શુક્રવારે ૨૪૩ સભ્યોની બિહાર વિધાનસભા ચૂંટણીનાં પરિણામો જાહેર થયાં, જેમાં રાષ્ટ્રીય લોકશાહી જોડાણ (NDA) એ મોટી જીત નોંધાવી. શાસક ગઠબંધને કુલ ૨૦૨ બેઠકો જીતી હતી અને તેનો મત હિસ્સો ૪૬.૫ ટકા હતો. પ્રશાંત કિશોરની આગેવાની હેઠળની જન સૂરજ પાર્ટી પોતાનું ખાતું પણ ખોલવામાં નિષ્ફળ ગઈ. જન સૂરજ પાર્ટીને કુલ ૩.૩ ટકા મત મળ્યા હતા. રાષ્ટ્રીય જનતા દળ (RJD), કોંગ્રેસ, વિકાસશીલ ઇન્સાન પાર્ટી અને ત્રણ ડાબેરી પક્ષોના બનેલા મહાગઠબંધને માત્ર ૩૫ બેઠકો જીતી અને તેઓ ૩૭.૬ ટકા વોટ શેર સાથે બીજા ક્રમે આવ્યા. ઓછામાં ઓછી ૬૨ બેઠકો પર જીતનું માર્જિન પાંચ ટકા કે તેથી ઓછું હતું. NDA એ ઓછા માર્જિન સાથે ૪૦ બેઠકો જીતી, જ્યારે મહાગઠબંધને ખૂબ જ ઓછા માર્જિન સાથે ૨૧ બેઠકો જીતી. તેજસ્વી યાદવના આરજેડીને સૌથી વધુ મત હિસ્સો મળ્યો, જેણે લોકપ્રિય મતના ૨૩ ટકા મેળવ્યા હતા. આ આંકડો લગભગ ૨૦૨૦ જેટલો જ છે. જો કે, આ આંકડો બેઠકોમાં રૂપાંતરિત થયો નથી.
આરજેડીએ ૧૪૩ બેઠકો પર ઉમેદવારો ઊભાં રાખ્યાં હતાં પરંતુ તેઓ ફક્ત ૨૫ બેઠકો પર જીત મેળવી શક્યાં હતાં. પાર્ટીનો સ્ટ્રાઇક રેટ માત્ર ૧૭.૫ ટકા હતો. આ વખતે જે બેઠકો પર આરજેડી ચૂંટણી લડી હતી તેમાંથી ૭૩ બેઠકો એવી હતી જેના પર પાર્ટીએ વર્ષ ૨૦૨૦માં જીત મેળવી હતી. આરજેડીએ ૨૦૨૦ માં જીતેલી ૫૭ બેઠકો ગુમાવી દીધી હતી. પાર્ટી અગાઉ જીતેલી ફક્ત ૧૬ બેઠકો જ જાળવી શકી છે. આરજેડીના હાથમાંથી સરકી ગયેલી બેઠકોમાંથી ૩૧ બેઠકો જનતા દળ (યુનાઇટેડ) ને મળી, જ્યારે ૧૦ બેઠકો ભાજપ અને લોક જનશક્તિ પાર્ટી (રામવિલાસ પાસવાન) એ જીતી હતી. આ ચૂંટણીની વિચિત્રતા એ હતી કે ભાજપને લોકપ્રિય મતોના માત્ર ૨૦ ટકા મતો મળ્યા હતા, તો પણ તેણે ૮૯ બેઠકો જીતી હતી; જ્યારે તેજસ્વી યાદવના પક્ષને લોકપ્રિય મતોના ૨૩ ટકા મળ્યા હતા, તો પણ તેને માત્ર ૨૫ બેઠકો પર જીત હાંસલ થઈ હતી. ભાજપને ૨૦ ટકા મતો સાથે ૮૯ બેઠકો મળી પણ આરજેડીને ૨૩ ટકા મતો સાથે માત્ર ૨૫ બેઠકો મળી તેનું કારણ એ હતું કે ભાજપના વિરોધી મતો વહેંચાઈ ગયા હતા, જ્યારે આરજેડીના વિરોધી મતોનું ધ્રુવીકરણ થઈ ગયું હતું. બેઠકોની વહેંચણીની વ્યૂહરચનામાં આરજેડી થાપ ખાઈ ગયું હતું. રાષ્ટ્રીય જનતા દળ, ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ અને અન્ય પક્ષોના મહાગઠબંધનને મોટી અને અણધારી હારનો સામનો કરવો પડ્યો છે. કોંગ્રેસ પાર્ટીનો દેખાવ વધુ ખરાબ રહ્યો. તેણે જે ૬૧ બેઠકો લડી હતી તેમાંથી તેને ફક્ત છ બેઠકો જ મળી છે. આ વખતે બિહાર વિધાનસભા ચૂંટણીમાં કોંગ્રેસનો વોટ શેર ૮.૭૧ ટકા હતો. ૨૦૨૦ની વિધાનસભા ચૂંટણીમાં કોંગ્રેસનો વોટ શેર ૯.૬ ટકા હતો. જો કે, તે સમયે કોંગ્રેસે ૭૦ બેઠકો પર ઉમેદવારો ઊભાં રાખ્યાં હતાં. ગત ચૂંટણીમાં કોંગ્રેસે ૧૯ બેઠકો જીતી હતી. છેલ્લા કેટલાક દાયકાઓથી બિહાર કોંગ્રેસ માટે રાજકીય રીતે ખૂબ જ મુશ્કેલ રહ્યું છે. ૨૦૧૫માં પાર્ટીએ ૨૭ બેઠકો જીતી હતી. ૨૦૧૦માં તેને ફક્ત ચાર બેઠકો મળી હતી. આ વખતે કોંગ્રેસે ફક્ત છ બેઠકો જીતી છે. એટલે કે તેનો દર દસ ઉમેદવારોમાંથી ફક્ત એક જ ઉમેદવાર જીત્યો છે. વિશ્લેષકો માને છે કે કોંગ્રેસનું આ નબળું પ્રદર્શન અણધાર્યું અને આશ્ચર્યજનક હોઈ શકે છે પરંતુ તેના સંકેતો ચૂંટણી પ્રચાર દરમિયાન જ દેખાઈ આવ્યા હતા. ૧૯૯૦ થી બિહારમાં કોંગ્રેસનો કોઈ મુખ્ય મંત્રી નથી અને પાર્ટી મોટા ભાગે રાજ્યમાં સત્તાથી બહાર રહી છે. ચૂંટણીનાં પરિણામો પછી કોંગ્રેસ સાથે સંકળાયેલા મોટા ભાગના નેતાઓએ પોતાની પ્રતિક્રિયાઓમાં આ પરિણામ માટે ચૂંટણી પંચને જવાબદાર ઠેરવ્યું છે. જો કે, વિશ્લેષકો કોંગ્રેસના આ નબળા પ્રદર્શન માટે સામાજિક આધારનો અભાવ, નબળું સંગઠન, ગઠબંધન સાથે સંકલનનો અભાવ અને ઉમેદવારોની પસંદગીમાં બેદરકારીને જવાબદાર ગણાવે છે.
વિશ્લેષકો માને છે કે બિહારમાં કોંગ્રેસનો મજબૂત સામાજિક આધાર નથી અને આ જ પાર્ટીનાં નબળાં પરિણામોનું સૌથી મોટું કારણ હતું. કોંગ્રેસ પાસે મજબૂત સામાજિક આધાર નથી. ઉચ્ચ જાતિઓ પહેલાથી જ પાર્ટી છોડી ચૂકી છે અને પછાત જાતિઓ પણ પાર્ટીમાં જોડાઈ નથી. કોંગ્રેસ એક વિચારધારા આધારિત પક્ષ છે, પરંતુ જાતિ અને સામાજિક ગતિશીલતા બિહારના રાજકારણ પર પ્રભુત્વ ધરાવે છે. પક્ષ પાસે ચૂંટણી પરિણામોને પ્રભાવિત કરવા માટે પૂરતો મજબૂત સામાજિક આધાર નથી.
કોંગ્રેસે બિહારમાં તેના નબળા પડી રહેલા સમર્થન આધારને ફરીથી એક કરવા માટે કોઈ ગંભીર પ્રયાસ કર્યા નથી. બિહારમાં કોંગ્રેસનો સામાજિક આધાર સતત નબળો પડ્યો છે. ૨૦૦૫ થી પાર્ટીએ તેના જૂના આધાર સાથે ફરીથી જોડાવાનો કોઈ નક્કર પ્રયાસ કર્યો નથી. રાહુલ ગાંધીએ લોકસભા ચૂંટણી દરમિયાન દલિત અને EBC જાતિઓ સાથે જોડાવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો, પરંતુ આ ચૂંટણીમાં તે પ્રયાસ નિષ્ફળ ગયો. કોંગ્રેસ પાર્ટીએ ચૂંટણી દરમિયાન પોતાના સામાજિક આધારને મજબૂત બનાવવા માટે કોઈ સક્રિય પ્રયાસો કર્યા ન હતા.
રાહુલ ગાંધીએ ચૂંટણીના બે મહિના પહેલાં પછાત વર્ગો અંગેનો ઠરાવ બહાર પાડ્યો હતો, પરંતુ પાર્ટીએ તેનો પ્રચાર કર્યો ન હતો. પરિણામે, પછાત જાતિઓમાં પાર્ટીની પકડ નબળી રહી. દરમિયાન, ભાજપ અને જેડીયુની મજબૂત સામાજિક વ્યૂહરચનાઓ ચૂંટણીમાં સારી રીતે કામ કરી ગઈ. ભારતીય જનતા પાર્ટીનો મજબૂત હિન્દુત્વનો એજન્ડા છે અને પાર્ટીએ છેલ્લા દાયકામાં ઘણી ચૂંટણીઓ જીતી છે. હરિયાણા, મહારાષ્ટ્ર, રાજસ્થાન, ઉત્તર પ્રદેશ, મધ્ય પ્રદેશ, છત્તીસગઢ પછી હવે ભાજપના એનડીએ ગઠબંધને બિહારમાં મોટી જીત મેળવી છે. ચૂંટણી પ્રચાર દરમિયાન, ભાજપના નેતાઓએ પોતાનો વૈચારિક આધાર વ્યક્ત કરવામાં કોઈ ખંચકાટ દાખવ્યો નહીં. કોંગ્રેસ સામે એક મોટો પડકાર એ છે કે લોકો તેની વિચારધારા સાથે જોડાઈ શકતાં નથી. બિહારનાં લોકોએ કોંગ્રેસની વિચારધારા અને રણનીતિ બંનેને નકારી કાઢી છે. આ પડકાર ફક્ત બિહાર પૂરતો મર્યાદિત નથી. કોંગ્રેસે પોતાની અંદર ઊંડાણપૂર્વક વિચારવાની જરૂર છે કારણ કે ડાબેરીથી કેન્દ્ર તરફના પક્ષો ફક્ત બિહારમાં જ નહીં પરંતુ સમગ્ર દેશમાં પડકારોનો સામનો કરી રહ્યા છે. બીજી તરફ, જમણેરી પક્ષો વધુ મજબૂત બની રહ્યા છે. સોશ્યલ મીડિયા અને માહિતી વિસ્ફોટના આ યુગમાં, લોકો ભાવનાત્મક રીતે વધુ પ્રભાવિત થાય છે. કોંગ્રેસ જે મુદ્દાઓ પર ચૂંટણી લડી રહી છે તે વૈચારિક છે પરંતુ તેમાં ભાવનાત્મક જોડાણનો અભાવ છે. જ્યારથી સોશ્યલ મીડિયા લોકોના જીવનનો એક ભાગ બની ગયું છે અને માહિતીનો વિસ્ફોટ થયો છે, ત્યારથી લોકો વિચારશીલ કરતાં વધુ ભાવનાત્મક બન્યાં છે. કોંગ્રેસ અને વિશ્વભરના અન્ય ડાબેરીથી કેન્દ્ર પક્ષો આ પડકારનો સામનો કરી રહ્યા છે. તેઓ લોકો સાથે ભાવનાત્મક રીતે જોડાઈ શકતાં નથી.
બિહાર ચૂંટણીમાં એક તરફ NDA નવા પક્ષો ઉમેરીને મજબૂત થઈ રહ્યું હતું, તો બીજી તરફ મહાગઠબંધનના મુખ્ય પક્ષો, કોંગ્રેસ અને રાષ્ટ્રીય જનતા દળ વચ્ચે સંકલન અને વિશ્વાસનો અભાવ દેખાઈ રહ્યો હતો. પરિસ્થિતિ એવી બની ગઈ કે બંને પક્ષોના નેતાઓએ પટનામાં સંયુક્ત પત્રકાર પરિષદ યોજીને ખાતરી આપવી પડી કે મહાગઠબંધનમાં બધું બરાબર છે. મહાગઠબંધનમાં ગઠબંધન ભાગીદારો સાથે સંકલનનો અભાવ સ્પષ્ટપણે દેખાઈ રહ્યો હતો. બિહારમાં કોંગ્રેસ પાર્ટીએ ન તો તેના સંગઠનને મજબૂત બનાવવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું કે ન તો ગઠબંધન સાથે સંકલન કરવા પર. મંડલ કમિશન પછી લાલુ યાદવ સાથે રહેવું કે સ્વતંત્ર રીતે ઊભા રહેવું તે અંગે કોંગ્રેસ પાર્ટીમાં સંઘર્ષ હતો. બિહારમાં પાર્ટી યુનિટનો અભિપ્રાય ગમે તે હોય, પાર્ટી નેતૃત્વએ આરજેડી સાથે જોડાણ કરવાનું પસંદ કર્યું. એવું લાગે છે કે આ ગઠબંધન બિનઅસરકારક હતું. કોંગ્રેસ અને આરજેડી વચ્ચેના જોડાણ અંગે જે મૂંઝવણ ઊભી થઈ હતી તેની પણ પરિણામો પર અસર પડી હશે. જો કોંગ્રેસ મહાગઠબંધનથી અલગ થઈ ગઈ હોત, તો તેના માટે પરિસ્થિતિ વધુ ખરાબ થઈ શકી હોત. જો કોંગ્રેસ આરજેડીથી અલગ થઈ ગઈ હોત, તો તે એક મોટી ભૂલ હોત કારણ કે અલગ થયા પછી તેની મત ટકાવારી એટલી ઘટી ગઈ હોત કે તે પોતાનું અસ્તિત્વ બચાવવા માટે સંઘર્ષ કરતી જોવા મળી હોત. કોંગ્રેસ અને તેના સાથી પક્ષો વચ્ચે ઘણી બેઠકો પર મૈત્રીપૂર્ણ લડાઈઓ થઈ, જે ચૂંટણીની રણનીતિ અને દૃષ્ટિકોણ માટે હાનિકારક પુરવાર થઈ છે.
- આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
- સમકિત શાહ
