તેના વડા મલિકાર્જુન ખડગેની આગેવાની હેઠળ કોંગ્રેસ કાર્યકારી સમિતિ (સીડબ્લ્યુસી)એ ગયા અઠવાડિયે ઇલેક્ટ્રોનિક વોટિંગ મશીન (ઈવીએમ) અને ચૂંટણી પંચની ભૂમિકાની ટીકા કરીને ચૂંટણી પ્રક્રિયાની વિશ્વસનીયતા પર પ્રશ્ન ઉઠાવ્યો હતો. જોકે, જે નેતાઓએ ચૂંટણી લડી હતી તેઓ ઈવીએમમાં કોઈ સમસ્યા હોવાનું કે ચૂંટણીમાં કોઈ ગેરરીતિ થઈ હોવા અંગે કંઈ કહી રહ્યા નથી. માત્ર ટોચના નેતાઓ જ ગેરરીતિ અંગે આધારહીન દાવાઓ કરી રહ્યા છે. ઘણા લોકો કહે છે તેમ, જ્યારે કોઈ ઉમેદવાર ચૂંટણી લડે છે ત્યારે તેને બૂથ પરથી ખ્યાલ આવે છે કે, કેટલા લોકોએ તેને અથવા તેણીને મત આપ્યો હશે. તેથી, મતદાનના દિવસે જ તેમને ખબર પડી જાય કે તેઓ જીતવાના છે કે હારવાના છે. મહારાષ્ટ્રમાં ચૂંટણીના પરિણામો આવ્યા પછી ઉમેદવારોએ પરિણામોનો વિરોધ કર્યો ન હતો. કારણ કે, તેઓ જાણતા હતા કે મતદાન કેવી રીતે થયું હતું.
પાર્ટીના આંતરિક સૂત્રોએ દાવો કર્યો છે કે, રાહુલ ગાંધી ઈવીએમ મુદ્દાને દૃઢતાથી ઉઠાવી રહ્યા નથી. કારણ કે, તેઓ ધાંધલી થઈ હોવાના આરોપથી સહમત નથી. પાર્ટીના આંતરિક સૂત્રોના જણાવ્યા અનુસાર, રાહુલ ગાંધીને થોડા સમય પહેલા તેમની ટીમના સભ્યો દ્વારા એક પ્રેઝન્ટેશન આપવામાં આવ્યું હતું, જેમાં દર્શાવવામાં આવ્યું હતું કે મશીનો કેવી રીતે ફૂલ-પ્રૂફ છે અને તેમાં કોઈ છેડછાડ થઈ શકતી નથી.
એ ધારણા તેમના મનમાં છે અને મહારાષ્ટ્રમાં હાર બાદ તેઓ ઈવીએમ વિશે વધુ અવાજ ઉઠાવી શકે છે. મહારાષ્ટ્રની મહાયુતિ સરકાર દ્વારા મહિલાઓ માટે શરૂ કરાયેલી યોજનાઓ સિવાય, જે તેમના પક્ષમાં કામ કરે છે, ભાજપ દલિતો, ઓબીસી અને મરાઠાઓને આકર્ષવામાં સફળ રહી. કોંગ્રેસ એવું કરી શકી નહીં. કારણ કે, તેને વધુપડતો આત્મવિશ્વાસ હતો કે દલિતો અને મુસ્લિમો તેમના સમર્થનમાં એક શક્તિશાળી સંયોજન છે.
ભાજપે હિંદુ-મુસ્લિમ સમીકરણોના વર્ણન પર કામ કર્યું, જે પાર્ટી માટે પણ કારગત પણ સાબિત થયું. સ્થાનિક કોંગ્રેસના નેતાઓનું કહેવું છે કે, “જો ઈવીએમમાં કોઈ સમસ્યા હોય તો પણ કોંગ્રેસના નેતાઓ એ કેવી રીતે સમજાવશે કે ચૂંટણી દરમિયાન કેમ કામ કરતા ન હતા? વહેલી તકે ટિકિટનું વિતરણ કેમ ન થયું? પાર્ટી અંદરોઅંદર કેમ લડી રહી હતી? પાર્ટીએ ઈવીએમને દોષ આપતા પહેલાં ખુદની કામગીરી સુધારવી જોઈએ.”
રસપ્રદ વાત એ છે કે, કોંગ્રેસ વર્કિંગ કમિટી (સીડબ્લ્યુસી)ના ઠરાવમાં ઈવીએમનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો ન હતો, પરંતુ સામાન્ય રીતે ‘ચૂંટણીની ગેરરીતિ’ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું હતું. તેમાં જણાવવામાં આવ્યું હતું કે, ‘’સીડબ્લ્યુસી સ્વીકારે છે કે હરિયાણામાં પાર્ટીનું પ્રદર્શન તમામ અપેક્ષાઓથી વિપરીત રહ્યું છે. ખૂબ જ સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો પાર્ટીએ રાજ્યમાં વિશ્વાસપાત્ર માર્જિનથી સરકાર બનાવવી જોઈતી હતી. જોકે, એવું બન્યું નહીં. પરંતુ ચૂંટણીની ગેરરીતિઓએ રાજ્યના પરિણામોને પ્રભાવિત કર્યા છે, જેની અવગણના કરવામાં આવી છે.
સીડબ્લ્યુસી એ પણ સ્વીકારે છે કે, ‘’મહારાષ્ટ્રમાં પાર્ટીનું પ્રદર્શન, જે વાસ્તવમાં એમવીએ સહયોગીઓનું પ્રદર્શન છે, સમજથી પર છે અને હકીકતમાં ચોંકાવનાર છે. ચૂંટણીનું પરિણામ સામાન્ય સમજની બહાર છે.” ઠરાવમાં ઉમેર્યું હતું કે, “તે સ્પષ્ટ રૂપે લક્ષિત હેરાફેરીનો કેસ હોવાનું જણાય છે. નિરીક્ષકો કહે છે કે, આ બીજું કંઈ નથી પરંતુ વરિષ્ઠોએ તેમની ખામીઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાને બદલે ચૂંટણીની ગેરરીતિઓને દોષી ઠેરવીને ચહેરો બચાવવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. કોંગ્રેસના મુખ્ય આક્ષેપો ‘’મતદારોને મનસ્વી રીતે કાઢી નાખવા અને અંતિમ મતદાર યાદીઓમાંથી દરેક મતવિસ્તારમાં 10,000થી વધુ મતદારોને ઉમેરવા’ અને ‘ મતદાનના દિવસે સાંજે 5 વાગ્યાથી 11:30 વાગ્યે ઈસી દ્વારા જાહેર કરાયેલ અંતિમ મતદાર ટકાવારીમાં અકલ્પનીય વધારો’ સંબંધિત છે:
કોંગ્રેસની ફરિયાદના વચગાળાના જવાબમાં ચૂંટણી પંચે પુનરોચ્ચાર કર્યો હતો કે, દરેક તબક્કે ઉમેદવારો અને તેમના એજન્ટોની ભાગીદારી સાથે એક પારદર્શક પ્રક્રિયાનું પાલન કરવામાં આવ્યું હતું. પક્ષ દ્વારા ઉઠાવવામાં આવેલા મતદાર મતદાનના ડેટાના મુદ્દા અંગે ઈસીઆઈએ ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે, ડેટામાં કોઈ વિસંગતતા નથી, જે તમામ ઉમેદવારો મતદાન મથક મુજબ ઉપલબ્ધ છે અને તે ચકાસી શકાય છે.
સાંજે 5 વાગ્યે મતદાન ડેટા અને અંતિમ મતદાર મતદાન પ્રક્રિયાગત અગ્રતાઓને કારણે છે. કારણ કે, પ્રિસાઇડિંગ અધિકારીઓ મતદાર મતદાનના ડેટાને અપડેટ કરતા પહેલા મતદાનની સમાપ્તિની નજીક બહુવિધ વૈધાનિક ફરજો બજાવે છે, તે ઉમેરે છે કે વધારાના જાહેરાતના પગલા તરીકે લગભગ રાત્રે 11:45 વાગ્યે ઈસીની પ્રેસ નોટ આ વર્ષની શરૂઆતમાં લોકસભાની ચૂંટણી દરમિયાન રજૂ કરવામાં આવી હતી અને ત્યારપછીની તમામ વિધાનસભા ચૂંટણીઓમાં તેનું પાલન કરવામાં આવ્યું હતું.
તાજેતરમાં, સુપ્રીમ કોર્ટે ઇલેક્ટ્રોનિક વોટિંગ મશીનો (ઈવીએમ) વિશેની ટીકા સાથે જોડાયેલ દંભના સ્તરનો સંકેત આપતાં કહ્યું હતું કે, ‘’જ્યારે તમે હારશો ત્યારે ઈવીએમ સાથે છેડછાડ કરવામાં આવે છે અને જો તમે જીતશો તો દંડ થાય છે.’’ ન્યાયમૂર્તિ વિક્રમ નાથે આ મૌખિક ટિપ્પણી પ્રચારક કે.એ. પોલ, જેમણે પેપર બેલેટ પર પાછા ફરવા માટે ન્યાયિક આદેશની માંગ કરી હતી.
ચૂંટણી પંચ પર હુમલો કરવાનો કોંગ્રેસનો નિર્ણય તેમની તાજેતરની ચૂંટણીમાં થયેલી હારને યોગ્ય ઠેરવવાનો પ્રયાસ છે. શા માટે મહારાષ્ટ્ર અને હરિયાણામાં ઈવીએમમાં ખામી હશે અને ઝારખંડ અને કાશ્મીરમાં (જ્યાં વિપક્ષે ખૂબ સારું પ્રદર્શન કર્યું છે) શા માટે દંડ થશે? આ તમામ તર્કને નકારી કાઢે છે. પ્રતિ-આક્ષેપ એ છે કે હેરાફેરી એવી રીતે કરવામાં આવે છે કે, મોટા રાજ્યોમાં પરિણામને પ્રભાવિત કરે, જ્યારે અન્યમાં સવાલોથી બચવા માટે ચીજોને સામાન્ય રીતે થવા દેવામાં આવે છે. શું આ સાચું હોઈ શકે? સત્ય એ છે કે સમસ્યાઓ ઈવીએમમાં નથી, પરંતુ કોંગ્રેસના સંગઠન અને નેતૃત્વમાં છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
