ભારતના પૂર્વ વડાપ્રધાન ડૉ.મનમોહન સિંહે ગુરુવારે 92 વર્ષની વયે દુનિયાને અલવિદા કહી દીધું. ડૉ. મનમોહન સિંહે 10 વર્ષ સુધી વડાપ્રધાન તરીકે દેશની સેવા કરતા પહેલા આરબીઆઈ ગવર્નર, પ્લાનિંગ કમિશનના ડેપ્યુટી ચેરમેન અને નાણા મંત્રીનો ચાર્જ પણ સંભાળ્યો હતો. ઉદારીકરણ દ્વારા દેશને ગંભીર આર્થિક સંકટમાંથી બહાર કાઢવાનો શ્રેય તેમને જાય છે. આ ઉપરાંત તેમના નામે એક વિશેષ સિદ્ધિઓ પણ છે. તેઓ દેશના એકમાત્ર એવા વડાપ્રધાન રહ્યા છે જેમની સહી ભારતની ચલણી નોટો પર હતી.
2005માં જ્યારે ડૉ.મનમોહન સિંહ વડાપ્રધાન પદ પર હતા ત્યારે ભારત સરકારે 10 રૂપિયાની નવી નોટ બહાર પાડી હતી. તેના પર મનમોહન સિંહની સહી હતી. જો કે તે સમયના નિયમો અનુસાર આ નોટો પર રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્ડિયાના ગવર્નરની સહી હતી. પરંતુ 10 રૂપિયાની નોટ પર મનમોહન સિંઘના હસ્તાક્ષર વિશેષ ભિન્નતામાં હતા. ડૉ. મનમોહન સિંહ 16 સપ્ટેમ્બર 1982 થી 14 જાન્યુઆરી 1985 સુધી ભારતીય રિઝર્વ બેંકના ગવર્નર પદે રહ્યા હતા. તે સમય દરમિયાન છપાયેલી નોટો પર મનમોહન સિંહની સહી હતી. આજે પણ ભારતમાં સિસ્ટમ એવી છે કે ચલણ પર રાષ્ટ્રપતિ અને વડાપ્રધાનના હસ્તાક્ષર નથી, પરંતુ RBI ગવર્નર દ્વારા કરવામાં આવે છે.
પૂર્વ પીએમ મનમોહન સિંહને દેશના આર્થિક ઉદારીકરણના પ્રણેતા કહેવામાં આવે છે. તેમને અર્થશાસ્ત્રમાં ઊંડું જ્ઞાન અને રસ હતો. 1991માં નરસિમ્હા રાવની સરકારમાં નાણાપ્રધાન રહીને તેમને દેશમાં લાઇસન્સ રાજનો અંત લાવવાનો શ્રેય આપવામાં આવે છે. તેમના દ્વારા કરવામાં આવેલા સુધારાઓએ ભારતીય અર્થવ્યવસ્થાને નવો માર્ગ બતાવ્યો. 1991માં જ્યારે મનમોહન સિંહે નાણા મંત્રાલયની બાગડોર સંભાળી ત્યારે ભારતની રાજકોષીય ખાધ ગ્રોસ ડોમેસ્ટિક પ્રોડક્ટ (જીડીપી)ના 8.5 ટકાની નજીક હતી, બેલેન્સ ઓફ પેમેન્ટ ડેફિસિટ ઘણી મોટી હતી અને ચાલુ ખાતાની ખાધ પણ જીડીપીના 3.5 ટકાની આસપાસ પહોંચી ગઈ હતી. હતી. આવશ્યક આયાતના ખર્ચને પહોંચી વળવા દેશ પાસે માત્ર બે અઠવાડિયાનું વિદેશી હૂંડિયામણ બાકી હતું. દેશે તેનું સોનું બેન્ક ઓફ ઈંગ્લેન્ડ પાસે ગીરવે મૂકવું પડ્યું. જો કે પદ સંભાળ્યા પછી મનમોહન તેમના દૂરંદેશી નિર્ણયોથી દેશને આર્થિક સંકટમાંથી બહાર કાઢવામાં સફળ રહ્યા હતા. બાદમાં દેશનું ગીરવે રાખેલ સોનું પણ આરબીઆઈને પાછું આપવામાં આવ્યું હતું.
મનમોહન સિંહના નિર્ણયોથી દેશ વૈશ્વિકરણના માર્ગે આગળ વધ્યો.
ડૉ. મનમોહન સિંહે 24 જુલાઈ 1991ના રોજ કેન્દ્રીય બજેટ 1991-92 રજૂ કરીને એક નવા આર્થિક યુગની શરૂઆત કરી હતી. તેમણે આર્થિક સુધારા, લાઇસન્સ રાજ નાબૂદ કરવા અને ખાનગી અને વિદેશી કંપનીઓ માટે ઘણા ક્ષેત્રો ખોલવા જેવા સાહસિક પગલાં લીધાં. તેમણે વિદેશી ડાયરેક્ટ ઇન્વેસ્ટમેન્ટ (FDI), રૂપિયાનું અવમૂલ્યન, ટેક્સમાં ઘટાડો અને જાહેર ક્ષેત્રની કંપનીઓના ખાનગીકરણને મંજૂરી આપીને નવી શરૂઆત કરી. આર્થિક સુધારાની વ્યાપક નીતિ શરૂ કરવામાં તેમની ભૂમિકા સમગ્ર વિશ્વમાં સ્વીકારવામાં આવી હતી. તેમની નીતિઓએ ભારતીય અર્થતંત્રને ઉદારીકરણ, વૈશ્વિકીકરણ અને ખાનગીકરણની દિશામાં લઈ જવાનું કામ કર્યું. તેમણે 1996 સુધી નાણામંત્રી તરીકે આર્થિક સુધારાનો અમલ ચાલુ રાખ્યો.
મે 2004માં મનમોહન સિંહને વડાપ્રધાન તરીકે દેશની સેવા કરવાની તક મળી. મનમોહન સિંહની સરકારે 2005માં મહાત્મા ગાંધી રાષ્ટ્રીય રોજગાર ગેરંટી અધિનિયમ (મનરેગા) બહાર લાવ્યો અને વેચાણ કરને મૂલ્ય વર્ધિત કર (વેટ) સાથે બદલ્યો. આ ઉપરાંત, તેમણે દેશભરમાં 76,000 કરોડ રૂપિયાની કૃષિ લોન માફી અને દેવું રાહત યોજના લાગુ કરીને કરોડો ખેડૂતોને લાભ આપવાનું કામ કર્યું. દેશમાં આધાર જેવી ઓળખ પ્રણાલી શરૂ કરવાનું કામ પણ ડૉ.મનમોહન સિંહના કાર્યકાળ દરમિયાન શરૂ થયું હતું.
ડૉ. સિંહે 2008ના વૈશ્વિક નાણાકીય મંદી દ્વારા દેશનું નેતૃત્વ કર્યું હતું. તેમણે આ મુશ્કેલ સમયમાં બહાર નીકળવા માટે એક વિશાળ સ્ટિમ્યુલસ પેકેજની જાહેરાત કરી હતી. વડા પ્રધાન તરીકેના તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન નાણાકીય સમાવેશને મોટા પાયે પ્રોત્સાહન આપવામાં આવ્યું હતું. વડાપ્રધાન તરીકેના તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન દેશભરમાં બેંકની શાખાઓ ખોલવામાં આવી હતી. તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન માહિતીનો અધિકાર, ખોરાકનો અધિકાર અને બાળકોનો મફત અને ફરજિયાત શિક્ષણનો અધિકાર જેવા અન્ય સુધારાઓ પણ થયા.
