ઓબેરોય અને વૈશાલી રાણાએ જણાવ્યું હતું કે રાજસ્થાનમાં અરવલ્લી પર્વતમાળાના રક્ષણ માટે એક ચળવળ શરૂ થઈ ગઈ છે. ગુરુગ્રામમાં પહેલીવાર પ્રદર્શન યોજાયું છે. જ્યાં પણ અરવલ્લી પર્વતમાળા અસ્તિત્વમાં છે ત્યાં એક ચળવળ શરૂ કરવી જોઈએ, નહીં તો તે અદૃશ્ય થઈ જશે. સરકાર ૧૦૦ મીટરથી ઓછી ઊંચાઈ ધરાવતી કોઈપણ અરવલ્લી પર્વતમાળાને માન્યતા આપશે નહીં.
આવી સ્થિતિમાં, અરવલ્લી પર્વતોનું અસ્તિત્વ ખતમ થઈ જશે. હરિયાણામાં ૧૦૦,૦૦૦ હેક્ટર અરવલ્લીની ટેકરીઓ સામેલ છે. તે બધાને વન વિસ્તાર જાહેર કરવા જોઈએ. હાલમાં જ્યાં પણ ખાણકામ ચાલી રહ્યું છે ત્યાં ખાણકામ બંધ કરવું જોઈએ. ગેરકાયદેસર ખાણકામમાં સામેલ લોકો સામે સરકાર દ્વારા કડક કાર્યવાહી થવી જોઈએ.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
