ગુજરાત રાજ્યની સ્વતંત્ર ઓળખને ૬૫ વર્ષ થયાં. ૧૯૬૦ માં ચાર વર્ષના સંઘર્ષ બાદ ગુજરાતને મુંબઈ સ્ટેટથી અલગ આગવા રાજ્યનો દરજ્જો મળ્યો ત્યારથી શરૂ કરીને આજ સુધી આર્થિક પ્રગતિમાં ગુજરાત સમગ્ર દેશમાં મોખરે રહ્યું છે. રાજ્યમાં માથા દીઠ આવક ત્યારથી લઈને આજ સુધી દેશની સરેરાશ કરતાં વધારે રહી છે. ઉદ્યોગો અહીં લાવવા માટે દરેક સરકારે ઘણા પ્રયત્નો કર્યા છે. ઉદ્યોગ – વેપારને પ્રોત્સાહન આપવાની સાથે સાથે રાજ્યના મોટા ભાગના વિસ્તારોમાં સારા રસ્તા અને વીજળીના જોડાણ જેવી માળખાકીય સવલતોને કારણે ઉદ્યોગોનો વિકાસ થયો.
પહેલાં વાપીથી મહેસાણા સુધીના ગોલ્ડન કોરીડોર તરીકે ઓળખાતા ભાગમાં, પછી સૌરાષ્ટ્રમાં અને ૨૦૦૧ના ધરતીકંપ પછી કચ્છમાં. આર્થિક પ્રવૃત્તિને ટેકો કરવાની જવાબદારી ચોક્કસ સરકારની છે. સરકાર શરૂઆતની સગવડ ઊભી કરે પછી આર્થિક પ્રવૃત્તિ પોતાના બળે વેગ પકડી લે છે ગુજરાત જેવા ઉદ્યોગસાહસી રાજ્યમાં તો ખાસ. કારણ કે, એક વખત રોકાણ પર વળતર શરૂ થઇ ગયું એ પછી દરેક રોકાણ એની બાહ્ય અસરમાં બીજા ઘણા વ્યવસાયો ઊભા થાય છે. ગુજરાતના અર્થતંત્રમાં આ બખૂબી દેખાય છે. પરિણામે ગુજરાતનો આર્થિક વૃદ્ધિદર ભારતની સરેરાશ કરતાં હમેશાં ઊંચો રહ્યો છે. વધતી જી.ડી.પી. ને કારણે ‘ગુજરાત મોડેલ’અનેક ગુણગાન ગવાયાં અને સમગ્ર દેશમાં ચર્ચાયું.
વિકાસનું કોઈ પણ મોડેલ પ્રશ્નવિહીન નથી હોતું. વિકાસ સાથે અનેક પ્રશ્નો આવે જ અને જો તેને અવગણવામાં આવે તો એ વધુ વકરે. આવું જ ગુજરાત મોડેલનું પણ છે. વિકાસનાં જે ફળ આપણે આજે ભોગવી રહ્યાં છીએ એના સંપૂર્ણ આદર સાથે એની બીજી બાજુ પર પણ નજર કરવી પડશે, એને સ્વીકારવી પડશે અને એ અંગે પગલાં લેવાં પડશે. જેમ અંગ્રેજીમાં કહે છે એમ, કોઈ પણ ભોજન મફત મળતું નથી. એટલે કે જે વિકાસ થયો છે એની કિંમત છે, જે માત્ર નાણાંમાં જ માપી શકાય એવી નથી. ટકાઉ વિકાસ માટે આ બિનનાણાંકીય કિંમતની ગણતરી કરવી પડશે કારણ કે આજે આ કિંમત મોં ફાડીને આપણી પાસે હિસાબ માંગી રહી છે.
વિકાસની અવળી બાજુનાં બે મહત્ત્વનાં પાસાં છે – એક, રાજ્યમાં માનવવિકાસની પરિસ્થિતિ અને બે, કુદરતી સાધનો અને પર્યાવરણની નાજુક પરિસ્થિતિ. માનવવિકાસમાં ગુજરાત અન્ય રાજ્યો કરતાં ઘણું પાછળ પડે છે એ વાત તો ઘણાં વર્ષોથી નિષ્ણાતો કહી રહ્યા છે. આર્થિક વિકાસનો ફાયદો નીચેના સ્તર સુધી ઊતરશે અને માનવવિકાસ સુધારશે એ ધારણા સાચી નથી પડી. ઔદ્યોગિક વિકાસમાં સૌથી આગળ એવું ગુજરાત માનવવિકાસ સૂચકાંકમાં ઘણું પાછળ રહેતું આવ્યું છે.
દા.ત. લૈંગિક સમાનતા સમજવા માટેનો પહેલો સૂચકાંક એવાં સ્ત્રી-પુરુષ વસ્તીનો ગુણોત્તર જોઈએ તો રાજ્યમાં દર ૧૦૦૦ પુરુષે માત્ર ૯૧૯ મહિલા છે. આ ગુણોત્તર ઉત્તરોત્તર ઘટ્યો છે, જે બતાવે છે કે ક્યાં તો બાળકીને જન્મવા દેવામાં નથી આવતી, ક્યાં તો ઘણી મોટી સંખ્યામાં મહિલાઓને સરખું પોષણ નથી મળતું જેથી મૃત્યુ જલદી થાય છે. માતૃ મૃત્યુદર પણ ઊંચો છે અને નવજાત બાળ મૃત્યુદર પણ. બાળ મૃત્યુદર ૨.૪ ટકા સાથે ગુજરાતનો ક્રમ ૨૪મો છે, જે દર્શાવે છે કે હજુ પણ ઘણી માતા અને નવજાત બાળકને સમય યોગ્ય પોષણ કે સમયસર આરોગ્યની સુવિધા મળી શકતાં નથી. સાક્ષરતામાં પણ રાજ્યનો ક્રમ છેક નવમો છે અને મહિલા સાક્ષરતા હજુ ૭૪ ટકાએ પહોંચી છે જ્યારે કેરલા જેવા રાજ્ય ૧૦૦ ટકા સાક્ષરતાની ખૂબ નજીક છે.
જે રાજ્ય આર્થિક રીતે સધ્ધર હોય એને પાયાની સવલતો દરેકે દરેક નાગરિક સુધી પહોંચે એ માટે સાધનોની અછત ના ઊભી થવી જોઈએ. આપણાથી ઓછા સંપન્ન ઘણાં રાજ્યો ઘણો સારો માનવવિકાસ કરી ચૂક્યાં છે. ગુજરાતે એ દિશામાં એટલું જ ધ્યાન આપવું પડશે જેટલું એ વેપાર -ઉદ્યોગોને ટેકો કરવામાં કરી રહી છે, કારણકે જેમ આર્થિક પ્રવૃત્તિ આપબળે આગળ વધી શકે છે એ ઝડપ માનવવિકાસમાં મળતી નથી. એમાં થોડો લાંબો સમય લાગે છે કારણકે એની પર માત્ર આર્થિક જ નહિ પણ સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક પરિબળોની પણ અસર પણ હોય છે. વળી, જ્યારે કોઈ પણ પ્રકારના આર્થિક સંકટ સમયે સામાજિક પૂર્વગ્રહો બેવડાઈ જતા હોય છે જે માનવવિકાસને ઊંધી દિશા ભણી ખેંચે છે.
જળ-વાયુ સંકટને કારણે આવાં આર્થિક સંકટો ઊભાં થઇ રહ્યાં છે, જે વિકાસને રૂંધવાનું કામ કરી રહ્યાં છે. પાણીનાં સતત નીચાં જતાં તળ, નદીના પાણીનું બેફામ પ્રદૂષણ, નર્મદા જેવા મોટા બંધના પાણીના વિતરણમાં દેખાતા આયોજનના ગંભીર પ્રશ્નો, સાગર કાંઠે વધી રહેલા ક્ષારનું પ્રમાણ, જમીનની વધી રહેલી સાંદ્રતા, રાસાયણિક ખાતરના ભરપૂર ઉપયોગ પછી જમીનની ઘટી ગયેલી ઉત્પાદકતા અને સાથે સાથે અનિયમિત બનેલી વરસાદી સાયકલ જેવા અનેક પ્રશ્નો આપણા વિકાસને ટૂંકા ગાળાનો સાબિત કરી રહ્યા છે. જેની કિંમત રાજ્યનો છેવાડાનો માણસ ચૂકવી રહ્યો છે. આ ગુજરાત દિને આ પ્રશ્નો તરફ વધુ ધ્યાન આપી વિકાસ ટકાઉ બની શકે એવા ગુજરાત મોડેલ ભણી આગળ વધવાનું શરૂ કરીએ.
નેહા શાહ- આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
