ભારતીય સમાજવાદી પરંપરા હવે મરણપથારીએ છે પરંતુ એક સમય એવો હતો જ્યારે તેનો રાજકારણ અને સમાજ પર ઊંડો અને મોટા ભાગે શુભ પ્રભાવ હતો. આમ છતાં હવે થોડા લોકો તેની ભૂતકાળની શક્તિ અને ગતિશીલતા વિશે જાણે છે. કોંગ્રેસ, સામ્યવાદીઓ, પ્રાદેશિક પક્ષો, આંબેડકરવાદીઓ અને (ખાસ કરીને તાજેતરના વર્ષોમાં) જનસંઘ અને ભાજપ – બધાં પાસે તેમના ઇતિહાસકારો અને ચીયરલીડર્સ હતા, જેમણે પોતપોતાના વૈચારિક વંશાવલી અને લેખિત જીવનચરિત્રો અને કેટલીક વાર તેના મુખ્ય નેતાઓની જીવનચરિત્રો. ભારતીય સમાજવાદીઓ માટે એવું નથી, જેમની સાથે મોટાભાગે ભારતીય ઇતિહાસકારોએ દુર્વ્યવહાર કર્યો છે.
સમાજવાદીઓને યાદ કરવાનો આ ખૂબ સારો સમય છે. કારણ કે, તેમના શ્રેષ્ઠ પ્રતિનિધિઓમાંના એકની જન્મની શતાબ્દી આ મહિનાના અંતમાં આવે છે. તે મધુ દંડવતે છે, જેનો જન્મ 21મી જાન્યુઆરી 1923ના રોજ થયો હતો. બોમ્બેમાં એક વિદ્યાર્થી તરીકે દંડવતે કોંગ્રેસ સોશ્યલિસ્ટ પાર્ટી (CSP)ના આદર્શો અને તેના પ્રભાવશાળી નેતાઓ, જેમ કે જયપ્રકાશ નારાયણ, રામમનોહર લોહિયા અને યુસુફ મહેરલી દ્વારા ખૂબ જ પ્રેરિત હતા.
CSPએ વિચાર્યું કે મુખ્ય પ્રવાહની કોંગ્રેસ આર્થિક ન્યાય અને મહિલા અધિકારોના પ્રશ્નો પર ખૂબ રૂઢિચુસ્ત છે. તે જ સમયે તેણે પોતાને સોવિયેત યુનિયનના એપ્રોન તાર સાથે બંધાયેલા ભારતીય કમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીથી પણ દૂર કરી દીધા. 1942ના ભારત છોડો આંદોલન દરમિયાન સમાજવાદી/સામ્યવાદી વિભાજન સ્પષ્ટપણે સપાટી પર આવ્યું, જેને સમાજવાદીઓએ ટેકો આપ્યો અને સામ્યવાદીઓએ વિરોધ કર્યો.
વૈચારિક રીતે કહીએ તો સમાજવાદીઓ 3 બાબતોમાં સામ્યવાદીઓથી ધરમૂળથી અલગ હતા. પ્રથમ, સામ્યવાદીઓ સ્ટાલિન અને રશિયાની પૂજા કરતા હતા, જ્યારે સમાજવાદીઓ (યોગ્ય રીતે) સ્ટાલિનને સરમુખત્યાર તરીકે અને રશિયાને સરમુખત્યારશાહીવાળા રાજ્ય તરીકે જોતા હતા. બીજું, સામ્યવાદીઓએ હિંસાની ભૂમિકા ઉચ્ચારી હતી, જ્યારે સમાજવાદીઓએ રાજકીય વિવાદોના સમાધાનમાં અહિંસાને પ્રાધાન્ય આપ્યું હતું. ત્રીજું, સામ્યવાદીઓ આર્થિક અને રાજકીય સત્તાના કેન્દ્રીકરણમાં માનતા હતા, જ્યારે સમાજવાદીઓ બંને ક્ષેત્રોમાં વિકેન્દ્રીકરણની હિમાયત કરતા હતા.
પોતાની જાતને સામ્યવાદીઓમાંથી બહાર કાઢવામાં સમાજવાદીઓ મહાત્મા ગાંધીથી પ્રેરિત હતા. જેમ કે મધુ દંડવતેએ તેમના પુસ્તક ‘માર્ક્સ અને ગાંધી’માં લખ્યું છે: ‘ગાંધીનો હિંસક પદ્ધતિઓનો વિરોધ માનવ જીવન પ્રત્યેના તેમના આદર પર આધારિત હતો. સિસ્ટમની મૂર્ખતાઓ માટે જે વ્યક્તિઓ સિસ્ટમના અંગો તરીકે કાર્ય કરે છે, તેમને દંડ અથવા નાશ ન કરવો જોઈએ તે તેમનો આગ્રહ હતો. ગાંધીજી એ અનુભવમાંથી શીખ્યા હતા કે હિંસક ક્રાંતિમાં લોકોના વિશાળ વર્ગની વાસ્તવિક ભાગીદારી હોતી નથી: લઘુમતી ક્રાંતિમાં ભાગ લે છે અને સૂક્ષ્મ લઘુમતી જે સત્તા ચલાવે છે તે લોકોના નામે સરમુખત્યારશાહી સ્થાપિત કરે છે.
એ જ પુસ્તકમાં દંડવતેએ વધુ ટિપ્પણી કરી: ‘’ગાંધીનો રાજકીય અને આર્થિક પરિપ્રેક્ષ્ય એક સાચા અહિંસક લોકશાહી સમાજની શરૂઆત કરવાની તેમની ઇચ્છાથી વિકસ્યો હતો, જેમાં બળજબરી માટે કોઈ અવકાશ ન હતો અને માણસ [રાજ્ય] અથવા ટેક્નોલોજીનું ઉપાંગ બની ગયો હતો. આ જ કારણ હતું કે, તે સામ્યવાદથી વધુ આકર્ષિત ન હતા. જેણે ઉત્પાદન માટે મૂડીવાદની તક્નિક ઉછીની લીધી હતી પરંતુ માત્ર ઉત્પાદનના સંબંધોને બદલવાનો પ્રયત્ન કર્યો હતો.
આઝાદી બાદ કોંગ્રેસ સમાજવાદીઓએ મૂળ કોંગ્રેસ છોડી દીધી અને પોતાની એક પાર્ટી શરૂ કરી. આ પછીના વર્ષોમાં ઘણાં વિભાજન અને પુનઃ એકીકરણ થયા. ભલે વિભાજિત હોય કે સંયુક્ત, સત્તામાં હોય કે સત્તાની બહાર, કેન્દ્રમાં હોય કે રાજ્યોમાં, સમાજવાદીઓએ 1950, 1960 અને 1970ના દાયકાઓમાં રાજકીય ચર્ચાઓને સમૃદ્ધ બનાવવામાં નોંધપાત્ર ભૂમિકા ભજવી હતી. લોહિયા અને JP જેવા તેમના નેતાઓ સમગ્ર ભારતમાં જાણીતા હતા અને તેમની પ્રશંસા થતી હતી. પક્ષની નોંધપાત્ર વિશેષતાઓમાં લિંગ સમાનતા પ્રત્યેની તેમની મજબૂત પ્રતિબદ્ધતા હતી. ખરેખર, કોંગ્રેસ, જનસંઘ અને સામ્યવાદીઓની તુલનામાં સમાજવાદીઓ તેમના દ્વારા પેદા કરાયેલા નોંધપાત્ર મહિલા નેતાઓની સંખ્યા માટે ઊભા રહ્યા છે – તેમાં કમલાદેવી ચટ્ટોપાધ્યાય, મૃણાલ ગોરે અને મધુ દંડવતેની પત્ની પ્રમિલા સામેલ છે. સમાજવાદીઓ સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રમાં ખાસ કરીને થિયેટર અને સંગીતમાં અને નાગરિક અધિકારો અને પર્યાવરણીય ચળવળોમાં ખૂબ સક્રિય હતા.
તેમના પ્રારંભિક હીરો, JPની જેમ, મધુ દંડવતે નૈતિક અને શારીરિક હિંમત ધરાવતા વ્યક્તિ હતા. લોહિયાની જેમ તેઓ પણ વિદ્વાન હતા. એન.જી. ગોરે, એસ.એમ. જોશી અને સાને ગુરુજી (તેમના તમામ ચિહ્નો)ની જેમ, તેમણે મહારાષ્ટ્ર પ્રત્યેના તેમના પ્રેમને ભારત પ્રત્યેના તેમના પ્રેમ સાથે સહજતાથી મિશ્રિત કર્યા. આમ છતાં તેમના સાથી સમાજવાદીઓમાં પણ દંડવતે એક કારણ માટે અલગ છે. તે એ છે કે, તેમણે લાખો ભારતીયોના જીવનને સુધારવામાં મદદ કરીને કાયમી વ્યવહારિક વારસો છોડ્યો હતો.
આ પ્રથમ જનતા સરકારમાં કેન્દ્રીય રેલવે મંત્રી તરીકેના તેમના કામ દ્વારા થયું હતું. 2 વર્ષના ટૂંકા કાર્યકાળમાં દંડવતેએ ઊંડો પ્રભાવ પાડ્યો હતો. તેમણે રાજ્ય અને રેલવે યુનિયનો વચ્ચે વિશ્વાસ પુનઃનિર્મિત કર્યો (જે 1974ની હડતાળ અને ઇન્દિરા ગાંધીની સરકાર દ્વારા તેના દમનને કારણે તૂટી ગયો હતો), કોમ્પ્યુટરાઈઝેશનની પ્રક્રિયા શરૂ કરી અને કદાચ, સૌથી નોંધપાત્ર બાબત એ હતી કે, બીજા-વર્ગના વિભાગને ઉન્નત બનાવ્યો. પેસેન્જર ટ્રેનના સખત લાકડાના સ્લેટ્સ પર સોફ્ટ ફોમ ટોપિંગ લગાવવામાં આવતી હતી.
આ છેલ્લી નવીનતાએ અત્યાર સુધીમાં અબજો રેલવે મુસાફરીને અન્યથા કરતાં વધુ આરામદાયક બનાવી દીધી છે. એમાં કોઈ શંકા નથી કે, દંડવતે દેશના સર્વશ્રેષ્ઠ રેલવે પ્રધાન હતા. ખરેખર, માત્ર મુઠ્ઠીભર કેબિનેટ મંત્રીઓએ ભારત અને ભારતીયોના ભલા માટે તુલનાત્મક પરિવર્તનકારી પ્રભાવ પાડ્યો છે. તેમાં 1947 અને 1950 વચ્ચે ગૃહમંત્રી તરીકે વલ્લભભાઈ પટેલ, 1964 અને 1967 વચ્ચે કૃષિ મંત્રી તરીકે સી. સુબ્રમણ્યમ અને 1991 અને 1996 વચ્ચે મનમોહન સિંહ નાણામંત્રી તરીકે સામેલ છે.
-આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
ભારતીય સમાજવાદી પરંપરા હવે મરણપથારીએ છે પરંતુ એક સમય એવો હતો જ્યારે તેનો રાજકારણ અને સમાજ પર ઊંડો અને મોટા ભાગે શુભ પ્રભાવ હતો. આમ છતાં હવે થોડા લોકો તેની ભૂતકાળની શક્તિ અને ગતિશીલતા વિશે જાણે છે. કોંગ્રેસ, સામ્યવાદીઓ, પ્રાદેશિક પક્ષો, આંબેડકરવાદીઓ અને (ખાસ કરીને તાજેતરના વર્ષોમાં) જનસંઘ અને ભાજપ – બધાં પાસે તેમના ઇતિહાસકારો અને ચીયરલીડર્સ હતા, જેમણે પોતપોતાના વૈચારિક વંશાવલી અને લેખિત જીવનચરિત્રો અને કેટલીક વાર તેના મુખ્ય નેતાઓની જીવનચરિત્રો. ભારતીય સમાજવાદીઓ માટે એવું નથી, જેમની સાથે મોટાભાગે ભારતીય ઇતિહાસકારોએ દુર્વ્યવહાર કર્યો છે.
સમાજવાદીઓને યાદ કરવાનો આ ખૂબ સારો સમય છે. કારણ કે, તેમના શ્રેષ્ઠ પ્રતિનિધિઓમાંના એકની જન્મની શતાબ્દી આ મહિનાના અંતમાં આવે છે. તે મધુ દંડવતે છે, જેનો જન્મ 21મી જાન્યુઆરી 1923ના રોજ થયો હતો. બોમ્બેમાં એક વિદ્યાર્થી તરીકે દંડવતે કોંગ્રેસ સોશ્યલિસ્ટ પાર્ટી (CSP)ના આદર્શો અને તેના પ્રભાવશાળી નેતાઓ, જેમ કે જયપ્રકાશ નારાયણ, રામમનોહર લોહિયા અને યુસુફ મહેરલી દ્વારા ખૂબ જ પ્રેરિત હતા.
CSPએ વિચાર્યું કે મુખ્ય પ્રવાહની કોંગ્રેસ આર્થિક ન્યાય અને મહિલા અધિકારોના પ્રશ્નો પર ખૂબ રૂઢિચુસ્ત છે. તે જ સમયે તેણે પોતાને સોવિયેત યુનિયનના એપ્રોન તાર સાથે બંધાયેલા ભારતીય કમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીથી પણ દૂર કરી દીધા. 1942ના ભારત છોડો આંદોલન દરમિયાન સમાજવાદી/સામ્યવાદી વિભાજન સ્પષ્ટપણે સપાટી પર આવ્યું, જેને સમાજવાદીઓએ ટેકો આપ્યો અને સામ્યવાદીઓએ વિરોધ કર્યો.
વૈચારિક રીતે કહીએ તો સમાજવાદીઓ 3 બાબતોમાં સામ્યવાદીઓથી ધરમૂળથી અલગ હતા. પ્રથમ, સામ્યવાદીઓ સ્ટાલિન અને રશિયાની પૂજા કરતા હતા, જ્યારે સમાજવાદીઓ (યોગ્ય રીતે) સ્ટાલિનને સરમુખત્યાર તરીકે અને રશિયાને સરમુખત્યારશાહીવાળા રાજ્ય તરીકે જોતા હતા. બીજું, સામ્યવાદીઓએ હિંસાની ભૂમિકા ઉચ્ચારી હતી, જ્યારે સમાજવાદીઓએ રાજકીય વિવાદોના સમાધાનમાં અહિંસાને પ્રાધાન્ય આપ્યું હતું. ત્રીજું, સામ્યવાદીઓ આર્થિક અને રાજકીય સત્તાના કેન્દ્રીકરણમાં માનતા હતા, જ્યારે સમાજવાદીઓ બંને ક્ષેત્રોમાં વિકેન્દ્રીકરણની હિમાયત કરતા હતા.
પોતાની જાતને સામ્યવાદીઓમાંથી બહાર કાઢવામાં સમાજવાદીઓ મહાત્મા ગાંધીથી પ્રેરિત હતા. જેમ કે મધુ દંડવતેએ તેમના પુસ્તક ‘માર્ક્સ અને ગાંધી’માં લખ્યું છે: ‘ગાંધીનો હિંસક પદ્ધતિઓનો વિરોધ માનવ જીવન પ્રત્યેના તેમના આદર પર આધારિત હતો. સિસ્ટમની મૂર્ખતાઓ માટે જે વ્યક્તિઓ સિસ્ટમના અંગો તરીકે કાર્ય કરે છે, તેમને દંડ અથવા નાશ ન કરવો જોઈએ તે તેમનો આગ્રહ હતો. ગાંધીજી એ અનુભવમાંથી શીખ્યા હતા કે હિંસક ક્રાંતિમાં લોકોના વિશાળ વર્ગની વાસ્તવિક ભાગીદારી હોતી નથી: લઘુમતી ક્રાંતિમાં ભાગ લે છે અને સૂક્ષ્મ લઘુમતી જે સત્તા ચલાવે છે તે લોકોના નામે સરમુખત્યારશાહી સ્થાપિત કરે છે.
એ જ પુસ્તકમાં દંડવતેએ વધુ ટિપ્પણી કરી: ‘’ગાંધીનો રાજકીય અને આર્થિક પરિપ્રેક્ષ્ય એક સાચા અહિંસક લોકશાહી સમાજની શરૂઆત કરવાની તેમની ઇચ્છાથી વિકસ્યો હતો, જેમાં બળજબરી માટે કોઈ અવકાશ ન હતો અને માણસ [રાજ્ય] અથવા ટેક્નોલોજીનું ઉપાંગ બની ગયો હતો. આ જ કારણ હતું કે, તે સામ્યવાદથી વધુ આકર્ષિત ન હતા. જેણે ઉત્પાદન માટે મૂડીવાદની તક્નિક ઉછીની લીધી હતી પરંતુ માત્ર ઉત્પાદનના સંબંધોને બદલવાનો પ્રયત્ન કર્યો હતો.
આઝાદી બાદ કોંગ્રેસ સમાજવાદીઓએ મૂળ કોંગ્રેસ છોડી દીધી અને પોતાની એક પાર્ટી શરૂ કરી. આ પછીના વર્ષોમાં ઘણાં વિભાજન અને પુનઃ એકીકરણ થયા. ભલે વિભાજિત હોય કે સંયુક્ત, સત્તામાં હોય કે સત્તાની બહાર, કેન્દ્રમાં હોય કે રાજ્યોમાં, સમાજવાદીઓએ 1950, 1960 અને 1970ના દાયકાઓમાં રાજકીય ચર્ચાઓને સમૃદ્ધ બનાવવામાં નોંધપાત્ર ભૂમિકા ભજવી હતી. લોહિયા અને JP જેવા તેમના નેતાઓ સમગ્ર ભારતમાં જાણીતા હતા અને તેમની પ્રશંસા થતી હતી. પક્ષની નોંધપાત્ર વિશેષતાઓમાં લિંગ સમાનતા પ્રત્યેની તેમની મજબૂત પ્રતિબદ્ધતા હતી. ખરેખર, કોંગ્રેસ, જનસંઘ અને સામ્યવાદીઓની તુલનામાં સમાજવાદીઓ તેમના દ્વારા પેદા કરાયેલા નોંધપાત્ર મહિલા નેતાઓની સંખ્યા માટે ઊભા રહ્યા છે – તેમાં કમલાદેવી ચટ્ટોપાધ્યાય, મૃણાલ ગોરે અને મધુ દંડવતેની પત્ની પ્રમિલા સામેલ છે. સમાજવાદીઓ સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રમાં ખાસ કરીને થિયેટર અને સંગીતમાં અને નાગરિક અધિકારો અને પર્યાવરણીય ચળવળોમાં ખૂબ સક્રિય હતા.
તેમના પ્રારંભિક હીરો, JPની જેમ, મધુ દંડવતે નૈતિક અને શારીરિક હિંમત ધરાવતા વ્યક્તિ હતા. લોહિયાની જેમ તેઓ પણ વિદ્વાન હતા. એન.જી. ગોરે, એસ.એમ. જોશી અને સાને ગુરુજી (તેમના તમામ ચિહ્નો)ની જેમ, તેમણે મહારાષ્ટ્ર પ્રત્યેના તેમના પ્રેમને ભારત પ્રત્યેના તેમના પ્રેમ સાથે સહજતાથી મિશ્રિત કર્યા. આમ છતાં તેમના સાથી સમાજવાદીઓમાં પણ દંડવતે એક કારણ માટે અલગ છે. તે એ છે કે, તેમણે લાખો ભારતીયોના જીવનને સુધારવામાં મદદ કરીને કાયમી વ્યવહારિક વારસો છોડ્યો હતો.
આ પ્રથમ જનતા સરકારમાં કેન્દ્રીય રેલવે મંત્રી તરીકેના તેમના કામ દ્વારા થયું હતું. 2 વર્ષના ટૂંકા કાર્યકાળમાં દંડવતેએ ઊંડો પ્રભાવ પાડ્યો હતો. તેમણે રાજ્ય અને રેલવે યુનિયનો વચ્ચે વિશ્વાસ પુનઃનિર્મિત કર્યો (જે 1974ની હડતાળ અને ઇન્દિરા ગાંધીની સરકાર દ્વારા તેના દમનને કારણે તૂટી ગયો હતો), કોમ્પ્યુટરાઈઝેશનની પ્રક્રિયા શરૂ કરી અને કદાચ, સૌથી નોંધપાત્ર બાબત એ હતી કે, બીજા-વર્ગના વિભાગને ઉન્નત બનાવ્યો. પેસેન્જર ટ્રેનના સખત લાકડાના સ્લેટ્સ પર સોફ્ટ ફોમ ટોપિંગ લગાવવામાં આવતી હતી.
આ છેલ્લી નવીનતાએ અત્યાર સુધીમાં અબજો રેલવે મુસાફરીને અન્યથા કરતાં વધુ આરામદાયક બનાવી દીધી છે. એમાં કોઈ શંકા નથી કે, દંડવતે દેશના સર્વશ્રેષ્ઠ રેલવે પ્રધાન હતા. ખરેખર, માત્ર મુઠ્ઠીભર કેબિનેટ મંત્રીઓએ ભારત અને ભારતીયોના ભલા માટે તુલનાત્મક પરિવર્તનકારી પ્રભાવ પાડ્યો છે. તેમાં 1947 અને 1950 વચ્ચે ગૃહમંત્રી તરીકે વલ્લભભાઈ પટેલ, 1964 અને 1967 વચ્ચે કૃષિ મંત્રી તરીકે સી. સુબ્રમણ્યમ અને 1991 અને 1996 વચ્ચે મનમોહન સિંહ નાણામંત્રી તરીકે સામેલ છે.
-આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.