ભારતમાં માઓવાદીઓ માટે સૌથી સુરક્ષિત વિસ્તાર અબુઝમાડ માનવામાં આવે છે. ભારતના ગૃહમંત્રી અમિત શાહના તાજેતરના નિવેદનનો અર્થ એ છે કે બસ્તરના અબુઝમાડ વિસ્તારમાં કોઈ માઓવાદી બચ્યા નથી. કેન્દ્રીય ગૃહમંત્રી અમિત શાહે ૧૬ ઓક્ટોબરના રોજ X પર એક પોસ્ટમાં જણાવ્યું હતું કે છત્તીસગઢમાં અબુઝમાડને આજે નક્સલી હિંસાથી સંપૂર્ણપણે મુક્ત જાહેર કરવામાં આવ્યા છે. હવે, દક્ષિણ બસ્તરમાં ફક્ત થોડા જ નક્સલીઓ બાકી છે, જેમને આપણા સુરક્ષા દળો ટૂંક સમયમાં ખતમ કરશે. ઉત્તર બસ્તર ક્ષેત્રમાં કાંકેર, નારાયણપુર અને બીજાપુર જિલ્લાઓનો સમાવેશ થાય છે અને આ પ્રદેશનો મોટો ભાગ અબુઝમાડ છે.
જાન્યુઆરી ૨૦૨૪ માં છત્તીસગઢમાં ભાજપ સરકારની રચના થયા પછી ૨૧૦૦ નક્સલીઓએ આત્મસમર્પણ કર્યું છે, ૧૭૮૫ ની ધરપકડ કરવામાં આવી છે અને ૪૭૭ ને ખતમ કરવામાં આવ્યા છે. અમિત શાહે લખ્યું કે આ ૩૧ માર્ચ, ૨૦૨૬ પહેલા નક્સલવાદને જડમૂળથી ઉખેડી નાખવાના અમારા સંકલ્પનું પ્રતિબિંબ છે. બીજી એક પોસ્ટમાં તેમણે લખ્યું કે આજે છત્તીસગઢમાં ૧૭૦ નક્સલીઓએ આત્મસમર્પણ કર્યું છે. ગઈકાલે, રાજ્યમાં ૨૭ નક્સલીઓએ પોતાના શસ્ત્રો હેઠા મૂક્યા હતા. મહારાષ્ટ્રમાં, ગઈકાલે ૬૧ નક્સલીઓ મુખ્ય પ્રવાહમાં પાછા ફર્યા છે. છેલ્લા બે દિવસમાં કુલ ૨૫૮ ઉગ્રવાદી ડાબેરી ઉગ્રવાદીઓએ હિંસા છોડી દીધી છે. હું હિંસાનો ત્યાગ કરવાના અને ભારતના બંધારણમાં વિશ્વાસ વ્યક્ત કરવાના તેમના નિર્ણયને બિરદાવું છું.
બસ્તરના વરિષ્ઠ પત્રકાર સુરેશ મહાપાત્રા કહે છે કે સરકારે ખૂબ જ સંવેદનશીલતા સાથે કામ કરવાની જરૂર છે. તેઓ કહે છે કે અબુઝમાડ નક્સલમુક્ત થવું એ માત્ર એક સુરક્ષા સિદ્ધિ નથી, પણ તે આદિવાસી ભૂગોળ માટે એક નવી સવાર પણ છે, જે આજ સુધી સરકારી નકશા સુધી યોગ્ય રીતે પહોંચી પણ નથી. તેઓ કહે છે કે પરંતુ વધતા વહીવટી હસ્તક્ષેપ અને વિકાસ યોજનાઓ ત્યાં પહોંચવાની અપેક્ષાઓ સાથે આદિવાસીઓનું શોષણ નવેસરથી શરૂ થઈ શકે છે તે ભયને નકારી શકાય નહીં. તેથી, સરકારે ખૂબ સંવેદનશીલતા સાથે કામ કરવાની જરૂર છે.
છત્તીસગઢના બસ્તર ક્ષેત્રમાં આશરે ચાર હજાર ચોરસ કિલોમીટરમાં ફેલાયેલું, જીપીએસ અને ગુગલ મેપ્સના આ યુગમાં પણ, અબુઝમાડ એક કોયડા જેવું રહ્યું છે, જે સેંકડો વર્ષોથી પૃથ્વી પર નોંધાયેલું છે, પરંતુ માત્ર દસ્તાવેજોમાં ખોવાયેલું છે. મોટાભાગના વિસ્તારોમાં, કોઈ જમીનનું કોઈ નિશ્ચિત માપન નથી, કોઈ ઘાસચારાની જગ્યા નથી, કે રસ્તાઓની કોઈ ચોક્કસ લાઇન નથી.
જૂના દસ્તાવેજો દર્શાવે છે કે અકબરના સમયમાં અહીં મહેસૂલના દસ્તાવેજો એકત્રિત કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ જંગલોની ઊંડાઈ દરેક માપન પગલાંને ગળી ગઈ અને અબુઝમાડ જેમનો તેમ રહ્યો હતો. અબુઝહનો અર્થ થાય છે જે સમજી શકાયું ન હતું. ૧૯૦૯માં, અંગ્રેજોએ આ વિસ્તારમાં જમીન મહેસૂલની ગણતરી કરવાનો પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ તેઓ પણ નિષ્ફળ ગયા હતા. સ્વતંત્રતા પછી ગામડાંના આંકડા ખૂબ જ મુશ્કેલીથી એકત્રિત કરવામાં આવ્યા, પરંતુ અબુઝમાડનાં ૨૩૭ ગામડાંઓ વર્ષો સુધી પોતાના સમયમાં નકશાની બહાર, ફાઇલોની બહાર અને મોટા ભાગની સરકારી યોજનાઓની બહાર ફસાયેલા રહ્યા હતા. આ વિસ્તારના આદિવાસીઓ તેમની જમીનના માલિક હતા, પરંતુ તેમની પાસે એક પણ દસ્તાવેજ નહોતો.
સિત્તેરના દાયકામાં પહેલી વાર નક્સલવાદીઓ આંધ્રપ્રદેશથી આ વિસ્તારમાં પ્રવેશ્યા હતા, પરંતુ તેઓ પાછા પણ ફર્યા હતા. પોલીસ દસ્તાવેજો અનુસાર, નક્સલવાદીઓએ ૧૯૮૦ ના દાયકામાં બીજો પ્રયાસ કર્યો હતો. નક્સલવાદી સંગઠન પીપલ્સ વોર ગ્રુપની એક ટુકડી આ વિસ્તારમાં પહોંચી અને તેંદુ પાનના વેતનના મુદ્દા પર લોકોને એકત્ર કરવાનું શરૂ કર્યું. આ વિસ્તારના આદિવાસીઓની સ્થિતિ વિશે અનેક વાર્તાઓ છે, જેઓ દેશ અને દુનિયાથી અજાણ છે. નક્સલવાદી દસ્તાવેજોમાં એવો પણ દાવો કરવામાં આવ્યો છે કે એક કિલો મીઠાના બદલામાં આદિવાસીઓ પાસેથી એક કિલો કાજુ અથવા કિસમિસ લેવા જેવી વિવિધ અવિશ્વસનીય વાર્તાઓ હોવા છતાં, નક્સલવાદીઓને આ વિસ્તારમાં પોતાનો પગપેસારો કરવામાં બહુ મુશ્કેલીનો સામનો કરવો પડ્યો ન હતો. તત્કાલીન રાજધાની ભોપાલથી બસ્તરના છેલ્લા છેડા સુધીનું અંતર લગભગ એક હજાર કિલોમીટર હતું અને લોકો આ વિસ્તારમાં કોઈપણ સરકારી અધિકારીની નિમણૂકને કાળા પાણીની સજા સાથે સરખાવતા હતા.
૧૯૮૦ ના દાયકાની શરૂઆતમાં આદિવાસીઓની સામાજિક-સાંસ્કૃતિક ગોપનીયતાને ટાંકીને, અબુઝમાડમાં બહારના લોકોના પ્રવેશ પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો. આ સમય દરમિયાન, નક્સલવાદીઓ અબુઝમાડ, તેમજ બસ્તર અને અવિભાજિત મધ્યપ્રદેશના અન્ય વિસ્તારોમાં વિસ્તરણ કરતા રહ્યા હતા. અબુઝમાડની ભૌગોલિક પરિસ્થિતિઓ નક્સલવાદી લશ્કરી તાલીમ માટે આદર્શ હતી. આ જ કારણ છે કે આ વિસ્તાર ધીમે ધીમે દંડકારણ્યમાં નક્સલવાદીઓનો સૌથી અભેદ્ય ગઢ બન્યો.
આંધ્રપ્રદેશ અને મહારાષ્ટ્રમાં નક્સલવાદીઓ પર દબાણ વધતાં, અબુઝમાડ નક્સલવાદી સેન્ટ્રલ કમિટીથી લઈને પીપલ્સ લિબરેશન ગેરિલા આર્મી સુધી બધા માટે સલામત આશ્રયસ્થાન બની ગયું. છત્તીસગઢ અલગ રાજ્ય બન્યાના નવ વર્ષ પછી ૨૦૦૯ માં આ વિસ્તારમાં પ્રવેશ પરનો પ્રતિબંધ હટાવવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ ત્યાં સુધીમાં નક્સલવાદનાં મૂળ જંગલનાં મૂળની જેમ ફેલાઈ ગયાં હતાં. જો દાંતેવાડા અને દક્ષિણ બસ્તર નક્સલવાદી હિંસાનું કેન્દ્ર હતા તો ઉત્તર બસ્તર, ખાસ કરીને અબુઝમાડ, નક્સલવાદીઓનો અડ્ડો હતો, જ્યાં સમાંતર નક્સલવાદી સરકાર કાર્યરત હતી. જનતા સરકારે જમીન ભાડાપટ્ટો વહેંચ્યો હતો અને નિર્ણયો લેવા માટે લોકોની અદાલતો પણ યોજી હતી. ૨૦૧૭ માં છત્તીસગઢ સરકારે મહેસૂલ સર્વેક્ષણનું કામ શરૂ કર્યું, પરંતુ નક્સલીઓના ડરને કારણે તે પણ ઘણાં વર્ષો સુધી શક્ય બન્યું નહીં.
જ્યારે ૨૦૧૮માં બસ્તરમાં સુરક્ષા દળોના કેમ્પ સ્થાપવાનું શરૂ થયું, ત્યારે માનવ અધિકાર સંગઠનોએ દાવો કર્યો હતો કે આ કેમ્પ મુખ્યત્વે આયર્ન ઓર અને અન્ય ખનિજોના નિષ્કર્ષણ માટે સ્થાપવામાં આવી રહ્યા હતા. ભિલાઈ સ્ટીલ પ્લાન્ટ જેવા ભારત સરકારના ઉપક્રમોએ પણ સ્વીકાર્યું કે ખાણકામને સરળ બનાવવા માટે આ કેમ્પ સ્થાપવાનો સંપૂર્ણ ખર્ચ તેમણે ઉઠાવ્યો હતો. સરકાર માટે સૌથી મોટો પડકાર નક્સલવાદીઓના ગઢ એટલે કે અબુઝમાડમાં પ્રવેશવાનો હતો.
૨૦૨૩ માં છત્તીસગઢમાં સરકાર બદલાઈ અને વિષ્ણુદેવ સાંઈ સરકારે માઓવાદીઓને શાંતિ વાટાઘાટો માટે આમંત્રણ આપ્યું, પરંતુ સુરક્ષા દળોની કામગીરીની ગતિ પણ વધારી દીધી. સુરક્ષા દળોમાં ખાસ કરીને ડિસ્ટ્રિક્ટ રિઝર્વ ગાર્ડમાં ખાસ કરીને આત્મસમર્પણ કરનારા નક્સલવાદીઓની ભરતીથી પહેલીવાર નક્સલવાદીઓ સામેની કાર્યવાહીને ભૌગોલિક અને વ્યૂહાત્મક સમજ મળી. આ ઝુંબેશોની સમાંતર, વિકાસ કાર્યને વેગ આપવામાં આવ્યો. રસ્તાનું બાંધકામ, સંદેશાવ્યવહાર નેટવર્ક, વીજળી જોડાણો અને આરોગ્ય સેવાઓનો વિસ્તાર કરવામાં આવ્યો. પહેલી વાર, વહીવટીતંત્રે અબુઝમાડના ઘણા ગામોનો મહેસૂલ સર્વે શરૂ કર્યો.
બસ્તરમાં સુરક્ષા દળોના ૬૪ નવા કેમ્પ બનાવવામાં આવ્યા હતા અને દરરોજ નક્સલવાદીઓ સામે કાર્યવાહી કરવામાં આવતી હતી. આ કાર્યવાહીની તીવ્રતાનો અંદાજ એ વાત પરથી લગાવી શકાય છે કે નક્સલવાદીઓ વિરુદ્ધ છેલ્લાં ૨૫ વર્ષના તમામ રેકોર્ડ તૂટી ગયા હતા અને આ કાર્યવાહીમાં સીપીઆઈ માઓવાદી મહાસચિવ બસવરાજુ સહિત પોલિટબ્યુરોના ઘણા નેતાઓ માર્યા ગયા હતા. ઉત્તર બસ્તરમાં માઓવાદીઓ સામે સરકારની રણનીતિની સફળતાનો અંદાજ એ હકીકત પરથી લગાવી શકાય છે કે નારાયણપુર જિલ્લાની બારસેતી પંચાયતને રાજ્યની પ્રથમ નક્સલમુક્ત પંચાયત જાહેર કરવામાં આવી હતી. જોકે દક્ષિણ બસ્તરમાં દાંતેવાડા અને સુકમા સિવાય ઉત્તર બસ્તરના બીજાપુરમાં નક્સલવાદીઓ હજુ પણ એક પડકાર છે.
આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
