ટ્યૂબરક્યુલોસિસ એટલે કે ટીબી એક ચેપી રોગ છે. જે સામાન્ય રીતે બેક્ટેરિયમ માઇકોબેક્ટેરિયમ ટ્યૂબરક્યુલોસિસ (એમટીબી)થી થાય છે. ટીબી સામાન્ય રીતે ફેફસાંને અસર કરે છે પણ તેનાથી શરીરના અન્ય ભાગને પણ અસર થઈ શકે છે. મોટા ભાગના ચેપના કોઈ લક્ષણ હોતા નથી, જેને લેટન્ટ ટ્યૂબરક્યુલોસિસ કહે છે. અંદાજે ૧૦ ટકા લેટન્ટ ચેપ એક્ટિવ રોગમાં ફેરવાય છે અને જો તેની સારવાર કરવામાં ન આવે તો ચેપગ્રસ્ત આશરે અડધોઅડધ લોકો મૃત્યુ પામે છે.
સક્રિય ટીબીના લક્ષણોમાં સખત ખાંસી, ગળફામાં લોહી નીકળવું, તાવ, રાત્રે ખૂબ પરસેવો થવો તથા વજનમાં ઘટાડો સામેલ છે. જ્યારે સક્રિય ટીબી ધરાવતા લોકો ઉધરસ ખાય, થૂંકે, બોલે કે છીંક ખાય ત્યારે હવા દ્વારા તેનો ચેપ ફેલાય છે. લેટન્ટ ટીબી ધરાવતા લોકો આ રોગ ફેલાવતા નથી. લેટન્ટ ટીબીનું નિદાન લોહીની તપાસના આધારે થાય છે. ટીબીને નાથવા માટે વિશ્વભરમાં પ્રયાસો કરવામાં આવે છે પરંતુ સમસ્યા એ છે કે ટીબી હજુ સુધી નાબુદ થયો નથી. આ કારણે જ ભારતમાંથી ટીબીને આવતા વર્ષ સુધીમાં નાબુદ કરવા માટેનો લક્ષ્ય નિર્ધારીત કરવામાં આવ્યો છે.
ટીબીને નાબુદ કરવાના નિર્ધાર છતાં પણ સમસ્યા એ છે કે ભારતમાં ટીબીના કેસ વધી જ રહ્યા છે. સને 2023માં ભારતમાં 25.37 લાખ કેસ ટીબીના નોંધાયા હતા. તેની પહેલા 2022માં ભારતમાં ટીબીના 24.22 લાખ કેસ નોંધાયા હતા. વિશ્વની ત્રીજા ભાગની વસતીને ટીબીનો ચેપ હોવાનું માનવામાં આવે છે. દર વર્ષે અંદાજે વિશ્વના એક ટકા લોકોને નવો ચેપ લાગે છે. વર્ષ 2023માં વિશ્વમાં 80 લાખ લોકોને ટીબીની બીમારી થઈ હતી.
સને 1995થી સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સ્વાસ્થ્ય એજન્સી દ્વારા ટીબીને ટ્રેક કરવામાં આવી રહ્યું છે. જેમાં વર્ષ 2023માં નોંધાયેલા ટીબીના દર્દીઓની સંખ્યા સૌથી વધુ હતી. ચેપી રોગોમાં જો મોત થાય તો તેમાં મોતનું પ્રથમ કારણ ટીબી જ હોય છે. સદીઓ જૂના રોગ ટીબીમાં વિકાસશીલ દેશોમાં 95 ટકા મોત થાય છે. તેમાં પણ 50 ટકાથી વધુ ભારત, ચીન, ઈન્ડોનેશિયા, પાકિસ્તાન અને ફિલિપાઈન્સમાં મોત થાય છે. 2022માં વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થાએ ટીબીના 75 લાખ કેસ નોંધ્યા હતા. ગયા વર્ષે ટીબીમાં 12.5 લાખ લોકોના મોત થયા હતા.
ટીબી શરીરના કોઈ પણ ભાગને અસર કરી શકે છે પરંતુ મોટાભાગે ફેફસાંમાં થાય છે, જે પલ્મોનરી ટીબી કહેવાય છે. ટીબીના લક્ષણોમાં સખત ખાંસી, ગળફામાં લોહી નીકળવું, તાવ, રાત્રે ખૂબ પરસેવો થવો તથા વજનમાં ઘટાડો સામેલ છે. ટીબીનું મુખ્ય કારણ માઇક્રોબેક્ટેરિયન ટ્યૂબરક્યુલોસિસ છે. આ બેક્ટેરિયા દર ૧૬ થી ૨૦ કલાકે વિભાજિત થાય છે જે અંદાજે ૧ કલાક કરતાં ઓછા સમયમાં વિભાજિત થતા અન્ય બેકટેરિયા કરતા બહુ ધીમો દર છે. આ પ્રકારના બેક્ટેરિયા નબળાં ડિસઇન્ફેક્ટન્ટનો અઠવાડિયાઓ સુધી સામનો કરી શકે છે. જોખમનાં પરિબળો સંખ્યાબંધ કારણોને લીધે લોકોને ટીબીનો ચેપ લાગવાની શક્યતા રહે છે. સૌથી મોટું જોખમી પરિબળ એચઆઈવી છે.
વધુ પડતી ભીડ અને અપૂરતું પોષણ એ બંને ટીબી સાથે સંકળાયેલા છે અને આથી જ આ રોગ ગરીબીનો રોગ ગણાય છે. ગેરકાયદે ડ્રગ લેનારા લોકો, જેલ કે ઘરવિહોણાં લોકો માટેના આશ્રયસ્થાનોમાં એકઠાં થતાં લોકો, અપૂરતી તબીબી સુવિધાઓ મેળવતા લોકો તથા વંચિત લોકોને જ ટીબી થવાની સૌથી વધુ શક્યતા રહે છે. આ ઉપરાંત આ લોકોના સંપર્કમાં આવતા લોકો તથા તેમની સારવાર કરતા લોકોને પણ ચેપ લાગવાનું જોખમ રહે છે.
ફેફસાંની ક્રોનિક બીમારી પણ બીજું મહત્વનું જોખમી પરિબળ છે. સિલિકોસિસથી જોખમ ૩૦ ગણું વધી જાય છે. ધૂમ્રપાન કરનારા લોકોને અન્ય લોકો કરતાં ટીબી થવાનું બમણું જોખમ રહે છે. દારૂની લત ધરાવતા લોકો તથા ડાયાબિટીસ મેલિટસ ધરાવતા લોકોને ટીબી થવાનું જોખમ વધુ રહે છે. સંક્રમણ જ્યારે એક્ટિવ પલ્મોનરી ટીબી ધરાવતા લોકો ખાંસે, છીંક ખાય, બોલે, ગાય કે થૂંકે ત્યારે તેઓ ચેપ ધરાવતા તત્વો બહાર ફેંકે છે. ફકત એક છીંકથી ચાલીસ હજાર જેટલા તત્વો બહાર ફેંકાઈ શકે છે.આ દરેક તત્વ ચેપ ફેલાવી શકે છે. ટીબી ધરાવતા લોકોના લાંબા, સતત કે ગાઢ સંપર્કમાં રહેલા લોકોને ચેપ લાગવાનું સૌથી વધુ જોખમ હોય છે. એક્ટિવટીબી ધરાવતી પરંતુ સારવાર ન પામેલ વ્યક્તિ દર વર્ષે ૧૦ થી ૧૫ કે વધુ લોકોને ચેપ લગાડી શકે છે. એક્ટિવ ટ્યૂબરક્યુલોસિસનું નિદાન માત્ર ચિન્હો અને લક્ષણોને આધારે કરવું મુશ્કેલ છે.
જે લોકોને ફેફસાંના રોગની બે અઠવાડિયાથી વધુ સમયથી અસર દેખાઈ રહી હોય તેમની ટીબી માટે તપાસ થવી જોઈએ. ટીબીની પ્રાથમિક તપાસમાં છાતીનો એક્સ-રે તથા ગળફાંની તપાસ જેવી બાબતો સામેલ છે. ટીબીનું ખાત્રીબદ્ધ નિદાન ગળફાં, પરુ કે ટીસ્યુ બાયોપ્સી જેવા ક્લિનિકલ સેમ્પલમાં એમ ટ્યૂબરક્યુલોસિસને ઓળખીને કરી શકાય છે. અત્યાર સુધી ટીબીના નિવારણ માટે એકમાત્ર બેસિલસ કેલમેટ ગુરિન (બીસીજી) રસી જ હતી. બાળકોને આ રસી આપવાથી ચેપ લાગવાનું જોખમ ૨૦ ટકા ઘટી જાય છે અને ચેપમાંથી રોગ થવાનું જોખમ ૬૦ જેટલું ઘટી જાય છે. આ રસી વિશ્વમાં સૌથી વધુ ઉપયોગમાં લેવાય છે અને વિશ્વના ૯૦ ટકાથી વધુ બાળકને આ રસી આપવામાં આવે છે. જોકે તેની રોગપ્રતિકારત્મક શક્તિ દસેક વર્ષ પછી ઘટે છે.
તાજેતરમાં ભારત બાયોટેકે માનવ સ્ત્રોતમાંથી બનાવેલી પ્રથમ ટીબીની રસીની જાહેરાત કરી છે. હાલમાં તેની ક્લિનિકલ ટ્રાયલ ચાલી રહી છે. કંપનીનો દાવો છે કે આ રસી નાના બાળકો માટે બીસીજી કરતાં વધુ અસરકારક સાબિત થશે. નવી રસી ફાયદાકારક સાબિત થાય કે કેમ? તે તો સમય કહેશે પરંતુ ભારત સરકારે એ ધ્યાન રાખવાની જરૂરીયાત છે કે ટીબીના કેસ વધે નહીં. ટીબીની નવી રસી ઝડપથી લોકોને આપી શકાય તેવા આયોજનો પણ સરકાર દ્વારા કરવામાં આવપે તે જરૂરી છે. ઉપરાંત ટીબી માટે નવી-નવી રસીઓ શોધવા માટે પ્રોત્સાહન આપવાની જવાબદારી પણ સરકારની છે. જે રીતે બે વર્ષથી ટીબીના કેસ વધી રહ્યા છે તે જોતા જો સરકાર દ્વારા પગલાઓ લેવામાં નહીં આવે તો તે દેશ માટે ચિંતાજનક છે.
