જમ્મુ અને કાશ્મીર પુનર્ગઠન અધિનિયમ હેઠળ ૩૧ ઓક્ટોબર, ૨૦૧૯ ના રોજ અસ્તિત્વમાં આવેલા કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ લદ્દાખમાં પૂર્ણ રાજ્યનો દરજ્જો અને બંધારણની છઠ્ઠી અનુસૂચિમાં સમાવેશ કરવાની માંગણી સાથે હિંસક આંદોલન ચાલી રહ્યું છે. કદાચ પડોશી નેપાળમાં જનરેશન ઝેડના આંદોલનને સફળતા મળી તે પછી લદ્દાખનાં યુવાનોનો જુસ્સો વધી ગયો છે. લદ્દાખ માટે અલગ રાજ્ય જાહેર સેવા આયોગની સ્થાપના અને લોકસભામાં લદ્દાખ માટે બે બેઠકો મેળવવાની માંગણીઓ પણ થઈ રહી છે.
લેહમાં લેહ એપેક્સ બોડી અને કારગિલમાં કારગિલ ડેમોક્રેટિક એલાયન્સ આ મુદ્દા પર ઝુંબેશ ચલાવી રહ્યા છે. બંને સંગઠનોની સંયુક્ત સમિતિ પણ કેન્દ્ર સરકાર સાથે આ મુદ્દા પર ચર્ચા કરી રહી છે. લેહ એપેક્સ બોડીના નેતાઓ ૧૦ સપ્ટેમ્બરથી ભૂખ હડતાળ પર બેઠેલા છે. તેમાં પ્રખ્યાત સામાજિક કાર્યકર્તા સોનમ વાંગચુક પણ ભાગ લઈ રહ્યા છે. જો કે, હવે વિરોધ પ્રદર્શન હિંસક બન્યું છે, તેથી તેમણે તેમના ઉપવાસ સમાપ્ત કર્યા છે અને કહ્યું છે કે તેઓ હિંસાનો આશરો લઈ શકતા નથી.
લેહ એપેક્સ બોડી અને કારગિલ ડેમોક્રેટિક એલાયન્સે છેલ્લાં ચાર વર્ષમાં ગૃહ મંત્રાલય સાથે તેમની માંગણીઓ અંગે ઘણી વખત વાટાઘાટો કરી છે. જો કે, કોઈ સકારાત્મક પરિણામ મળ્યું નથી. ગૃહ મંત્રાલય સાથે ૬ ઓક્ટોબરે વાટાઘાટો થવાની છે. લેહ એપેક્સ બોડીનો આરોપ છે કે સરકાર પોતાની મેળે વાટાઘાટોની તારીખ જાહેર કરે છે, જેનાથી તેમને કોઈ માહિતી મળતી નથી. ભારતીય બંધારણની છઠ્ઠી અનુસૂચિ આસામ, મેઘાલય, ત્રિપુરા અને મિઝોરમના આદિવાસી વિસ્તારોના વહીવટ માટે સ્વાયત્તતાની જોગવાઈ કરે છે.
આ કાયદા હેઠળ સ્વાયત્ત જિલ્લા પરિષદોની સ્થાપના કરવામાં આવે છે, જેમને જમીન, જંગલો, સામાજિક રિવાજો, લગ્ન, છૂટાછેડા અને અન્ય ચોક્કસ વિષયો પર કાયદો બનાવવાની સત્તા છે. વધુમાં, તે પ્રાથમિક શાળાઓ, બજારો, રસ્તાઓ અને અન્ય સ્થાનિક વિકાસ પ્રોજેક્ટોની સ્થાપના અને સંચાલન કરી શકે છે. આનાથી આ વિસ્તારને સંરક્ષિત અને આદિવાસી દરજ્જો મળે છે. લદ્દાખનાં લોકો તેમના પ્રદેશને બંધારણની છઠ્ઠી અનુસૂચિમાં સામેલ કરવાની માંગણી કરી રહ્યા છે, જેથી જમીન અને રોજગાર પરના તેમના અધિકારોનું રક્ષણ થાય.
સોનમ વાંગચુકે અગાઉ જણાવ્યું હતું કે આ માંગણીઓ બંધારણના દાયરામાં છે. તેમણે દાવો કર્યો હતો કે ભાજપે પોતે જ પોતાના મેનિફેસ્ટોમાં કલમ ૨૪૪ હેઠળ લદ્દાખને છઠ્ઠી અનુસૂચિમાં સામેલ કરવાનું વચન આપ્યું હતું. સોનમ વાંગચુકે ૨૦૨૪માં લેહથી દિલ્હી સુધી પગપાળા મુસાફરી કરી હતી. તેમના મતે, ગૃહ મંત્રાલય ફક્ત બે માંગણીઓ પર વાટાઘાટો કરવા સંમત થયું હતું. એક, અલગ સેવા આયોગની રચના અને બે, સંસદીય બેઠકોની ફાળવણી. સીબીઆઈએ સોનમ વાંગચુક દ્વારા સ્થાપિત સંસ્થા હિમાલયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ઓલ્ટરનેટિવ્સ લદ્દાખ સામે તપાસ શરૂ કરી છે.
આ સંસ્થા પર વિદેશી યોગદાન કાયદાનું ઉલ્લંઘન કરવાનો આરોપ છે. સીબીઆઈએ ૧૦ દિવસ પહેલાં સંસ્થાને નોટિસ ફટકારી હતી. લદ્દાખની વર્તમાન પરિસ્થિતિ વિશે પૂછવામાં આવતાં વાંગચુક કહે છે કે લદ્દાખ હંમેશા એક અનોખો અને સંવેદનશીલ પ્રદેશ રહ્યો છે. સાંસ્કૃતિક રીતે, તે એક સમૃદ્ધ આદિવાસી સભ્યતા ધરાવે છે જે માત્ર મહત્ત્વપૂર્ણ જ નથી પણ વૈશ્વિક સ્તરે પણ નાજુક છે. અહીંનું વાતાવરણ પણ એટલું જ નાજુક છે. અમારી પાસે અસંખ્ય હિમનદીઓ છે જે સિંચાઈ અને આજીવિકા માટે મહત્ત્વપૂર્ણ છે. આ પહેલાંથી જ બે મહત્ત્વપૂર્ણ પાસાં હતાં. હવે, ત્રીજું પરિમાણ વધુ ને વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ બન્યું છે, જે સંરક્ષણ છે.
લદ્દાખ પ્રદેશ વ્યૂહાત્મક રીતે મહત્ત્વપૂર્ણ છે, જે પાકિસ્તાન અને ચીન બંનેની સરહદે છે. લદ્દાખનાં લોકો હંમેશા દેશની સાથે મજબૂત રીતે ઊભાં રહ્યાં છે, પરંતુ આજે આ પ્રદેશની સંવેદનશીલતા અને ગુરુત્વાકર્ષણ દસ ગણું વધી ગયું છે. તમે જોયું છે કે ઓપરેશન સિંદૂરમાં શું થઈ રહ્યું છે. ચીન પણ તેમાં સામેલ છે અને બંને વિરોધીઓ વધુ ને વધુ સક્રિય થઈ રહ્યા છે. આ સંદર્ભમાં લદ્દાખ અને તેનાં લોકોનું વ્યૂહાત્મક મહત્ત્વ નોંધપાત્ર રીતે વધ્યું છે. આટલું મહત્ત્વનું હોવા છતાં લદ્દાખનાં લોકો તેમની સાથે દગો થયો હોય તેવું અનુભવી રહ્યા છે. તેમને પૂછ્યા વગર ચીનને જમીન આપી દેવામાં આવી છે. મને હજુ પણ આશા છે કે આવું નહીં થાય. આગામી ચૂંટણીઓ પહેલાં બે મહિના બાકી છે.
પરંતુ જો કંઈ કરવામાં નહીં આવે અને લોકોને પોતાનું રક્ષણ કરવા માટે છોડી દેવામાં આવે, તો તેનો અંત સારો નહીં આવે. આ એક ખૂબ જ સંવેદનશીલ સરહદી વિસ્તાર છે અને તેને અવગણવાથી આપણી રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા નબળી પડશે. અમે નથી ઇચ્છતા કે દેશ પ્રત્યે લોકોની વફાદારી ડગમગે. એ સમજવું મહત્ત્વપૂર્ણ છે કે આ રાજકીય વચનો વિશે છે અને તેને રાષ્ટ્રથી અલગ જોવું જોઈએ. આ પ્રતિબદ્ધતાઓ પૂર્ણ કરવી માત્ર લદ્દાખ માટે જ નહીં, પરંતુ સમગ્ર દેશની અખંડિતતા માટે જરૂરી છે. વિરોધ કરી રહેલાં વિદ્યાર્થીઓ બેરોજગારી અંગે પણ ગુસ્સે છે. કેટલાંક પ્રદર્શનકારીઓએ તાજેતરના એક સર્વેનો ઉલ્લેખ કર્યો છે, જે દર્શાવે છે કે લદ્દાખમાં ૨૬ ટકા સ્નાતકો બેરોજગાર છે, જ્યારે રાષ્ટ્રીય સ્તરે આ આંકડો ૧૩.૪ ટકા છે. તેઓ ઇચ્છે છે કે રાજ્યમાં લદ્દાખીઓ માટે ૯૫ ટકા સુધીની સરકારી નોકરીઓ અનામત રાખવામાં આવે.
છઠ્ઠી અનુસૂચિ અંગે સરકાર તરફથી તેમને કોઈ સમર્થન મળ્યું કે કેમ તે અંગે સોનમ વાંગચુક કહે છે કે લદ્દાખ માટે છઠ્ઠી અનુસૂચિની માંગણી ઉઠાવતાં પહેલાં પણ સરકારે તેનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો હતો અને તે પણ સારા ઇરાદા સાથે હતો. તે પણ તેમનું વચન હતું. તો આપણે એવી પરિસ્થિતિ કેવી રીતે સ્વીકારી શકીએ જ્યાં વચન આપવામાં આવે, તેના આધારે ચૂંટણી જીતવામાં આવે અને પછી વચન ભૂલી જાય? અને તે પ્રતિબદ્ધતા તોડવાથી કોઈને ફાયદો થતો નથી. ભારત વિશ્વના સૌથી મોટા લોકશાહી દેશોમાંનો એક છે, અને જો આપણા નેતાઓ તેમનાં વચનો તોડવાનું શરૂ કરે છે, તો તે માત્ર નેતૃત્વ માટે જ નહીં પરંતુ લોકો માટે પણ શરમજનક છે.
અત્યાર સુધી, અમને લદ્દાખને છઠ્ઠી અનુસૂચિ આપવા અંગે સરકાર તરફથી કોઈ સંકેત મળ્યો નથી. જ્યારે જમ્મુ અને કાશ્મીરનું વિભાજન થયું, ત્યારે સરકારે જાહેરાત કરી કે જમ્મુ અને કાશ્મીરને રાજ્યનો દરજ્જો પાછો આપવામાં આવશે, જ્યારે લદ્દાખને વિધાનસભા વિનાનો કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ બનાવવામાં આવ્યો. આ અલોકતાંત્રિક છે ખાસ કરીને આવા મહત્ત્વપૂર્ણ સરહદ પર સ્થિત પ્રદેશ માટે. સરહદ પર રહેતાં લોકો પર વિશ્વાસ કરવો મહત્ત્વપૂર્ણ છે. તેમને એવું લાગવું જોઈએ કે તેઓ ભારતના સમાન નાગરિક છે, બીજા વર્ગના નાગરિક નથી, ગુલામ નથી. આપણે આપણા સરહદી વિસ્તારોને સશક્ત બનાવ્યા છે તે બતાવીને ચીન માટે એક ઉદાહરણ સ્થાપિત કરવું જોઈએ.
સોનમ વાંગચુક કહે છે કે લદ્દાખને અન્ય રાજ્યોની જેમ કાયદાકીય સત્તાઓ હોવી જોઈએ. આ વિના લદ્દાખનાં લોકો આ દેશના સમાન નાગરિક બનવાને બદલે બીજા વર્ગનાં નાગરિકો અથવા તેનાથી પણ ખરાબ ગુલામ જેવો અનુભવ કરશે. કાં તો અમને અમારા લોકશાહી અધિકારો આપો અથવા અમને લેખિતમાં આપો કે લદ્દાખનાં લોકો બીજા વર્ગનાં નાગરિક રહેશે અને દેશના બાકીના ભાગની જેમ લોકશાહીનો આનંદ માણી શકશે નહીં. સરકારને લખેલા પોતાના સંદેશમાં સોનમ વાંગચુક કહે છે કે ૨૦૧૪માં લોકોમાં શાસક પક્ષ ભાજપ પ્રત્યે જે આદર હતો તે જાળવી રાખવો જોઈએ, પરંતુ લદ્દાખ અને કદાચ દેશના અન્ય ભાગોમાં બની રહેલી ઘટનાઓ લોકોમાં વિશ્વાસનો અભાવ વધારી રહી છે. નાગરિકો તેમના નેતાઓમાં વિશ્વાસ ગુમાવવા લાગ્યાં છે.
આ વિશ્વાસ પુનઃસ્થાપિત થવો જોઈએ, કારણ કે આના આધારે જ એક રાષ્ટ્ર પ્રગતિ કરે છે, સમૃદ્ધ થાય છે અને દેશના નેતા વિશ્વનેતા બનવાની ઇચ્છા રાખે છે. સોનમ વાંગચુક ઈચ્છે છે કે સરકાર આગામી હિલ કાઉન્સિલની ચૂંટણી પહેલાં છઠ્ઠી અનુસૂચિમાં સમાવેશ કરવાની લદ્દાખની માંગણીને સ્વીકારે. તેમણે કહ્યું કે જો સરકાર આ માંગણી સ્વીકારે છે, તો લદ્દાખનાં લોકો મતદાનમાં ભાગ લેશે અને તેનો લાભ મેળવશે. લદ્દાખનું વર્તમાન આંદોલન સૂચવે છે કે ચીનની સરહદ પર આવેલા આ વ્યૂહાત્મક રીતે મહત્ત્વના પ્રદેશની ઉપેક્ષા કરવાનું પોસાય તેમ નથી. કેન્દ્ર સરકારે તાત્કાલિક વાટાઘાટો શરૂ કરવી જોઈએ અને વ્યવહારુ રસ્તો કાઢવો જોઈએ..
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
