નવી દિલ્હીઃ રાજધાની દિલ્હીની હવા સતત ખરાબ થઈ રહી છે. હવામાં થોડો સુધારો થયો હોવા છતાં દિલ્હીમાં પ્રદૂષણનું સ્તર હજુ પણ ‘ખૂબ જ ખરાબ’ સ્થિતિમાં છે.
સેન્ટ્રલ પોલ્યુશન કંટ્રોલ બોર્ડ (CPCB) અનુસાર દિલ્હીમાં છેલ્લા કેટલાક દિવસોથી એર ક્વોલિટી ઈન્ડેક્સ (AQI)માં સુધારો થઈ રહ્યો છે. પરંતુ બુધવારે દિલ્હીમાં AQI સ્તર 352 હતું. જ્યારે AQI સ્તર 301 થી 400 ની વચ્ચે હોય છે, ત્યારે તેને ‘ખૂબ જ ખરાબ’ તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે. જો AQI લેવલ 400ને પાર કરે તો તેને ‘ગંભીર’ ગણવામાં આવે છે.
આ દિલ્હીમાં દર વર્ષની વાર્તા છે. શિયાળાના આગમન પહેલા જ પ્રદૂષણનું સ્તર વધવા લાગે છે અને દિલ્હીની હવા ગૂંગળામણભરી બની જાય છે. પ્રદૂષણ ઘટાડવા માટે વિવિધ પગલાં લેવામાં આવે છે. આ પગલાંમાં પરાળી બાળવા માટેનો દંડ પણ સામેલ છે. પરાળી સળગાવવાની ઘટનાઓ ઘટાડવા માટે કેન્દ્ર સરકારે દંડમાં વધારો કર્યો છે.
જો બે એકરથી ઓછી જમીન ધરાવનાર ખેડૂત પરાળી સળગાવે તો તેને 5000 રૂપિયાનો દંડ ભરવો પડશે. જો કોઈ ખેડૂત પાસે 2 થી 5 એકર જમીન હોય તો તેણે 10,000 રૂપિયાનો દંડ ભરવો પડશે અને 5 એકરથી વધુ જમીન ધરાવનારને 30,000 રૂપિયાનો દંડ ભરવો પડશે.
સામાન્ય રીતે, દિલ્હીમાં વધતા પ્રદૂષણનું એક મુખ્ય કારણ પરાળી બાળવામાં આવે છે તેને માનવામાં આવે છે. પરંતુ અભ્યાસ દર્શાવે છે કે પરાળી સળગાવવાથી દિલ્હીમાં પ્રદૂષણ એટલું વધતું નથી જેટલું વાહનોના લીધે થાય છે. સેન્ટર ફોર સાયન્સ એન્ડ એન્વાયર્નમેન્ટ (CSE) એ દિલ્હીના વાયુ પ્રદૂષણ પર એક અભ્યાસ હાથ ધર્યો છે.
આ અભ્યાસમાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે દિલ્હીમાં વધી રહેલા પ્રદૂષણમાં સ્ટબલ એટલે કે પરાળીનો હિસ્સો માત્ર 8.2% છે. દિલ્હીમાં 30% થી વધુ પ્રદૂષણ સ્થાનિક સ્ત્રોતોને કારણે વધે છે. જ્યારે એનસીઆર જિલ્લાઓને કારણે પ્રદૂષણ લગભગ 35 ટકા વધે છે. આ અભ્યાસમાં એક મહત્વની વાત સામે આવી છે કે દિલ્હીમાં પ્રદૂષણ વધવાનું સૌથી મોટું કારણ વાહનોમાંથી નીકળતો ધુમાડો છે.
વાહનો હવા કેવી રીતે બગાડે છે?
પ્રદૂષણને રોકવા માટે અનેક પ્રકારના નિયંત્રણો લાદવામાં આવે છે, પરંતુ તેમ છતાં તેની અસર દેખાતી નથી. તેનું કારણ વાહનો છે. CSE અભ્યાસમાં બહાર આવ્યું છે કે દિલ્હીમાં પ્રદૂષણના સ્તરમાં સુધારો ન થવાનું કારણ વાહનો છે. વાહનોમાંથી નીકળતા ધુમાડાને કારણે હવામાં PM2.5નું સ્તર સૌથી વધુ વધે છે. હવામાં PM2.5નું સ્તર વધારવામાં વાહનોમાંથી નીકળતો ધુમાડો 51.5% ફાળો આપે છે.
PM2.5 એક પ્રદૂષક છે, જે સૌથી ખતરનાક માનવામાં આવે છે. PM2.5 માનવ વાળ કરતાં 100 ગણા પાતળા છે. આ એક એવો સૂક્ષ્મ કણ છે કે તે નાક અને મોં દ્વારા આપણા શરીરમાં પ્રવેશે છે અને તેની સીધી અસર હૃદય અને ફેફસાં પર પડે છે. વાહનોમાંથી નીકળતા ધુમાડાને કારણે હવામાં PM2.5નું સ્તર સૌથી વધુ વધે છે. આ જ કારણ છે કે તમામ પગલાં છતાં દિલ્હીમાં AQI સ્તર ‘નબળું’ અથવા ‘ખૂબ જ નબળું’ રહે છે.
વાહનો કેવી રીતે પ્રદૂષણ વધારી રહ્યા છે?
CSEનો અભ્યાસ દર્શાવે છે કે દિલ્હીની હવાને પ્રદૂષિત કરતા તમામ સ્ત્રોતોમાં સૌથી મોટો સ્ત્રોત વાહનોમાંથી નીકળતો ધુમાડો છે. આ પછી રહેણાંક વિસ્તારો છે. હવામાં PM2.5નું પ્રમાણ વધારવામાં રહેણાંક વિસ્તારોમાં થતી પ્રવૃત્તિઓનો હિસ્સો 13 ટકાથી વધુ છે. ઉદ્યોગોનો હિસ્સો 11 ટકા છે. હવાને પ્રદૂષિત કરવામાં પબ્લિક ટ્રાન્સપોર્ટની મોટી ભૂમિકા છે.
CSEએ તેના અભ્યાસમાં જણાવ્યું છે કે 2018-19માં મુસાફરી દરમિયાન બસો તૂટી જવાના 781 કેસ નોંધાયા હતા. જ્યારે 2022-23માં આ કેસોની સંખ્યા વધીને 1,259 થઈ ગઈ. દિલ્હીમાં 1% કરતા ઓછા બસ સ્ટોપ હતા જ્યાં રાહ જોવાનો સમય 10 મિનિટથી ઓછો હતો. હાલમાં 50% થી વધુ બસ સ્ટોપ પર રાહ જોવાનો સમય 15 મિનિટથી વધુ છે. જેના કારણે લોકોએ બસમાં મુસાફરી કરવાનું ઓછું કરી દીધું હતું અને પોતાના વાહનોથી મુસાફરી કરી હતી.
દિલ્હીમાં કેટલા વાહનો?
દિલ્હી સરકારના 2023-24ના આર્થિક સર્વેક્ષણ દર્શાવે છે કે રાજધાનીમાં 85 લાખથી વધુ વાહનો નોંધાયેલા છે. દર વર્ષે અહીં સરેરાશ 6 લાખથી વધુ નવા વાહનો નોંધાય છે. આ સિવાય દિલ્હીમાં દરરોજ 11 લાખથી વધુ વાહનો આવે છે અને જાય છે. ટુ-વ્હીલર અને ફોર-વ્હીલર દર વર્ષે 15%ના દરે વધી રહ્યા છે. આ બધાને કારણે દિલ્હીની હવા ખરાબ થઈ જાય છે. વાહનોમાંથી નીકળતા ધુમાડાને કારણે હવામાં 81% નાઇટ્રોજન ઓક્સાઇડ વધે છે.
