જગ્ગી વાસુદેવનું ઈશા યોગ કેન્દ્ર ૧૯૯૪માં તેની સ્થાપના થઈ ત્યારથી જ વિવાદનો વિષય રહ્યું છે. ગયા મહિને જ્યારે એક નિવૃત્ત પ્રોફેસરે મદ્રાસ હાઈકોર્ટમાં આરોપ લગાવ્યો કે તેની બે પુત્રીઓને આશ્રમમાં સાધુ બનવા માટે દબાણ કરવામાં આવ્યું હતું ત્યારે ઇશા ફાઉન્ડેશન ફરી વાર સમાચારોમાં ચમક્યું હતું. સુપ્રીમ કોર્ટ સમક્ષ રૂબરૂ હાજર થઈને વ્યક્તિની પુત્રીઓએ નકારી કાઢ્યું કે તેઓને કોઈમ્બતુર આશ્રમમાં બંદી રાખવામાં આવી હતી. નિવૃત્ત પ્રોફેસરની અરજી પર સુનાવણી કર્યા પછી હાઈકોર્ટે પોલીસને ઈશા યોગ સેન્ટર સામેના તમામ ફોજદારી કેસોની તપાસ કરી અને વિગતવાર અહેવાલ દાખલ કરવાનો આદેશ આપ્યો હતો. કોઈમ્બતુર પોલીસે આશ્રમની મુલાકાત લીધી હતી અને બે દિવસ સુધી સાધુઓ સાથે વાત કરી હતી. ગુરુવારે ઈશા ફાઉન્ડેશનની અરજી પર સુનાવણી કરતાં સુપ્રીમ કોર્ટે પોલીસને આગળની કાર્યવાહી કરવા પર રોક લગાવી હતી અને નિવૃત્ત પ્રોફેસરની હેબિયસ કોર્પસ પિટિશનને પોતાની પાસે ટ્રાન્સફર કરી હતી.
આ કેસે ઈશા ફાઉન્ડેશન અને તેના સ્થાપક જગ્ગી વાસુદેવની આસપાસના ઘણા વિવાદો તરફ ફરી ધ્યાન દોર્યું છે. ઈશા યોગ કેન્દ્રના કહેવા અનુસાર તેમના બેંગ્લોર અને કોઈમ્બતુર કેન્દ્રોમાં લગભગ ૨૧૭ બ્રહ્મચારીઓ (૧૪૫ પુરુષો અને ૭૨ સ્ત્રીઓ) રહે છે. કોઈમ્બતુરમાં આવેલા આશ્રમમાં કોઈ પણ સમયે ઓછામાં ઓછા ૭,૦૦૦ લોકો વસવાટ કરતાં હોય છે. ઇશા ફાઉન્ડેશનની પ્રવૃત્તિઓ ભારત ઉપરાંત વિદેશોમાં પણ ફેલાયેલી છે. બેંગલુરુમાં સદગુરુ સન્નિધિ અને ટેનેસીમાં ઈશા ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ઈનર સાયન્સ અને લોસ એન્જલસમાં ઈશા યોગ કેન્દ્ર સૌથી વધુ પ્રખ્યાત છે.
ઈશા ફાઉન્ડેશન દ્વારા વિશ્વભરમાં ૩૦૦ થી વધુ કેન્દ્રો ૧.૭ કરોડથી વધુ સ્વયંસેવકોના નેટવર્ક દ્વારા ચલાવવામાં આવે છે. ઈશા ફાઉન્ડેશન નિયમિતપણે નદીઓને પુનર્જીવિત કરવાના, વૃક્ષો વાવવાના અને જમીનની કટોકટીનો મુકાબલો કરવાના હેતુથી વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ કરે છે. તેમણે વારંવાર મંદિરોને સરકારી નિયંત્રણમાંથી મુક્ત કરવાની હિમાયત કરી છે. મલ્ટીનેશનલ કંપની જેવી આ સંસ્થા ભૂતકાળમાં પણ અનેક વિવાદોમાં ફસાઈ ગઈ હતી.
જગ્ગી વાસુદેવના આશ્રમમાં કેવાં કેવાં લોકો જોડાય છે, તે પણ જાણવા જેવું છે. મલ્ટીનેશનલ કંપનીમાં માર્કેટિંગનું કામ કરતો માર્કેટિંગ પ્રોફેશનલ મણિકંદન તેની નોકરી માટે જરૂરી યુક્તિઓ અને નૈતિક મૂલ્યો વચ્ચેના અંતર બાબતમાં મૂંઝવણ અનુભવતો હતો. એક મિત્રે તેને કોઈમ્બતુરના ઈશા યોગ કેન્દ્રમાં આયોજિત ૧૩ દિવસીય યોગ સત્રમાં ભાગ લેવાની સલાહ આપી. ૧૩ દિવસીય સત્રમાં ભાગ લીધા પછી તેની જિંદગીની દિશા જ બદલાઈ ગઈ. ત્યારથી મણિકંદન આશ્રમમાં પાર્ટ ટાઇમ સ્વયંસેવક રહ્યો છે. ઈશા ફાઉન્ડેશન મણિકંદન માટે પણ ખાસ છે, કારણ કે એક યોગ સેશનમાં તે પ્રીતિને મળ્યો, જે પાછળથી તેની પત્ની બની હતી. આ દંપતીને દોઢ વર્ષનું બાળક છે. જ્યારે પૂછવામાં આવ્યું કે તેણીને ઈશા ફાઉન્ડેશન તરફ શું આકર્ષિત કર્યું, તો પ્રીતિએ કહ્યું કે તે જગ્ગીના યુટ્યુબ વિડિયોથી ખૂબ પ્રભાવિત છે.
હું નજીકમાં ઈશા યોગા ક્લાસ પણ શોધી રહી હતી. મેં સાંભળ્યું હતું કે તે સ્થાનિક કેન્દ્રોમાં રાખવામાં આવ્યા હતા. હું ૭ દિવસના કાર્યક્રમમાં હાજરી આપવા તૈયાર થઈ. તેણે મારું જીવન બદલી નાખ્યું. પ્રીતિ ઈશા યોગ કેન્દ્રમાં પાર્ટ ટાઈમ સ્વયંસેવક પણ છે. પરંતુ ઈશા યોગ કેન્દ્ર સામે કાનૂની લડાઈ લડનારા નિવૃત્ત પ્રોફેસર ડૉ. એસ. કામરાજે આ વાતો માનવાની ના પાડી હતી. તેઓ પૂછે છે કે લંડનમાં કામ કરતી અને દર મહિને ચિક્કાર પૈસા કમાતી સ્ત્રી અચાનક બધું છોડીને સાધ્વી કેવી રીતે બની શકે?
કામરાજે એવો પણ દાવો કર્યો હતો કે તેમની બંને પુત્રીઓ, જેઓ સાધ્વી છે, તેમણે તેમને અને તેમની પત્નીને કોઈમ્બતુરના ઈશા યોગ કેન્દ્રમાં જોડાવાનું આમંત્રણ આપ્યું હતું. મેં ઘણા સરકારી અધિકારીઓને અપીલ કરી. જિલ્લા કલેક્ટર દ્વારા હાથ ધરાયેલી તપાસમાં મેં દલીલ કરી હતી કે વૃદ્ધાવસ્થામાં તેમનાં માતા-પિતાની સંભાળ રાખવી એ દીકરીઓની ફરજ છે. તેઓએ મને બધું છોડીને યોગ કેન્દ્રમાં જોડાવાનું કહ્યું, જેથી તેઓ મારી સંભાળ રાખી શકે.
ઈશા ફાઉન્ડેશન પર ગયા વર્ષે જ ગેરકાયદે બાંધકામનો આરોપ લાગ્યો હતો, જ્યારે મદ્રાસ હાઈકોર્ટની બેન્ચે ૨૦૧૭માં એક જાહેર હિતની અરજીનો નિકાલ કરતી વખતે તપાસનો આદેશ આપ્યો હતો. આ કેસમાં ઈશા ફાઉન્ડેશન પર કોઈમ્બતુરના પેરુર તાલુકાના બોલુવમપટ્ટી ગામમાં ૨૦ હેક્ટર જમીન પર અનધિકૃત બાંધકામ કરવાનો આરોપ મૂકવામાં આવ્યો હતો. ઓગસ્ટ ૨૦૨૩માં હાઈકોર્ટે ટાઉન એન્ડ કન્ટ્રી પ્લાનિંગ વિભાગને જો કોઈ ગેરકાયદેસરતા જણાય તો યોગ્ય પગલાં લેવા જણાવ્યું હતું. ૨૦૧૮ માં ભારતના કોમ્પ્ટ્રોલર અને ઓડિટર જનરલ (CAG) એ આરોપ મૂક્યો હતો કે ઈશા ફાઉન્ડેશને હિલ એરિયા કન્ઝર્વેશન ઓથોરિટીની જરૂરી પૂર્વમંજૂરી વિના બુલુપટ્ટી રિઝર્વ ફોરેસ્ટના હાથી કોરિડોરમાં આશ્રમ બનાવ્યો હતો.
ઈશા ફાઉન્ડેશને પર્યાવરણ જાગૃતિને પ્રોત્સાહન આપવા માટે વર્ષોથી ઘણી પહેલ કરી છે. તેનો ઉદ્દેશ કૃષિ વનીકરણને પ્રોત્સાહન આપવાનો અને રાજ્યભરની શાળાઓ અને કોલેજોમાં છોડોની નર્સરીની સ્થાપના કરવાનો હતો. ૨૦૧૭ માં ઈશા ફાઉન્ડેશને દેશભરમાં નદીના કાંઠે રોપાઓ રોપીને મૃત્યુ પામતી નદીઓને પુનર્જીવિત કરવા માટે તેની રેલી ફોર રિવર્સ ઝુંબેશ શરૂ કરી હતી.
કેન્દ્ર સરકારે તેની નોંધ લીધી અને એપ્રિલ ૨૦૨૨માં જાહેરાત કરી કે તે ૧૯,૩૪૨ કરોડ રૂપિયાના અંદાજિત ખર્ચે ૧૩ મોટી નદીઓને પુનર્જીવિત કરશે. ૨૦૧૯ માં ઈશા ફાઉન્ડેશને કાવેરી કૉલિંગના બેનર હેઠળ બીજી પહેલ શરૂ કરી, જેનો ઉદ્દેશ કૃષિ વનીકરણ અપનાવીને કાવેરી ખીણમાં ૨૪૨ કરોડ વૃક્ષો વાવવામાં ખેડૂતોને મદદ કરવાનો હતો. કાવેરી કૉલિંગ પહેલ ત્યારે વિવાદમાં આવી જ્યારે સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯માં કર્ણાટક હાઈકોર્ટે રાજ્યની તત્કાલીન ભાજપ સરકારને પહેલને સમર્થન આપવા બદલ નોટિસ જારી કરી હતી. તેમની અરજીમાં એડવોકેટ એ.વી. અમરનાથને ઈશા ફાઉન્ડેશનને વૃક્ષારોપણ માટે દાન લેવાનું બંધ કરવા માટેની પણ સૂચના માંગી હતી. તેમણે પૂછ્યું હતું કે ખાનગી સંસ્થાને સરકારી જમીન પર કામ કરવા માટે પૈસાની માંગણી કરવાની મંજૂરી કેવી રીતે આપી શકાય? જો કે હાઇકોર્ટે તે અરજી ફગાવી દીધી હતી.
ઈશા ફાઉન્ડેશનના ચહેરા ગણાતા જગ્ગીએ અનેક પ્રસંગોએ પોતાની ટિપ્પણીઓથી રાજકીય વિવાદો સર્જ્યા છે. ૨૦૨૧ની તમિલનાડુ વિધાનસભાની ચૂંટણીના થોડા મહિના પહેલાં તેમણે મંદિરોને સરકારી દખલથી મુક્ત કરવા માટે આહ્વાન કર્યું હતું. આ નિવેદન ડીએમકેના વલણથી તદ્દન વિપરીત હતું, જેણે ચૂંટણી પછી સરકાર બનાવી હતી અને મંદિરો પર સરકારી નિયંત્રણની હિમાયત કરી હતી. તત્કાલીન રાજ્ય મંત્રી ડૉ. પી. થિયાગા રાજને એક ઇન્ટરવ્યુમાં જગ્ગીને પ્રચારભૂખ્યા સાધુ તરીકે ઓળખાવ્યા હતા, જે વધુ પૈસા કમાવાનો રસ્તો શોધી રહ્યા છે.
જો કે, તમિલનાડુ ભાજપના ઉપાધ્યક્ષ નારાયણન તિરુપતિએ આક્ષેપ કર્યો હતો કે ડીએમકે માત્ર ઈશા યોગ કેન્દ્રને નિશાન બનાવી રહ્યું છે, કારણ કે જગ્ગીની આગેવાની હેઠળની સંસ્થા હિન્દુ સંસ્કૃતિને પ્રોત્સાહન આપે છે. મંદિરોને આઝાદ કરવાની જગ્ગીની અપીલનો ઉલ્લેખ કરતાં તિરુપતિએ કહ્યું કે ભાજપ ૪૦ વર્ષથી આ જ વાત કરી રહ્યો છે. જગ્ગી વાસુદેવ અને ભાજપ ઘણી વાર એક જ વાત કરતા જોવા મળે છે. તેમણે જાહેરમાં ૨૦૧૯ની સર્જિકલ સ્ટ્રાઈક, GSTના અમલીકરણ અને નાગરિકતા સંશોધન અધિનિયમને પસાર કરવાને સમર્થન આપ્યું હતું. જગ્ગી વાસુદેવની છાપ ભાજપ સરકારના સાધુ તરીકેની રહી છે. આ કારણે અનેક વિવાદો પેદા કરવા છતાં તેમને ઊની આંચ આવતી નથી. વર્તમાન વિવાદથી પણ તેમને કોઈ ફરક પડવાનો નથી.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.
