મધ્યપ્રદેશના ધાર સ્થિત ભોજશાળા અને કમાલ મૌલા મસ્જિદના વિવાદિત માળખાના સર્વેનું કામ 24 જૂને સાંજે 6 વાગ્યે પૂર્ણ થઈ ગયું છે. હવે રીટ્રીટ અને મેઇન્ટેનન્સનું કામ ચાલુ રહેશે. ત્રણ મહિનાથી વધુ સમય સુધી ચાલેલા આર્કિયોલોજિકલ સર્વે ઓફ ઈન્ડિયા (ASI)ના આર્કિયોલોજિકલ સર્વેનું તારણ શું હતું તે ASIના દસ્તાવેજોમાં નોંધાયેલ છે. તેનો રિપોર્ટ 4 જુલાઈએ ઈન્દોર હાઈકોર્ટની બેન્ચને સુપરત કરવામાં આવશે. પરંતુ આ તારણ અહેવાલ ક્યારે જાહેર થશે તે નક્કી નથી. તે થશે કે નહીં તે કહી શકાય નહીં કારણ કે આ મામલો અયોધ્યા અને કાશી જેટલો જ સંવેદનશીલ છે.
જ્યારે 22 માર્ચે 100 ASI નિષ્ણાતોની ટીમે કડક સુરક્ષા વચ્ચે સર્વેની શરૂઆત કરી હતી. આ સમયગાળા દરમિયાન હિંદુ અને મુસ્લિમ પક્ષોના પ્રતિનિધિઓ પણ ટીમ સાથે રહ્યા હતા. આ ટીમે ભોજશાળામાં વૈજ્ઞાનિક ધોરણે સર્વે કર્યો હતો. શરૂઆતમાં સર્વેનો સમય 6 અઠવાડિયાનો હતો, જે બાદમાં એએસઆઈએ એમપી હાઈકોર્ટને લંબાવવાની વિનંતી કરતાં તેને લંબાવવામાં આવ્યો હતો. મુસ્લિમ પક્ષે સર્વે સામે સુપ્રીમ કોર્ટમાં અરજી દાખલ કરી હતી પરંતુ તેને ફગાવી દેવામાં આવી હતી. ધાર શહેરના કાઝી વકાર સાદિક અને જામા મસ્જિદ એરેન્જમેન્ટ કમિટીના ઝુલ્ફીકાર અહેમદે પણ ઘણી વખત સર્વે અંગે વાંધો ઉઠાવ્યો હતો. તેમણે કહ્યું કે તેઓ હાઈકોર્ટના નિર્ણયનું સન્માન કરે છે પરંતુ તેમને આ સર્વે અંગે કોઈ પૂર્વ માહિતી આપવામાં આવી નથી.
સમગ્ર સર્વે દરમિયાન હિંદુઓએ હનુમાન ચાલીસાનો પાઠ કર્યો, મુસ્લિમોએ નમાઝ અદા કરી
ખાસ વાત એ હતી કે સમગ્ર સર્વે દરમિયાન મંગળવારે હિન્દુ સમુદાયે ભોજશાળામાં હનુમાન ચાલીસાનો પાઠ કર્યો હતો અને શુક્રવારે મુસ્લિમોએ નમાજ અદા કરી હતી, જે પ્રથા વર્ષોથી ચાલી રહી છે. આવી સ્થિતિમાં ધાર પ્રશાસને સ્થળને મજબૂત કરીને સુરક્ષા વ્યવસ્થાને ખૂબ જ મજબૂત રાખી હતી.
સર્વે દરમિયાન શું થયું?
ધારની ઐતિહાસિક ભોજશાળામાં હિંદુ-મુસ્લિમ પક્ષના અધિકારો અને દાવાઓની લડાઈ અંગે હિંદુ ફ્રન્ટ ફોર જસ્ટિસ દ્વારા સર્વેની માંગણી અંગે ઈન્દોર હાઈકોર્ટમાં કરાયેલી અરજી બાદ 22 માર્ચથી શરૂ થયેલ ASI સર્વેક્ષણ ભોજશાળામાંથી અત્યાર સુધીમાં ઘણા અવશેષો મળ્યા છે. હિંદુ પક્ષોના દાવા મુજબ માતા વાગ્દેવી, ભગવાન ગણેશ, ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ, ભગવાન વિષ્ણુ, ભગવાન બ્રહ્મા, હનુમાન અને ભૈરવનાથ અને અન્ય દેવતાઓની મૂર્તિઓ સાથે ઘણા અવશેષો મળી આવ્યા છે. આ દર્શાવે છે કે પ્રાચીન ભોજનશાળા હિંદુ ધર્મનો એક ભાગ છે.
મુસ્લિમ પક્ષે પણ પોતાના દાવા કરતી વખતે હિંદુ પક્ષોના દાવાઓનું ખંડન કરવાનું ચાલુ રાખ્યું અને ASI સર્વે પર પણ સવાલો ઉભા કર્યા. આવી સ્થિતિમાં ગુરુવારે સર્વેક્ષણની ઔપચારિક સમાપ્તિના 98માં દિવસે હિન્દુ પક્ષના ગોપાલ શર્માએ જણાવ્યું હતું કે સવારે શરૂ થયેલો સર્વે સાંજે 6 વાગ્યા સુધી ચાલુ રહ્યો હતો. અહીંથી મળેલા અવશેષો પૈકી ભૂતકાળમાં માતાની મૂર્તિના અવશેષો પણ મળી આવ્યા હતા. છેલ્લા દિવસોમાં ગરદનના બાકીના ભાગ સહિત 6 અન્ય અવશેષો મળી આવ્યા હતા, જેમાં થાંભલા, ક્રોસ બીમ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. સર્વેમાં બ્રહ્માની મૂર્તિ પણ મળી આવી હતી. તેના ચાર દિવસ પહેલા ભગવાન વિષ્ણુની મૂર્તિ મળી આવી હતી.
બંને પક્ષોના સંબંધિત દાવા
પૂર્વ દિશામાં સર્વેની માંગના પ્રશ્ન પર ગોપાલ શર્માએ કહ્યું કે અમે માંગ કરી છે. કોર્ટમાં અરજી કરશું. દરમિયાન મુસ્લિમ પક્ષના અબ્દુલ સમદે જણાવ્યું હતું કે સર્વેના છેલ્લા દિવસે ટીમનું બાકીનું કામ ઝડપથી કરવામાં આવ્યું હતું. જે કામ બાકી છે તે ચાલુ રહેશે. સર્વે મુજબ સંરક્ષણનું કામ બાઉન્ડ્રી વર્કર્સનું કામ હતું, તે ચાલુ રહેશે. લેબલીંગનું કામ ચાલુ રહેશે પરંતુ દેખાવ બગડી જાય તેવા ખોદકામનું કામ અટકી ગયું છે. સર્વેની તપાસ પૂર્ણ થઈ છે. ASI 4 જુલાઈએ રિપોર્ટ આપશે. જો નહીં આપી શકે તો કોર્ટમાં રિપોર્ટ સબમિટ કરવાની માંગણી કરી શકાશે.
છેલ્લા દિવસે હાથ ધરાયેલી કામગીરી દરમિયાન સાત અવશેષો મળી આવ્યા હતા જે સ્પષ્ટ દેખાતા ન હતા. જો સફાઈ કર્યા પછી ફોટા સબમિટ કરવામાં આવશે તો તમને ખબર પડશે કે તે કેવા પ્રકારના છે. મુસ્લિમ પક્ષના અબ્દુલ સમદના કહેવા પ્રમાણે “સામગ્રી 2003 પછી લાવવામાં આવી છે, અમારો વાંધો હતો કે તેને સર્વેમાં સામેલ ન કરવું જોઈએ અને તેનું વર્ષ અને તારીખ લખવી જોઈએ, એવું ન થવું જોઈએ કે સામેના લોકોનો જે ઈરાદો હોય તેજ સર્વેમાં આવી જાય.” 10 સપ્ટેમ્બર 2023નો લેટેસ્ટ મામલો એ છે કે મૂર્તિને અહીં પાછળના રસ્તેથી લાવવામાં આવી હતી, જેને વહીવટીતંત્રે હટાવી દીધી હતી. કેટલાક લોકો વિરુદ્ધ FIR નોંધાઈ છે, તે બધાની સામે છે. અમારી પાસે એક પિટિશન પણ છે જેમાં 2019માં પણ ગેરકાયદેસર પ્રવૃત્તિ રોકવાની માંગ કરવામાં આવી હતી. આ પણ આ જ પિટિશન હેઠળ સામેલ છે. હિંદુ ફ્રન્ટ ફોર જસ્ટિસ શાખા દ્વારા વર્ષ 2022ની અરજી દાખલ કરવામાં આવી હતી. જે અંતર્ગત આ સર્વે કરાવવામાં આવે તેવી માંગ ઉઠી હતી.
હિન્દુ પક્ષનો દાવો
હિન્દુ પક્ષે સોમવાર 24 જૂને મસ્જિદમાં ચાલી રહેલા સર્વેને લઈને મોટો દાવો કર્યો હતો. હિન્દુ પક્ષના ગોપાલ શર્માએ કહ્યું કે ASI ટીમને આ ખોદકામમાં ભગવાન વિષ્ણુની મૂર્તિ મળી છે. તેણે એમ પણ કહ્યું કે આ સિવાય ટીમને અન્ય ત્રણ અવશેષો મળ્યા, જેને ટીમે સાચવી રાખ્યા છે. ASI ટીમે 2 જુલાઈએ કોર્ટ સમક્ષ પુરાવા રજૂ કરવાના છે, જેના આધારે કેસની સુનાવણી થશે.
મુસ્લિમ પક્ષે પોતાનો મુદ્દો રજૂ કર્યો હતો
મુસ્લિમ પક્ષકાર અબ્દુલ સમદે એએસઆઈનો આભાર માન્યો હતો અને જણાવ્યું હતું કે છેલ્લા બે દિવસમાં ખોદકામ દરમિયાન જે માનવ હાડકાં મળ્યા હતા, આજે અમારી વિનંતી પર એએસઆઈએ અલગ ખાડો ખોદીને નિયમ મુજબ દાટી દીધા હતા. અને કોઈપણ પ્રકારનો કોઈ ભાગ કે ટુકડો આજે મળ્યો ન હતો.
