આપણી સરકાર કેટલાક ફેરફારો ગુપચૂપ કરી રહી હોવાથી તેનાં ભયસ્થાનો બાબતમાં જનતા અંધારામાં રહેતી હોય છે. દાખલા તરીકે ભારતનાં વાહનચાલકોને જણાવ્યા વિના મોટાં શહેરોના કેટલાક પેટ્રોલ પમ્પોમાં ઇથેનોલ મિશ્રીત પેટ્રોલનું વેચાણ ચાલુ કરી દેવામાં આવ્યું છે. ટૂંક સમયમાં ભારતના તમામ પેટ્રોલ પમ્પોમાં આવું જ પેટ્રોલ વેચવાની સરકારની યોજના છે. દેશભરમાં ૨૦ ટકા ઇથેનોલ અને ૮૦ ટકા પેટ્રોલ વેચવાની યોજનાનો અમલ થઈ રહ્યો હોવાથી જૂનાં વાહનમાલિકોની ચિંતા વધી રહી છે. ઇથેનોલ મિશ્રીત પેટ્રોલ પ્રમાણમાં સસ્તું હોવું જોઈએ, પણ તે નિયમિત પેટ્રોલની કિંમતે વેચવામાં આવી રહ્યું છે. વળી તેનો ઉપયોગ કરવાથી વાહનોની સરેરાશ ઘટતી હોવાની જાણ પણ ગ્રાહકોને કરવામાં આવતી નથી, જે કારણે ઇથેનોલ મિશ્રીત પેટ્રોલ ફરજિયાત વેચવાનો વિરોધ વધી રહ્યો છે. વાહનચાલકો કહે છે કે તેમને પેટ્રોલ પમ્પ પર ઇથેનોલ વગરનું પેટ્રોલ ખરીદવાનો વિકલ્પ પણ આપવો જોઈએ. વળી જો કોઈ વાહનચાલક ઇથેનોલ મિશ્રીત પેટ્રોલ ખરીદવા માગતો હોય તો તેને ભાવમાં રાહત પણ મળવી જોઈએ.
E-20 એ એક મિશ્રણ છે, જેમાં પેટ્રોલને ઇથેનોલ સાથે ભેળવવામાં આવે છે અને પેટ્રોલ મશીનમાંથી સીધું વાહનોમાં રેડવામાં આવે છે. મોટાભાગના ભારતીય વાહન ઉત્પાદકો પહેલાથી જ E20 ઇંધણ-મૈત્રીપૂર્ણ કાર અને મોટરસાયકલ બજારમાં લાવી રહ્યા છે, પરંતુ જૂનાં વાહનો તેના માટે તૈયાર નથી. તો જ્યારે તમે જૂનાં વાહનોમાં E20 નો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ કરશો ત્યારે શું થશે? E-20 નો ઉપયોગ વાહનના માઇલેજમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો કરી શકે છે.
આ અસર E-10 કેલિબ્રેટેડ એન્જિન ધરાવતી કાર અથવા જૂની કારમાં વધુ દેખાય છે, જે વધેલા ઇથેનોલના બોજને સહન કરવા માટે ડિઝાઇન કરવામાં આવી નથી. પેટ્રોલ કરતાં ઇથેનોલમાં ઓછી ઉર્જા ઘનતા હોવાથી ઇંધણની કાર્યક્ષમતા કુદરતી રીતે ઘટે છે, જે ચાલી રહેલા ખર્ચમાં થોડો વધારો કરી શકે છે. E-20 સામાન્ય રીતે સસ્તું હોવા છતાં આ ઓછી કિંમતનો લાભ હજુ સુધી ગ્રાહકોને આપવામાં આવતો નથી. સરકારનું કહેવું છે કે પરીક્ષણો દરમિયાન એવું જાણવા મળ્યું છે કે E-20 ઇંધણ કાર્યક્ષમતામાં એક થી બે ટકાનો ઘટાડો કરે છે અને જૂનાં વાહનોમાં તે ત્રણ થી છ ટકા સુધીનો હોઈ શકે છે.
ઇથેનોલ મિશ્રિત પેટ્રોલ એ બળતણ છે જેમાં પરંપરાગત પેટ્રોલ સાથે ચોક્કસ માત્રામાં ઇથેનોલ ભેળવવામાં આવે છે. ઇથેનોલ એ આલ્કોહોલ આધારિત બાયોફ્યુઅલ છે જે શેરડી, મકાઈ, ચોખા, ઘઉં અને કૃષિ અવશેષો જેવા સ્રોતોમાંથી મેળવવામાં આવે છે. ભારતમાં પહેલા E10 (૧૦% ઇથેનોલ) નો ઉપયોગ થતો હતો, હવે E20 (૨૦%) લાગુ કરવામાં આવી રહ્યો છે. કેટલાક દેશો E85 (૮૫% ઇથેનોલ) નો પણ ઉપયોગ કરે છે, પરંતુ આ માટે ખાસ ફ્લેક્સ-ફ્યુઅલ વાહનોની જરૂર પડે છે. ઇથેનોલ શેરડીના કૂચામાંથી બનાવવામાં આવે છે, જે સુગર ફેક્ટરીમાં બાય પ્રોડક્ટ છે. ૨૦૧૪-૧૫ થી ભારતે પેટ્રોલની આયાત ઘટાડીને રૂ. ૧.૪૦ લાખ કરોડથી વધુનું વિદેશી હૂંડિયામણ બચાવ્યું છે.
ઉપરાંત, ઇથેનોલ પ્રાપ્તિ કાર્યક્રમથી ખેડૂતોને રૂ. ૧.૨૦ લાખ કરોડથી વધુની સમયસર ચુકવણી સુનિશ્ચિત થઈ છે, જેનાથી ગ્રામીણ રોજગાર અને માંગમાં વધારો થયો છે. મુખ્ય વાત એ છે કે E-20 ઇંધણ સરકાર અને પેટ્રોલ વેચતી કંપનીઓ માટે ભલે ગમે તેટલું ફાયદાકારક હોય, તે ચોક્કસપણે તમારાં ખિસ્સાંને નુકસાન પહોંચાડશે. મજાની વાત એ છે કે ભારતમાં સરકાર વતી ઇથેનોલ મિશ્રીત પેટ્રોલનો સૌથી વધુ પ્રચાર પરિવહન મંત્રી નીતિન ગડકરી કરી રહ્યા છે અને તેમની નજીકના લોકો અને સગાઓ જ ઇથેનોલનું ઉત્પાદન કરે છે.
ઇથેનોલ હાઇગ્રોસ્કોપિક છે, એટલે કે તે વાતાવરણમાંથી ભેજને સરળતાથી શોષી લે છે. આ ઇથેનોલ પેટ્રોલને વધુ હાનિકારક બનાવે છે અને ઇંધણ પંપ, ઇન્જેક્ટર, ઇંધણ લાઇન અને રબર સીલ જેવા મુખ્ય ઘટકોને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. આનાથી ઇંધણ લીક થઈ શકે છે, ગાસ્કેટને નુકસાન થઈ શકે છે અને ઇંધણ ઇન્જેક્ટરમાં અવરોધ આવી શકે છે, જેના કારણે વારંવાર સમારકામ કરવું પડે છે. સેંકડો કિલોમીટર ડ્રાઇવિંગ પછી આ નુકસાન દેખાય છે. ભેજવાળા દરિયાકાંઠાના વિસ્તારોમાં ઘટકો પર ઘસારો વધી શકે છે. સરકાર આંતરરાષ્ટ્રીય અભ્યાસો પર આધાર રાખી રહી છે, પરંતુ વાસ્તવિક ભારતીય પરિસ્થિતિ અલગ છે. ઇથેનોલ મિશ્રિત ઇંધણ સાથે સુસંગત ન હોય તેવાં વાહનનું એન્જિન શરૂ કરવામાં મુશ્કેલી પડી શકે છે. ડ્રાઇવરોને એન્જિન અટકી પડવું અને અવાજની સમસ્યાઓનો સામનો કરવો પડી શકે છે.
સરકાર કહે છે કે E-20 નો ઉપયોગ કરવાથી કેટલાંક જૂનાં વાહનોમાં ૨૦ થી ૩૦ હજાર કિ.મી. દોડ્યા પછી ચોક્કસ રબરના ભાગો અને ગાસ્કેટ બદલવાની જરૂર પડે છે. આ રિપ્લેસમેન્ટ સસ્તું છે અને વાહનની નિયમિત સર્વિસિંગ દરમિયાન સરળતાથી કરી શકાય છે. જો કે, સામાન્ય સ્થિતિમાં આ રબરના ભાગો અને ગાસ્કેટ વર્ષો સુધી અને હજારો કિ.મી. વાહન દોડ્યા પછી પણ ચાલે છે. આ ભાગો બદલવાથી જાળવણી ખર્ચ વધી જાય છે. આનો અર્થ એ પણ છે કે E-20 પર ચાલતાં જૂનાં વાહનોને નવાં વાહનો કરતાં વધુ વાર સર્વિસ કરવાની જરૂર પડશે. ઉપરાંત, ફ્યુઅલ ઇન્જેક્ટરને વધુ વાર તપાસવાની જરૂર પડી શકે છે. આનાથી જાળવણી ખર્ચ પણ વધશે.
ઓટોમોબાઇલ ઉદ્યોગના નિષ્ણાતો ચેતવણી આપે છે કે પર્યાપ્ત પરીક્ષણ અને તબક્કાવાર અમલીકરણ વિના સરકારની યોજનાઓ એન્જિનના ભાગોને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે અને બળતણનો વપરાશ વધારી શકે છે. તેના ઉપયોગથી ગ્રાહકોને ભારે સમારકામ બિલનો અને વોરંટી કવરેજનો સામનો કરવો પડી શકે છે. આધુનિક વાહનોમાં સૌથી મોંઘા અને નાજુક ઘટકોમાંનું એક ઉત્પ્રેરક કન્વર્ટર છે. BS-VI ધોરણો સાથેનાં કન્વર્ટર હવે લાખો રૂપિયામાં મળતા થઈ ગયા છે. ઇથેનોલ કાટ લગાડતું હોવાથી અને ઓક્સિજનથી ભરપૂર હોવાથી કન્વર્ટરને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. આ ફેરફાર સરકારી વાહનોથી શરૂ થવો જોઈએ.
જનતા માટે ફરજિયાત બનાવતા પહેલા તેનો ઉપયોગ ઉદ્યોગપતિઓનાં વાહનો અથવા સરકારી વાહનો દ્વારા કરાવવો જોઈએ. આ ઇંધણનું પરીક્ષણ પહેલા’ગ્રામીણ અથવા અર્ધ-શહેરી જાહેર પરિવહન વાહનો, જેમ કે ઓટોરિક્ષા અથવા મિનિબસમાં કરવું જોઈએ, જ્યાં ભાર મધ્યમ હોય અને ઉપયોગ અનુમાનિત હોય. જ્યાં સુધી આ પરીક્ષણો પૂર્ણ ન થાય ત્યાં સુધી મોટાપાયે બજારમાં E20 રજૂ કરવું તકનીકી રીતે જોખમી છે. ભારત પહેલાંથી જ દુષ્કાળ અને ખાદ્ય ફુગાવાના ચક્રનો સામનો કરી રહ્યું છે, તેથી હાલમાં અનાજ અને કઠોળનું ઉત્પાદન કરતી ખેતીલાયક જમીનોને ઇથેનોલઉત્પાદક પાકોની ખેતીમાં રૂપાંતરિત કરવાથી તેનાં હાનિકારક સામાજિક તેમ જ આર્થિક પરિણામો આવી શકે છે.
ભારત સરકારે તાજેતરમાં પેટ્રોલમાં ૨૦ ટકા ઇથેનોલ મિશ્રણનો લક્ષ્યાંક હાંસલ કર્યો છે. હવે સરકાર આ મિશ્રણને ૨૭ ટકા સુધી વધારવાની તૈયારી કરી રહી છે. નવા મિશ્રિત બળતણને E27 કહેવામાં આવશે. માર્ગ પરિવહન અને રાજમાર્ગ મંત્રાલયે દેશની અગ્રણી વાહન પરીક્ષણ અને પ્રમાણપત્ર એજન્સી ARAI ને પેટ્રોલમાં ૨૭ ટકા ઇથેનોલ મિશ્રણના ઉપયોગ માટે એન્જિનમાં જરૂરી ફેરફારો અને તકનીકી સંશોધન કરવા જણાવ્યું છે. સમગ્ર મામલો એટલા માટે પણ મહત્ત્વપૂર્ણ છે કારણ કે સરકારી સચિવોનું એક સશક્ત જૂથ ટૂંક સમયમાં પેટ્રોલમાં ઇથેનોલનો હિસ્સો વધારવા માટેના માળખા પર પોતાનો અહેવાલ રજૂ કરી શકે છે. આ યોજના પાછળનો હેતુ તેલની આયાત પર ભારતની નિર્ભરતા ઘટાડવાનો અને ખેડૂતોની આવક વધારવાનો છે.
ભારતમાં ઇથેનોલ માટેનો મુખ્ય પદાર્થ શેરડી પાણીની સઘન જરૂરિયાત ધરાવતો પાક છે. પાણીની તંગી ધરાવતા દેશમાં મોટા પાયે શેરડીની ખેતી ખાસ કરીને સૂકા પ્રદેશોમાં દુષ્કાળની પરિસ્થિતિને વધારી શકે છે. ઇથેનોલના નિસ્યંદનથી વિનાસ પણ ઉત્પન્ન થાય છે, જે ઉચ્ચ પ્રદૂષક સામગ્રી સાથેનો કચરો છે. વિનાસ સ્થાનિક પર્યાવરણને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. ઇથેનોલના ઉત્પાદન માટેના પાકની ખેતીનો વિસ્તાર કરવા માટે જંગલની જમીન સાફ કરવાની જરૂર પડી શકે છે, જે જૈવવિવિધતા અને કાર્બન ઉત્સર્જન માટે જોખમ ઊભું કરી શકે છે. વધુમાં, શેરડી અને મકાઈની ખેતીમાં વધારો અન્ય આવશ્યક ખાદ્ય પાકો માટે ઉપલબ્ધ જમીન ઘટાડી શકે છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
