નવા વર્ષની શુભેચ્છાઓ. હવે ફરી શિક્ષણ શરૂ થશે. જો કે તે તો બાળકોનું. શું આપણે કદી વિચાર્યું છે કે જેઓ શાળામાં, કોલેજમાં નથી જતાં તેમનું શિક્ષણ કોણ કરે છે? શાળા-કોલેજનાં અભ્યાસ પછી પણ માનવીનાં ભણતરની પ્રક્રિયા તો ચાલુ જ હોય છે. સમાજ અખબારોમાંથી, ચેનલોમાંથી, ફિલ્મો, નાટકો કે પ્રવચનો જેવાં સમૂહ માધ્યમોમાંથી સમજણ અને માહિતી મેળવતો રહે છે અને માટે જ દેશમાં સમૂહ માધ્યમોએ ખૂબ જવાબદારીપૂર્વક વર્તવું જોઈએ.
ભારત પર અનેક વિદેશી આક્રમણો થયાં. પણ ભારતની સંસ્કૃતિ અને સભ્યતા ટકી રહી. પણ, હવે જ્યારે આ બધાનો હુમલો થયો છે ત્યારે ટકવું મુશ્કેલ પડશે કારણકે, ત્યારના હુમલા શારીરિક અને ભૌતિક હતા. યુદ્ધ થાય ત્યારે માત્ર યુધ્ધમાં ભાગ લેનારાને જ નુકસાન થાય પણ જ્યારે માનસિક હુમલો થાય, તમારા વિચારતંત્ર પર હુમલો થાય ત્યારે સમગ્ર સમજને નુકસાન થાય. લાંબા ગાળાનું નુકસાન થાય અને ઝડપથીના સમજી શકાય એવું નુકસાન થાય. બરાબર ૧૯૯૧ માં ભારતમાં ઉદારીકરણ અને ખાનગીકરણનો દોર ચાલુ થયો ત્યારે સંઘ પરિવારના અને ભાજપના નેતાઓ આ વાત લોકોને સમજાવી રહ્યા હતા. ૧૯૯૫થી દેશમાં ખાનગી ચેનલો અને ખાનગી ન્યુઝ ચેનલોનો વ્યાપ વધ્યો ત્યારે આ જ વાત જોર-જોરથી કહેવામાં આવતી હતી.
શરૂ શરૂમાં ચેનલોની સીરીયલોનાં નામ અને ઘટના સાથે વર્ણનો થતાં સમાજ કઈ દિશામાં જઈ રહ્યો છે, એવાં લેખ લખતા. ચેનલો આવી ત્યારે ચેનલો પણ પોતાને આધુનિક ભારતની નિર્માતા સમજવા લાગી. ભારતની પરમ્પરા સંસ્કૃતિ વગેરે માટે પોતાના આધુનિક મત રજૂ કરવા લાગી પણ કુદરતના નિયમ અફર હોય છે. બાળપણ એટલે બાળપણ. વિકાસ થતો હોય ત્યારની ઉંમર વર્ગીકરણ અને વિશ્લેષણની ઓછી સમજણ, નિર્ણયની અપરિપક્વતા, એકની એક વાત વારંવાર કરવી. પોતાને ખબર પડે એ વાત દુનિયાને પણ પહેલી વાર જ સમજાઈ છે તેમ માનવું. મોટે મોટેથી બોલવું.
ખૂશી હોય કે દુ:ખ મોટેથી રજૂ કરવું. આ બધાં જ બાળકનાં લક્ષણ કહો કે અપરિપક્વતાનાં લક્ષણ. ટૂંકા ગાળાના લાભ જોવા ચોકલેટ માટે લલચાઈ જવું આ બાળપણ છે. અને બાળપણ દરેકને હોય છે. અપરિપક્વતાનો ગાળો બધે જ હોય છે. ઉદ્યોગો પણ બાલ્યાવસ્થામાં હોય, રાજકીય પાર્ટી પણ બાલ્યાવસ્થામાં હોય અને દેશ પણ બાલ્યાવસ્થામાં હોય. માણસ માટે દસ-પંદર વર્ષ અને સામાજિક સંસ્થાઓ માટે આ ગાળો પચાસથી સો વર્ષનો હોઈ શકે છે અને હા, જેમ ઘણાને મરતાં સુધી સમજણ નથી આવતી તેમ અહીં પણ ઘણાને કાયમ માટે જ અપરિપક્વતાનો રોગ લાગેલો રહે છે.
ભારતમાં મીડિયાને હજુ માંડ ત્રીસ વર્ષ થયાં. અત્યારે તે લગભગ કિશોરાવસ્થામાં છે અને ઘણી ચેનલો માત્ર બાલ્યાવસ્થામાં પણ જનમાનસ પર વ્યાપક અસર કરનાર આ મીડિયા જે રીતે વર્તી રહ્યું છે તે ઘણું ખતરનાક છે. દેશના સમાજશાસ્ત્રીઓ મનોવૈજ્ઞાનિકોએ આ માટે સંશોધન કરવાની જરૂર છે. એકના એક સમાચાર અને સમયનું પ્રમાણભાન જ નહિ. બાબા રામરહીમ, વડપ્રધાનશ્રીનું ભાષણ, ધાર્મિક બાબાના પ્રવચન. વસ્તુની જાહેરાત, નાની નાની વાતોનું વતેસર અને આ બધામાં હેતુપૂર્વક કે અજાણપણે મૂળભૂત પ્રશ્નોની ઉપેક્ષા દેશના આમ આદમીની ચિંતાનો અનાદર. એસ.બી.આઈ.ના બદલાતા નિયમો. શિક્ષણમાં ચાલતા ભ્રષ્ટાચાર ઘટતી રોજગારી, વધતા ભાવો. જમીનોના ખરીદ વેચાણ રાજકારણીઓની ગુંડાગીરી, ગ્રામીણ ભારતના પ્રશ્નો વધતી જતી પરીક્ષાઓ, ક્યાંય કોઈને બોલવું નથી. મોબાઈલ કંપનીઓ હાલમાં આપણી માહિતીઓ વેચી રહી છે તેની ક્યાંય ચર્ચા જ નથી.
હમણાં બાળકોમાં એક ગેમના નામે આત્મહત્યાના કિસ્સા વધ્યા હતાં. એક ગેમ માણસને ભ્રમિત કરી શકે છે તો આટલી બધી ચેનલો ભ્રમિત ના કરી શકે? અપરિપક્વ બાળક જો જીવ જોખમમાં મૂકે તો અપરિપક્વ સમાજ જીવન જોખમમાં ના મૂકે. મીડિયા આપણા જાહેર ગાંડપણને પોષે છે. ગણેશ ઉત્સવ, ગરબા, ઉત્તરાયણ કે દિવાળી મીડિયાનું કામ આપણને સાચી સમજ આપવાનું છે. પણ મીડિયા આપણા ગાંડપણને ગ્લોરીફાઈ કરે છે અને માટે આ ગાંડપણ વધે છે. જરૂર કરતાં વધુ ચેનલો, સંશોધન પાછળ ઓછો ખર્ચ, પરિપક્વ પત્રકારોની અછત અને ટકવા માટે જરૂરી જાહેરાતો માટે ઉદ્યોગો અને સરકાર પર પરાવલંબન મીડિયાને પરિપક્વ બનવા દેતા નથી અને માટે આપણે ભ્રમિત થઇ રહ્યાં છીએ.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.
નવા વર્ષની શુભેચ્છાઓ. હવે ફરી શિક્ષણ શરૂ થશે. જો કે તે તો બાળકોનું. શું આપણે કદી વિચાર્યું છે કે જેઓ શાળામાં, કોલેજમાં નથી જતાં તેમનું શિક્ષણ કોણ કરે છે? શાળા-કોલેજનાં અભ્યાસ પછી પણ માનવીનાં ભણતરની પ્રક્રિયા તો ચાલુ જ હોય છે. સમાજ અખબારોમાંથી, ચેનલોમાંથી, ફિલ્મો, નાટકો કે પ્રવચનો જેવાં સમૂહ માધ્યમોમાંથી સમજણ અને માહિતી મેળવતો રહે છે અને માટે જ દેશમાં સમૂહ માધ્યમોએ ખૂબ જવાબદારીપૂર્વક વર્તવું જોઈએ.
ભારત પર અનેક વિદેશી આક્રમણો થયાં. પણ ભારતની સંસ્કૃતિ અને સભ્યતા ટકી રહી. પણ, હવે જ્યારે આ બધાનો હુમલો થયો છે ત્યારે ટકવું મુશ્કેલ પડશે કારણકે, ત્યારના હુમલા શારીરિક અને ભૌતિક હતા. યુદ્ધ થાય ત્યારે માત્ર યુધ્ધમાં ભાગ લેનારાને જ નુકસાન થાય પણ જ્યારે માનસિક હુમલો થાય, તમારા વિચારતંત્ર પર હુમલો થાય ત્યારે સમગ્ર સમજને નુકસાન થાય. લાંબા ગાળાનું નુકસાન થાય અને ઝડપથીના સમજી શકાય એવું નુકસાન થાય. બરાબર ૧૯૯૧ માં ભારતમાં ઉદારીકરણ અને ખાનગીકરણનો દોર ચાલુ થયો ત્યારે સંઘ પરિવારના અને ભાજપના નેતાઓ આ વાત લોકોને સમજાવી રહ્યા હતા. ૧૯૯૫થી દેશમાં ખાનગી ચેનલો અને ખાનગી ન્યુઝ ચેનલોનો વ્યાપ વધ્યો ત્યારે આ જ વાત જોર-જોરથી કહેવામાં આવતી હતી.
શરૂ શરૂમાં ચેનલોની સીરીયલોનાં નામ અને ઘટના સાથે વર્ણનો થતાં સમાજ કઈ દિશામાં જઈ રહ્યો છે, એવાં લેખ લખતા. ચેનલો આવી ત્યારે ચેનલો પણ પોતાને આધુનિક ભારતની નિર્માતા સમજવા લાગી. ભારતની પરમ્પરા સંસ્કૃતિ વગેરે માટે પોતાના આધુનિક મત રજૂ કરવા લાગી પણ કુદરતના નિયમ અફર હોય છે. બાળપણ એટલે બાળપણ. વિકાસ થતો હોય ત્યારની ઉંમર વર્ગીકરણ અને વિશ્લેષણની ઓછી સમજણ, નિર્ણયની અપરિપક્વતા, એકની એક વાત વારંવાર કરવી. પોતાને ખબર પડે એ વાત દુનિયાને પણ પહેલી વાર જ સમજાઈ છે તેમ માનવું. મોટે મોટેથી બોલવું.
ખૂશી હોય કે દુ:ખ મોટેથી રજૂ કરવું. આ બધાં જ બાળકનાં લક્ષણ કહો કે અપરિપક્વતાનાં લક્ષણ. ટૂંકા ગાળાના લાભ જોવા ચોકલેટ માટે લલચાઈ જવું આ બાળપણ છે. અને બાળપણ દરેકને હોય છે. અપરિપક્વતાનો ગાળો બધે જ હોય છે. ઉદ્યોગો પણ બાલ્યાવસ્થામાં હોય, રાજકીય પાર્ટી પણ બાલ્યાવસ્થામાં હોય અને દેશ પણ બાલ્યાવસ્થામાં હોય. માણસ માટે દસ-પંદર વર્ષ અને સામાજિક સંસ્થાઓ માટે આ ગાળો પચાસથી સો વર્ષનો હોઈ શકે છે અને હા, જેમ ઘણાને મરતાં સુધી સમજણ નથી આવતી તેમ અહીં પણ ઘણાને કાયમ માટે જ અપરિપક્વતાનો રોગ લાગેલો રહે છે.
ભારતમાં મીડિયાને હજુ માંડ ત્રીસ વર્ષ થયાં. અત્યારે તે લગભગ કિશોરાવસ્થામાં છે અને ઘણી ચેનલો માત્ર બાલ્યાવસ્થામાં પણ જનમાનસ પર વ્યાપક અસર કરનાર આ મીડિયા જે રીતે વર્તી રહ્યું છે તે ઘણું ખતરનાક છે. દેશના સમાજશાસ્ત્રીઓ મનોવૈજ્ઞાનિકોએ આ માટે સંશોધન કરવાની જરૂર છે. એકના એક સમાચાર અને સમયનું પ્રમાણભાન જ નહિ. બાબા રામરહીમ, વડપ્રધાનશ્રીનું ભાષણ, ધાર્મિક બાબાના પ્રવચન. વસ્તુની જાહેરાત, નાની નાની વાતોનું વતેસર અને આ બધામાં હેતુપૂર્વક કે અજાણપણે મૂળભૂત પ્રશ્નોની ઉપેક્ષા દેશના આમ આદમીની ચિંતાનો અનાદર. એસ.બી.આઈ.ના બદલાતા નિયમો. શિક્ષણમાં ચાલતા ભ્રષ્ટાચાર ઘટતી રોજગારી, વધતા ભાવો. જમીનોના ખરીદ વેચાણ રાજકારણીઓની ગુંડાગીરી, ગ્રામીણ ભારતના પ્રશ્નો વધતી જતી પરીક્ષાઓ, ક્યાંય કોઈને બોલવું નથી. મોબાઈલ કંપનીઓ હાલમાં આપણી માહિતીઓ વેચી રહી છે તેની ક્યાંય ચર્ચા જ નથી.
હમણાં બાળકોમાં એક ગેમના નામે આત્મહત્યાના કિસ્સા વધ્યા હતાં. એક ગેમ માણસને ભ્રમિત કરી શકે છે તો આટલી બધી ચેનલો ભ્રમિત ના કરી શકે? અપરિપક્વ બાળક જો જીવ જોખમમાં મૂકે તો અપરિપક્વ સમાજ જીવન જોખમમાં ના મૂકે. મીડિયા આપણા જાહેર ગાંડપણને પોષે છે. ગણેશ ઉત્સવ, ગરબા, ઉત્તરાયણ કે દિવાળી મીડિયાનું કામ આપણને સાચી સમજ આપવાનું છે. પણ મીડિયા આપણા ગાંડપણને ગ્લોરીફાઈ કરે છે અને માટે આ ગાંડપણ વધે છે. જરૂર કરતાં વધુ ચેનલો, સંશોધન પાછળ ઓછો ખર્ચ, પરિપક્વ પત્રકારોની અછત અને ટકવા માટે જરૂરી જાહેરાતો માટે ઉદ્યોગો અને સરકાર પર પરાવલંબન મીડિયાને પરિપક્વ બનવા દેતા નથી અને માટે આપણે ભ્રમિત થઇ રહ્યાં છીએ.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.