ભારતે ગુજરાત અને રાજસ્થાનની પશ્ચિમી સરહદો પર તેનાં ત્રણેય સશસ્ત્ર દળો સાથે ત્રિશૂલ લશ્કરી કવાયત શરૂ કરી છે. આ યુદ્ધ કવાયત પાકિસ્તાન સાથેની પશ્ચિમી સરહદ, પાકિસ્તાનના સિંધ પ્રાંત અને ભારતના ગુજરાત રાજ્ય વચ્ચેના સર ક્રીક વિસ્તારથી અરબી સમુદ્ર સુધીના વિસ્તારને આવરી લે છે. સંરક્ષણના નિષ્ણાતો તેને ઓપરેશન સિંદૂર પછીનો સૌથી મોટો યુદ્ધાભ્યાસ ગણાવી રહ્યા છે.
તે જ સમયે, પાકિસ્તાની નૌકાદળે પણ રવિવાર, ૨ નવેમ્બરથી ઉત્તર અરબી સમુદ્રમાં નૌકા યુદ્ધાભ્યાસ શરૂ કર્યો છે. આ કવાયતો કરાંચીમાં શરૂ થયેલા પાકિસ્તાન ઇન્ટરનેશનલ મેરીટાઇમ એક્સ્પો અને કોન્ફરન્સનો ભાગ છે. પાકિસ્તાને તે જ વિસ્તારમાં ફાયરિંગ કસરતો માટે નૌકાદળની ચેતવણી જારી કરી છે, જ્યાં ભારતે તેની ત્રણ સેવાઓ સાથે ચાલી રહેલી લશ્કરી કવાયતો માટે એરસ્પેસ આરક્ષિત રાખી છે. આ એ જ વિસ્તાર છે જ્યાં ભારતે તેની સેનાઓના સંયુક્ત અભ્યાસ માટે બે અઠવાડિયાં માટે હવાઈ ક્ષેત્ર અનામત રાખ્યું હતું.
પાકિસ્તાની નૌકાદળનું કહેવું છે કે આ એક્સ્પોમાં ૪૪ દેશોના ૧૩૩ પ્રતિનિધિઓ ભાગ લઈ રહ્યા છે. ભારતના એક વરિષ્ઠ નૌકાદળ અધિકારીએ જણાવ્યું હતું કે આંતરરાષ્ટ્રીય કાયદો છે કે કોઈ પણ કવાયત માટે પડોશી દેશોને ઉડ્ડયનવિષયક ચેતવણીઓ જારી કરવામાં આવે છે અને આ કવાયતો અંગે પણ ચેતવણી જારી કરવામાં આવી છે. ગયા અઠવાડિયે પાકિસ્તાન નૌકાદળના વડા એડમિરલ નવીદ અશરફે સર ક્રીક વિસ્તારમાં ચોકીઓની મુલાકાત લીધી હતી. એડમિરલ નવીદ અશરફે ઓપરેશનલ તૈયારીઓ અને લડાઇ ક્ષમતાઓની સમીક્ષા કરવા માટે આ મુલાકાત લીધી હતી.
પાકિસ્તાને શનિવારે ૨ થી ૫ નવેમ્બર દરમિયાન યોજાનારી નૌકાદળ કવાયત માટે ચેતવણી જારી કરીને કહ્યું હતું કે આ કવાયતમાં યુદ્ધ જહાજો લગભગ ૬,૦૦૦ ચોરસ કિલોમીટરના વિસ્તારમાં હવામાં અને સમુદ્રની નીચે કવાયત કરશે. કવાયત દરમિયાન આ વિસ્તાર સંકલિત દેખરેખ હેઠળ રહેશે. જહાજોને કવાયત ક્ષેત્રથી દૂર રહેવા માટે ચેતવણી આપવામાં આવી છે. ભારત પણ તેની પશ્ચિમી સરહદો પર ત્રિશૂલ નામનો લશ્કરી અભ્યાસ કરી રહ્યું છે, જેમાં ગુજરાતને પાકિસ્તાનના સિંધ પ્રાંતથી અલગ કરતો સર ક્રીક વિસ્તાર સામેલ છે.
સર ક્રીક પ્રદેશ એ પાકિસ્તાનના સિંધ પ્રાંત અને ભારતના ગુજરાત રાજ્ય વચ્ચે સ્થિત ૯૬ કિલોમીટર લાંબો માર્શલેન્ડ છે, જેના પર બંને દેશોના પોતાના દાવા છે. ગયા મહિને ભારતીય સંરક્ષણ પ્રધાન રાજનાથસિંહે દાવો કર્યો હતો કે પાકિસ્તાન સર ક્રીક નજીકના વિસ્તારોમાં લશ્કરી માળખાકીય સુવિધાઓ વિકસાવી રહ્યું છે. સર ક્રીક વિસ્તારમાં સરહદ વિવાદને ભડકાવવામાં આવી રહ્યો છે. ભારતે આ વિવાદને વાતચીત દ્વારા ઉકેલવા માટે અનેક પ્રયાસો કર્યા છે, પરંતુ પાકિસ્તાનના ઈરાદા ખામીયુક્ત છે; તેના હેતુઓ અસ્પષ્ટ છે.
પાકિસ્તાની સેનાએ સર ક્રીકને અડીને આવેલા વિસ્તારોમાં જે રીતે તેના લશ્કરી માળખાનો વિસ્તાર કર્યો છે તે તેના ઈરાદાઓને દર્શાવે છે. જો પાકિસ્તાન આ ક્ષેત્રમાં કોઈ દુ:સાહસનો પ્રયાસ કરશે તો તેને એવો નિર્ણાયક જવાબ આપવામાં આવશે કે ઇતિહાસ અને ભૂગોળ બંને બદલાઈ જશે. રાજનાથસિંહના નિવેદનના સંદર્ભમાં સર ક્રીક અને અરબી સમુદ્રમાં ભારતીય દળોની વર્તમાન લશ્કરી કવાયતોને ખૂબ મહત્ત્વ આપવામાં આવી રહ્યું છે. આ કવાયત ગુજરાતના કચ્છ ક્ષેત્રમાં પણ યોજાઈ રહી છે, જ્યાં સર ક્રીક આવેલી છે. ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચેની આશરે ૯૬ કિ.મી. લાંબી ખાડીનો મુદ્દો હજુ નક્કી થયો નથી. ભારતીય નૌકાદળ અહીં વાયુસેના અને સેના સાથે મોટા પાયે સંયુક્ત કવાયત કરશે.
ઘણા વિશ્લેષકો અને નિવૃત્ત લશ્કરી અધિકારીઓ માને છે કે ઓપરેશન સિંદૂર પછી ભારત પાકિસ્તાનને બતાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે કે તેની સેના સંપૂર્ણપણે તૈનાત અને તૈયાર છે. જ્યારે કોઈ અથડામણના કોઈ સંકેત નથી, તો પણ આ કવાયત ચોક્કસપણે સંદેશ મોકલવાનો પ્રયાસ છે. ભારતના નૌકાદળના સંચાલન મહાનિર્દેશક, વાઇસ એડમિરલ એ.એન. પ્રમોદે ગયા શુક્રવારે કહ્યું હતું કે સધર્ન મિલિટરી કમાન્ડ, વેસ્ટર્ન નેવલ કમાન્ડ અને સાઉથ-વેસ્ટર્ન એર કમાન્ડ આ કવાયતમાં ભાગ લઈ રહ્યા છે. તેમાં ૨૦ થી ૨૫ યુદ્ધ જહાજો, ૪૦ ફાઇટર પ્લેન અને અન્ય વિમાનોનો સમાવેશ થાય છે. સંરક્ષણ ક્ષેત્રના નિષ્ણાત રાહુલ બેદી કહે છે કે આ લશ્કરી કવાયત ખૂબ મોટા પાયે હાથ ધરવામાં આવી રહી છે. લગભગ ૨૦ હજાર સૈનિકો તેમાં ભાગ લઈ રહ્યા છે.
આ કવાયતમાં માત્ર સેના જ નહીં પરંતુ વાયુસેના અને નૌકાદળનાં અદ્યતન વિમાનો, જેમ કે રાફેલ, સુખોઈ ૩૦ અને નૌકાદળનાં આધુનિક યુદ્ધ-જહાજો અને સબમરીન પણ ભાગ લઈ રહ્યાં છે. રાહુલ બેદી કહે છે કે આ કવાયતના બે ઉદ્દેશો છે. પહેલું, સેના, નૌકાદળ અને વાયુસેનાની સાથે મળીને કામ કરવાની ક્ષમતા વધારવી અને બીજું, સેનાનું એક સંકલિત નેટવર્ક બનાવવું. આ અંતર્ગત ભારતનાં વાયુ અને અવકાશ સંસાધનોને એકીકૃત કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવી રહ્યો છે. જો કે આ કવાયત દર વર્ષે હાથ ધરવામાં આવે છે, પરંતુ આ વર્ષે મે મહિનામાં હાથ ધરવામાં આવેલા ઓપરેશન સિંદૂર પછી આ ખૂબ જ અદ્યતન કવાયત હોવાથી તેનું મહત્ત્વ વધી ગયું છે. જો ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચે યુદ્ધ થાય તો આ યુદ્ધાભ્યાસ બહુ ઉપયોગી પુરવાર થાય તેવો છે.
સંરક્ષણ બાબતો પર પ્રકાશન કરતા ફોર્સ મેગેઝિનના સંપાદક અને વિશ્લેષક પ્રવીણ સાહની માને છે કે ત્રિશૂલ એક વાર્ષિક યુદ્ધ કવાયત છે અને તેનો ભારતમાં વ્યાપકપણે પ્રચાર થઈ રહ્યો છે. આ લશ્કરી કવાયતનો સર ક્રીક વિવાદ સાથે કોઈ સંબંધ નથી. મોદી સરકાર બતાવવા માંગે છે કે ભારત એક ખૂબ જ શક્તિશાળી દેશ છે. આ કવાયતનો અહીં વ્યાપકપણે પ્રચાર થઈ રહ્યો છે. પાકિસ્તાને પણ સાવચેતી રૂપે આ કવાયત શરૂ કરી છે. પરંતુ સમજવા જેવી વાત એ છે કે ઈરાન આ સમગ્ર ક્ષેત્રમાં એક શક્તિશાળી દેશ છે. પાકિસ્તાન પણ એક શક્તિશાળી દેશ છે. ચીન જીબુટી (પૂર્વ આફ્રિકામાં સ્થિત એક દેશ) માં તેની શક્તિ સાથે હાજર છે. હવે સમાચાર આવ્યા છે કે રશિયાએ મેડાગાસ્કર (આફ્રિકાના પૂર્વ કિનારે સ્થિત એક ટાપુ દેશ) માં પણ પોતાનો આધાર સ્થાપિત કર્યો છે.
આ ક્ષેત્રમાં કંઈ પણ કરવાનો અર્થ યુદ્ધ થશે. મોદી સરકારના કાર્યકાળ દરમિયાન ૨૦૧૬, ૨૦૧૯ અને ઓપરેશન સિંદૂર હેઠળ જેટલી પણ લડાઈઓ કે અથડામણો થઈ છે, તે બધી કાશ્મીર પર કેન્દ્રિત રહી છે, પરંતુ જો તમે આંતરરાષ્ટ્રીય પાણીમાં કંઈ કરો છો, તો તેનો અર્થ સંપૂર્ણ યુદ્ધ છે. ભારત હાલમાં આ પરિસ્થિતિ માટે તૈયાર નથી. તેને ઘણી તૈયારીની જરૂર છે. આ ક્ષેત્રમાં પાકિસ્તાન એકલું નથી. અહીં મોટી શક્તિઓ બેઠી છે. આ એક નિયમિત કસરત છે. કવાયતની શરૂઆતમાં પત્રકારો સાથે વાત કરતાં દક્ષિણ-પશ્ચિમ આર્મી કમાન્ડર લેફ્ટનન્ટ જનરલ મનજિન્દરસિંહે કહ્યું હતું કે આ યુદ્ધ કવાયત જે તમે જોઈ રહ્યા છો તે નવા સામાન્ય હેઠળ ડિઝાઇન કરવામાં આવી છે. આ નવા સામાન્યમાં, જો ક્યારેય આપણા દેશ પર આતંકવાદી હુમલો થાય છે, તો તેને યુદ્ધનું કૃત્ય ગણવામાં આવશે.
આનો અર્થ એ છે કે આપણે હંમેશા યુદ્ધ માટે તૈયાર રહેવું જોઈએ અને અસરકારક રીતે જવાબ આપવાની ક્ષમતા રાખવી જોઈએ. આ અંતર્ગત ઘણી નવી ટેકનોલોજી અને સાધનો આવ્યાં છે. નવી ક્ષમતાઓવાળાં ઘણાં નવાં શસ્ત્રો આવ્યાં છે જેને આપણે આપણી સેનામાં સામેલ કર્યાં છે. ત્રણેય દળોએ સાથે મળીને દુશ્મન પર હુમલો કરવાનો છે અને તમે આ કવાયતમાં આનું પ્રદર્શન અહીં જોશો. દરમિયાન, ભારતે શુક્રવારે ચીન, મ્યાનમાર, ભૂટાન અને બાંગલા દેશની સરહદે આવેલા દેશના ઉત્તરપૂર્વીય ક્ષેત્રમાં મોટા પાયે હવાઈ કવાયત કરવા માટે નોટિસ ટુ એરમેન (NOTAM) નામની ચેતવણી પણ જારી કરી હતી.
હવે પ્રશ્ન એ ઊભો થાય છે કે સર ક્રીક વિસ્તારમાં પાકિસ્તાનના લશ્કરી માળખાના વિસ્તરણ અંગે રાજનાથસિંહે જે કહ્યું છે તે કેટલું મહત્ત્વનું છે? આ પ્રશ્નના જવાબમાં રાહુલ બેદી કહે છે કે રાજનાથસિંહનું નિવેદન ખૂબ જ અસામાન્ય છે, કારણ કે સર ક્રીકનો મુદ્દો હવે પ્રાસંગિક નથી રહ્યો. ૧૯૯૦ના દાયકામાં સર ક્રીક એક ગરમાગરમ વિષય હતો, પરંતુ હવે તે મૃત વિષય બની ગયો છે. રાજનાથસિંહે આ સમયે આ નિવેદન શા માટે આપ્યું તે સ્પષ્ટ નથી, પરંતુ તે કદાચ પાકિસ્તાનને ચેતવણી આપવાનો પ્રયાસ છે કે ભારત આ મોરચે પણ નજર રાખી રહ્યું છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
