તેના જન્મથી લઈને, બાપ્તિસ્માથી લઈને ચૂંટણી ચિન્હ સુધી અને સૌથી ઉપર તેના સ્થાપક-નેતાની છબી સુધી, બધું જ અપરંપરાગત હતું. આ જ કારણે આ નવું રાજકીય સંગઠન બન્યું. તત્કાલીન કોંગ્રેસની આગેવાની હેઠળની યુપીએ સરકાર સામે શરૂ કરાયેલ ઇન્ડિયા અગેઇન્સ્ટ કરપ્શન (આઈએસી) દ્વારા ભ્રષ્ટાચાર વિરોધી ઝુંબેશમાંથી જન્મેલી આ પાર્ટીને આકસ્મિક રીતે ભાજપ-આરએસએસનો મજબૂત ટેકો હતો, જેનું નામ આમ આદમી પાર્ટી રાખવામાં આવ્યું હતું, જેનું ચૂંટણી ચિન્હ સાવરણી હતું, જેનું નેતૃત્વ કાર્ટૂનિસ્ટ લક્ષ્મણના ‘આમ આદમી’ની એક અલગ અભિવ્યક્તિ દ્વારા કરવામાં આવ્યું, જેમાં તેમના ગળામાં મફલર, ઢીલું સ્વેટર અથવા બુશર્ટ અને સવારી માટે વાદળી રંગની રેમશૅકલ વેગન-આર હતી.
આ અરવિંદ કેજરીવાલ હતા, જે આઈઆઈટીયન-નોકરિયાત-સામાજિક કાર્યકરમાંથી રાજકારણી બન્યા હતા, જેમણે પરંપરાગત રાજકીય ખેલાડીઓ ભાજપ અને કોંગ્રેસને હરાવીને દિલ્હીમાં ધૂમ મચાવી દીધી હતી, જેમણે સ્થાનિક સ્તરે દાયકાઓ સુધી રાષ્ટ્રીય રાજધાની પર વારાફરતી શાસન કર્યું હતું. શરૂઆતમાં તેઓ રહસ્યમય હતા, રાજકારણ અને શાસનની એક સ્વચ્છ અને વૈકલ્પિક વ્યવસ્થા પૂરી પાડવાની પ્રતિબદ્ધતાને આગળ ધપાવતા હતા. ધીમે-ધીમે તેમના અસલી રંગ સામે આવવા લાગ્યા. અને દિવસના અંત સુધીમાં, તેઓ એક પરંપરાગત રાજકીય નેતા બન્યા, જે સત્તાના ભૂખ્યા અને પૈસા કમાવવાના રાજકારણીના બધા જ ફાંદામાં લપેટાયેલા હતા.
તેઓ ઔપચારિક રીતે રાજકારણમાં પ્રવેશતા પહેલા, એઆઈસી સ્ટેજ પર કેન્દ્રસ્થાને આવ્યા તે દિવસથી જ પોતાને રજૂ કરી રહ્યા છે, ગાંધીવાદી અણ્ણા હજારેના પ્રચારના ભોગે પણ. અણ્ણા કે કેજરીવાલના નજીકના સાથીઓને બાદની યોજનાઓનો કોઈ ખ્યાલ નહોતો. એઆઈસી ની આગેવાની હેઠળના ભ્રષ્ટાચાર વિરોધી અભિયાનના સમગ્ર નાટકને જે રીતે શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું તેના કારણે, પહેલા દિવસથી જ તે સ્પષ્ટ થઈ ગયું હતું કે તેઓ માત્ર કોંગ્રેસ વિરુદ્ધ જ નહોતા પરંતુ એક સદીથી વધુ જૂની પાર્ટીની પરંપરાગત વોટ-બેંક પર નજર રાખી રહ્યા હતા. જેને તેઓ આખરે હડપ કરવામાં સફળ રહ્યા. આઈએસીથી શરૂ કરીને 2025ની વિધાનસભા ચૂંટણી સુધીની ઘટનાઓનું બારીકાઈથી અવલોકન કરવાથી કોઈને શંકા નથી રહેતી કે કેજરીવાલ, જેમ કે ઇન્ડિયા બ્લોકના કેટલાક અન્ય ભાગીદારોએ કોંગ્રેસને સતત નિશાન બનાવીને ભાજપને મદદ કરી હતી.
રાષ્ટ્રીય સ્તરે આપ માટે રાજકીય જગ્યા બનાવવાના માર્ગ પર પાર્ટીની વોટ બેંકમાં ઘૂસણખોરી કરીને ગોવા, ગુજરાત અને હરિયાણામાં કોંગ્રેસની હાર સુનિશ્ચિત કર્યા પછી તેમને કોંગ્રેસ સામેના તેમના ગરમ અભિયાનમાં પ્રોત્સાહન મળ્યું. અને પંજાબ, જ્યાં તેમણે ગ્રાન્ડ ઓલ્ડ પાર્ટીને હાંકી કાઢ્યા પછી પૂર્ણ રાજ્યમાં તેની પ્રથમ સરકાર બનાવવા માટે કોંગ્રેસને ઉથલાવી નાખી હતી. ઇન્ડિયા ગઠબંધનના બેન્ડવેગન પર સવારી કરીને તેમની નજર વડા પ્રધાનની ખુરશી પર રાખી. મમતા બેનર્જી, અખિલેશ યાદવ વગેરે જેવા લોકો પણ કોંગ્રેસને નબળી પાડવા અને તેને ગણતરીથી દૂર રાખવાના એક સામાન્ય કારણ સાથે તેમની સાથે જોડાયા. કેજરીવાલ પોતાના એકલા હાથે ત્યાં સુધી કામ કરતા રહ્યા જ્યાં સુધી કે દિલ્હી-2025ના પરાજયએ તેમને રોક્યા.
લક્ષ્મણના ‘આમ આદમી’ની અભિવ્યક્તિ હકીકતમાં ટોપી પહેરેલા, મફલર વીંટાળેલા, અને લુઝ બુશર્ટ અને સેન્ડલ પહેરેલી વ્યક્તિની છબીથી ઘણું દૂર હતું. જેને તેઓ મૂર્ત રૂપ આપવાની કોશિશ કરી રહ્યા હતા. તેમણે મીડિયાનું ધ્યાન પોતાની તરફ આકર્ષિત કર્યું, જ્યાં સુધી તેમના નજીકના સાથીદારોથી છૂટકારો મેળવવા અને આપને તેમની જાગીર બનાવવાની તેમની યોજનાઓ સંપૂર્ણપણે ઉજાગર ન થઈ ગઈ. તેમાં કોઈ શંકા નથી કે તેમની સરકાર દ્વારા ‘મોહલ્લા ક્લિનિક્સ’ અને શિક્ષણ અને આરોગ્ય પ્રણાલીઓનું નવીનીકરણ જેવા કેટલાક અનોખા અને કાલ્પનિક પગલાં લેવામાં આવ્યા હતા, પરંતુ તેઓ યમુનાને સાફ કરવા અને વાયુ પ્રદૂષણ અટકાવવાના તેમના વચન સહિત અન્ય ઘણા મોરચે ખરાબ રીતે નિષ્ફળ ગયા.
અસભ્ય, કર્કશ, આક્રમક, અતિશય આત્મવિશ્વાસુ અને અતિ મહત્ત્વાકાંક્ષી અને ટીકા સહન ન કરી શકે તેવા, એક પરંપરાગત રાજકારણીના સાચા અવતારમાં અને પક્ષ અને સરકારી બાબતો પર પ્રભુત્વ મેળવવા માટે બળપૂર્વક યુક્તિઓ અપનાવનારા તરીકે. આ રીતે કેજરીવાલે ખુદને એક વ્યક્તિત્વ રૂપે રજૂ કરી અને અંતે તેઓ સામાન્ય રાજકીય નેતાઓની શ્રેણીમાં આવી ગયા. તેમણે રાજકીય ભ્રષ્ટાચારના રસ્તે ચાલીને ખુદને બીજાથી અલગ બતાવવાનું પોતાનું સપનું તોડી નાખ્યું અને ભાજપ દ્વારા એક્સાઇઝ કૌભાંડમાં ફસાઈ ગયા, જેના કારણે તેમને જેલમાં જવું પડ્યું અને અંતે મુખ્યમંત્રી પદ ગુમાવવું પડ્યું અને પોતાનું જ સ્વપ્ન ચકનાચૂર કરી નાખ્યું.
આપના તાબૂતમાં છેલ્લો ખીલો ત્યારે ઠોકાયો જ્યારે કેજરીવાલ તેમના ભૂતપૂર્વ નાયબ મુખ્યમંત્રી/નાણામંત્રી મનીષ સિસોદિયા અને અન્ય કેટલાક વરિષ્ઠ નેતાઓ/મંત્રીઓ સાથે ચૂંટણી હારી ગયા. દિલ્હીમાં એકલા લડવાનું તેમનું આહ્વાન હતું, જેનાથી ઇન્ડિયા ગઠબંધન પર વિજય મેળવ્યો અને બ્લોકના મુખ્ય ભાગીદાર કોંગ્રેસને અવગણી. કોંગ્રેસ કરતાં આપ માટે આ મુદ્દો વધુ અવ્યવસ્થિત બનાવનાર બાબત એ હતી કે તૃણમૂલ કોંગ્રેસ (મમતા બેનર્જી) અને સમાજવાદી પાર્ટી (અખિલેશ યાદવ) જેવા કેટલાક અન્ય ભાગીદારોએ કોંગ્રેસ વિરુદ્ધ પ્રચાર કરવા માટે તેમનો સાથ આપ્યો, જ્યારે અન્યોએ દિલ્હીથી દૂર રહેવાનું પસંદ કર્યું.
જોકે કોંગ્રેસને કેજરીવાલ અને તેમના સાથીદારો દ્વારા પોતાના અસ્તિત્વ માટે સંભવિત ખતરો સમજવામાં મોડું થયું હતું, પરંતુ કોંગ્રેસ માત્ર પોતાના હિતોનું જ રક્ષણ કરતી નહોતી, પરંતુ સ્વ-બચાવમાં વળતો હુમલો પણ કરતી હતી. દિલ્હીમાં જે બન્યું તે કેજરીવાલની ખુદની ભૂલ હતી. કારણ કે તેમના અતિશય આત્મવિશ્વાસ અને ઘમંડના કારણે તેમણે મોટી કિંમત ચૂકવવી પડી અને આપના ભવિષ્ય પર પ્રશ્નચિન્હ લગાવી દીધું. છેવટે દિલ્હી એ જ સ્થળ હતું, જ્યાં આપનો જન્મ થયો હતો અને તેમણે મુખ્યમંત્રી અને સુપ્રિમો તરીકે તેમની પહેલી સરકાર બનાવી હતી. સ્વાભાવિક રીતે, કોંગ્રેસે પોતાનો ખોવાયેલો રાજકીય આધાર પાછો મેળવવા માટે આપને શક્ય તેટલું ચૂંટણી નુકસાન પહોંચાડવાની રણનીતિ પર કામ કર્યું. પ્રારંભિક વિશ્લેષણ સૂચવે છે કે કોંગ્રેસ દ્વારા મતોના વિભાજનને કારણે આપએ એક ડઝનથી વધુ બેઠકો ગુમાવી. આ બેઠકો પર કોંગ્રેસના ઉમેદવારો દ્વારા મેળવેલા મત આપના ઉમેદવારોના હારી ગયેલા માર્જિન જેટલા અથવા તેના કરતાં થોડા વધુ હતા.
કેજરીવાલ અને તેમના એકલા હાથે ચાલતી આપ પાર્ટીએ તેના મૂળ ક્ષેત્રમાં પોતાનો આધાર ગુમાવ્યા પછી અને પાર્ટીની પંજાબ સરકારને હચમચાવી નાખવા માટે દબાણ વધવાની શક્યતા છે, તે પછી પ્રશ્નો ઊભા થાય છે કે, દિલ્હીમાં હારથી તેમનું વડા પ્રધાન બનવાનું સપનું ચકનાચૂર થયા બાદ કેજરીવાલનું ભવિષ્ય શું છે? બધાની નજર એ વાત પર ટકેલી રહેશે કે, કેજરીવાલ તેના ટૂંકા રાજકીય જીવનમાં ચાલાક શિયાળ બનીને હવે રાજકીય સંકટમાંથી કેવી રીતે જહાજને બહાર કાઢશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
તેના જન્મથી લઈને, બાપ્તિસ્માથી લઈને ચૂંટણી ચિન્હ સુધી અને સૌથી ઉપર તેના સ્થાપક-નેતાની છબી સુધી, બધું જ અપરંપરાગત હતું. આ જ કારણે આ નવું રાજકીય સંગઠન બન્યું. તત્કાલીન કોંગ્રેસની આગેવાની હેઠળની યુપીએ સરકાર સામે શરૂ કરાયેલ ઇન્ડિયા અગેઇન્સ્ટ કરપ્શન (આઈએસી) દ્વારા ભ્રષ્ટાચાર વિરોધી ઝુંબેશમાંથી જન્મેલી આ પાર્ટીને આકસ્મિક રીતે ભાજપ-આરએસએસનો મજબૂત ટેકો હતો, જેનું નામ આમ આદમી પાર્ટી રાખવામાં આવ્યું હતું, જેનું ચૂંટણી ચિન્હ સાવરણી હતું, જેનું નેતૃત્વ કાર્ટૂનિસ્ટ લક્ષ્મણના ‘આમ આદમી’ની એક અલગ અભિવ્યક્તિ દ્વારા કરવામાં આવ્યું, જેમાં તેમના ગળામાં મફલર, ઢીલું સ્વેટર અથવા બુશર્ટ અને સવારી માટે વાદળી રંગની રેમશૅકલ વેગન-આર હતી.
આ અરવિંદ કેજરીવાલ હતા, જે આઈઆઈટીયન-નોકરિયાત-સામાજિક કાર્યકરમાંથી રાજકારણી બન્યા હતા, જેમણે પરંપરાગત રાજકીય ખેલાડીઓ ભાજપ અને કોંગ્રેસને હરાવીને દિલ્હીમાં ધૂમ મચાવી દીધી હતી, જેમણે સ્થાનિક સ્તરે દાયકાઓ સુધી રાષ્ટ્રીય રાજધાની પર વારાફરતી શાસન કર્યું હતું. શરૂઆતમાં તેઓ રહસ્યમય હતા, રાજકારણ અને શાસનની એક સ્વચ્છ અને વૈકલ્પિક વ્યવસ્થા પૂરી પાડવાની પ્રતિબદ્ધતાને આગળ ધપાવતા હતા. ધીમે-ધીમે તેમના અસલી રંગ સામે આવવા લાગ્યા. અને દિવસના અંત સુધીમાં, તેઓ એક પરંપરાગત રાજકીય નેતા બન્યા, જે સત્તાના ભૂખ્યા અને પૈસા કમાવવાના રાજકારણીના બધા જ ફાંદામાં લપેટાયેલા હતા.
તેઓ ઔપચારિક રીતે રાજકારણમાં પ્રવેશતા પહેલા, એઆઈસી સ્ટેજ પર કેન્દ્રસ્થાને આવ્યા તે દિવસથી જ પોતાને રજૂ કરી રહ્યા છે, ગાંધીવાદી અણ્ણા હજારેના પ્રચારના ભોગે પણ. અણ્ણા કે કેજરીવાલના નજીકના સાથીઓને બાદની યોજનાઓનો કોઈ ખ્યાલ નહોતો. એઆઈસી ની આગેવાની હેઠળના ભ્રષ્ટાચાર વિરોધી અભિયાનના સમગ્ર નાટકને જે રીતે શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું તેના કારણે, પહેલા દિવસથી જ તે સ્પષ્ટ થઈ ગયું હતું કે તેઓ માત્ર કોંગ્રેસ વિરુદ્ધ જ નહોતા પરંતુ એક સદીથી વધુ જૂની પાર્ટીની પરંપરાગત વોટ-બેંક પર નજર રાખી રહ્યા હતા. જેને તેઓ આખરે હડપ કરવામાં સફળ રહ્યા. આઈએસીથી શરૂ કરીને 2025ની વિધાનસભા ચૂંટણી સુધીની ઘટનાઓનું બારીકાઈથી અવલોકન કરવાથી કોઈને શંકા નથી રહેતી કે કેજરીવાલ, જેમ કે ઇન્ડિયા બ્લોકના કેટલાક અન્ય ભાગીદારોએ કોંગ્રેસને સતત નિશાન બનાવીને ભાજપને મદદ કરી હતી.
રાષ્ટ્રીય સ્તરે આપ માટે રાજકીય જગ્યા બનાવવાના માર્ગ પર પાર્ટીની વોટ બેંકમાં ઘૂસણખોરી કરીને ગોવા, ગુજરાત અને હરિયાણામાં કોંગ્રેસની હાર સુનિશ્ચિત કર્યા પછી તેમને કોંગ્રેસ સામેના તેમના ગરમ અભિયાનમાં પ્રોત્સાહન મળ્યું. અને પંજાબ, જ્યાં તેમણે ગ્રાન્ડ ઓલ્ડ પાર્ટીને હાંકી કાઢ્યા પછી પૂર્ણ રાજ્યમાં તેની પ્રથમ સરકાર બનાવવા માટે કોંગ્રેસને ઉથલાવી નાખી હતી. ઇન્ડિયા ગઠબંધનના બેન્ડવેગન પર સવારી કરીને તેમની નજર વડા પ્રધાનની ખુરશી પર રાખી. મમતા બેનર્જી, અખિલેશ યાદવ વગેરે જેવા લોકો પણ કોંગ્રેસને નબળી પાડવા અને તેને ગણતરીથી દૂર રાખવાના એક સામાન્ય કારણ સાથે તેમની સાથે જોડાયા. કેજરીવાલ પોતાના એકલા હાથે ત્યાં સુધી કામ કરતા રહ્યા જ્યાં સુધી કે દિલ્હી-2025ના પરાજયએ તેમને રોક્યા.
લક્ષ્મણના ‘આમ આદમી’ની અભિવ્યક્તિ હકીકતમાં ટોપી પહેરેલા, મફલર વીંટાળેલા, અને લુઝ બુશર્ટ અને સેન્ડલ પહેરેલી વ્યક્તિની છબીથી ઘણું દૂર હતું. જેને તેઓ મૂર્ત રૂપ આપવાની કોશિશ કરી રહ્યા હતા. તેમણે મીડિયાનું ધ્યાન પોતાની તરફ આકર્ષિત કર્યું, જ્યાં સુધી તેમના નજીકના સાથીદારોથી છૂટકારો મેળવવા અને આપને તેમની જાગીર બનાવવાની તેમની યોજનાઓ સંપૂર્ણપણે ઉજાગર ન થઈ ગઈ. તેમાં કોઈ શંકા નથી કે તેમની સરકાર દ્વારા ‘મોહલ્લા ક્લિનિક્સ’ અને શિક્ષણ અને આરોગ્ય પ્રણાલીઓનું નવીનીકરણ જેવા કેટલાક અનોખા અને કાલ્પનિક પગલાં લેવામાં આવ્યા હતા, પરંતુ તેઓ યમુનાને સાફ કરવા અને વાયુ પ્રદૂષણ અટકાવવાના તેમના વચન સહિત અન્ય ઘણા મોરચે ખરાબ રીતે નિષ્ફળ ગયા.
અસભ્ય, કર્કશ, આક્રમક, અતિશય આત્મવિશ્વાસુ અને અતિ મહત્ત્વાકાંક્ષી અને ટીકા સહન ન કરી શકે તેવા, એક પરંપરાગત રાજકારણીના સાચા અવતારમાં અને પક્ષ અને સરકારી બાબતો પર પ્રભુત્વ મેળવવા માટે બળપૂર્વક યુક્તિઓ અપનાવનારા તરીકે. આ રીતે કેજરીવાલે ખુદને એક વ્યક્તિત્વ રૂપે રજૂ કરી અને અંતે તેઓ સામાન્ય રાજકીય નેતાઓની શ્રેણીમાં આવી ગયા. તેમણે રાજકીય ભ્રષ્ટાચારના રસ્તે ચાલીને ખુદને બીજાથી અલગ બતાવવાનું પોતાનું સપનું તોડી નાખ્યું અને ભાજપ દ્વારા એક્સાઇઝ કૌભાંડમાં ફસાઈ ગયા, જેના કારણે તેમને જેલમાં જવું પડ્યું અને અંતે મુખ્યમંત્રી પદ ગુમાવવું પડ્યું અને પોતાનું જ સ્વપ્ન ચકનાચૂર કરી નાખ્યું.
આપના તાબૂતમાં છેલ્લો ખીલો ત્યારે ઠોકાયો જ્યારે કેજરીવાલ તેમના ભૂતપૂર્વ નાયબ મુખ્યમંત્રી/નાણામંત્રી મનીષ સિસોદિયા અને અન્ય કેટલાક વરિષ્ઠ નેતાઓ/મંત્રીઓ સાથે ચૂંટણી હારી ગયા. દિલ્હીમાં એકલા લડવાનું તેમનું આહ્વાન હતું, જેનાથી ઇન્ડિયા ગઠબંધન પર વિજય મેળવ્યો અને બ્લોકના મુખ્ય ભાગીદાર કોંગ્રેસને અવગણી. કોંગ્રેસ કરતાં આપ માટે આ મુદ્દો વધુ અવ્યવસ્થિત બનાવનાર બાબત એ હતી કે તૃણમૂલ કોંગ્રેસ (મમતા બેનર્જી) અને સમાજવાદી પાર્ટી (અખિલેશ યાદવ) જેવા કેટલાક અન્ય ભાગીદારોએ કોંગ્રેસ વિરુદ્ધ પ્રચાર કરવા માટે તેમનો સાથ આપ્યો, જ્યારે અન્યોએ દિલ્હીથી દૂર રહેવાનું પસંદ કર્યું.
જોકે કોંગ્રેસને કેજરીવાલ અને તેમના સાથીદારો દ્વારા પોતાના અસ્તિત્વ માટે સંભવિત ખતરો સમજવામાં મોડું થયું હતું, પરંતુ કોંગ્રેસ માત્ર પોતાના હિતોનું જ રક્ષણ કરતી નહોતી, પરંતુ સ્વ-બચાવમાં વળતો હુમલો પણ કરતી હતી. દિલ્હીમાં જે બન્યું તે કેજરીવાલની ખુદની ભૂલ હતી. કારણ કે તેમના અતિશય આત્મવિશ્વાસ અને ઘમંડના કારણે તેમણે મોટી કિંમત ચૂકવવી પડી અને આપના ભવિષ્ય પર પ્રશ્નચિન્હ લગાવી દીધું. છેવટે દિલ્હી એ જ સ્થળ હતું, જ્યાં આપનો જન્મ થયો હતો અને તેમણે મુખ્યમંત્રી અને સુપ્રિમો તરીકે તેમની પહેલી સરકાર બનાવી હતી. સ્વાભાવિક રીતે, કોંગ્રેસે પોતાનો ખોવાયેલો રાજકીય આધાર પાછો મેળવવા માટે આપને શક્ય તેટલું ચૂંટણી નુકસાન પહોંચાડવાની રણનીતિ પર કામ કર્યું. પ્રારંભિક વિશ્લેષણ સૂચવે છે કે કોંગ્રેસ દ્વારા મતોના વિભાજનને કારણે આપએ એક ડઝનથી વધુ બેઠકો ગુમાવી. આ બેઠકો પર કોંગ્રેસના ઉમેદવારો દ્વારા મેળવેલા મત આપના ઉમેદવારોના હારી ગયેલા માર્જિન જેટલા અથવા તેના કરતાં થોડા વધુ હતા.
કેજરીવાલ અને તેમના એકલા હાથે ચાલતી આપ પાર્ટીએ તેના મૂળ ક્ષેત્રમાં પોતાનો આધાર ગુમાવ્યા પછી અને પાર્ટીની પંજાબ સરકારને હચમચાવી નાખવા માટે દબાણ વધવાની શક્યતા છે, તે પછી પ્રશ્નો ઊભા થાય છે કે, દિલ્હીમાં હારથી તેમનું વડા પ્રધાન બનવાનું સપનું ચકનાચૂર થયા બાદ કેજરીવાલનું ભવિષ્ય શું છે? બધાની નજર એ વાત પર ટકેલી રહેશે કે, કેજરીવાલ તેના ટૂંકા રાજકીય જીવનમાં ચાલાક શિયાળ બનીને હવે રાજકીય સંકટમાંથી કેવી રીતે જહાજને બહાર કાઢશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.