લોકસભાની ચૂંટણીનાં પરિણામોની તંગદિલી વચ્ચે એક મહત્ત્વની ઘટના ભૂલાઈ ગઈ કે પૂર્વના રાજ્ય ઓડિશામાં ૨૪ વર્ષથી એકચક્રી શાસન કરી રહેલા નવીન પટનાયકના શાસનનો અંત આવ્યો છે અને પહેલી વખત ભાજપે પોતાની તાકાત ઉપર સરકાર બનાવી છે. ભારતના કોઈ રાજ્યમાં સૌથી વધુ સમય સુધી શાસનમાં રહેવાનો વિક્રમ પશ્ચિમ બંગાળના ભૂતપૂર્વ મુખ્ય મંત્રી જ્યોતિ બસુના નામે છે. ત્યાર બાદ બીજુ જનતા દળના નવીન પટનાયકનો નંબર આવે છે. ઓડિશાની રાજનીતિમાં છેલ્લાં પાંચ વર્ષમાં એવું તો શું બન્યું કે લોકપ્રિયતાની ટોચ ઉપર રહેલા નવીન બાબુ અચાનક લોકોની નજરમાંથી ઊતરી ગયા અને ભાજપ મેદાન મારી ગયું?
ઓડિશામાં લોકસભાની સાથે યોજાયેલી વિધાનસભા ચૂંટણીનાં પરિણામોમાં ભાજપને સ્પષ્ટ બહુમતી મળી છે. તેણે વિધાનસભાની ૧૪૭ બેઠકોમાંથી ૭૮ અને લોકસભાની ૨૧માંથી ૨૦ બેઠકો જીતી છે. હવે ભારતીય જનતા પાર્ટી આ રાજ્યમાં પહેલી વાર પોતાની સરકાર બનાવશે. નવીન પટનાયકની પાર્ટી બીજુ જનતા દળે વિધાનસભા ચૂંટણીમાં ૫૧ બેઠકો જીતી અને લોકસભામાં તો તે ખાતું પણ ખોલી શકી નથી. નવીન બાબુ પોતે જે બે સીટ પરથી ચૂંટણી લડ્યા હતા તેમાંથી એક પર હારી ગયા હતા. વર્ષ ૨૦૧૯માં બીજેડીએ વિધાનસભાની ૧૧૭ સીટો અને લોકસભાની ૧૨ સીટો જીતી હતી. બીજુ જનતા દળ વર્ષો સુધી ભાજપનો સહયોગી પક્ષ રહ્યો હતો.
વર્ષ ૨૦૦૮માં ભાજપ બીજેડીથી અલગ થઈ ગયો અને ત્યાર બાદ ઘણાં વર્ષો સુધી તેને કોઈ ખાસ સફળતા નહોતી મળી. પરંતુ ૨૦૧૯માં તેણે ઓડિશામાં લોકસભાની ૮ બેઠકો જીતી હતી. જ્યારે એકસાથે યોજાયેલી વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં ભાજપે ૨૩ બેઠકો મેળવી હતી અને કોંગ્રેસને ત્રીજા સ્થાને ધકેલીને મુખ્ય વિરોધ પક્ષ તરીકેનું સ્થાન હાંસલ કરી લીધું હતું. ભાજપના વધી રહેલા પ્રભાવને ખાળવા નવીન પટનાયકે તેમના પાંચમા કાર્યકાળમાં સાંસ્કૃતિક રાજકારણનો આશરો લેવાનું શરૂ કર્યું હતું, પણ આ બાબતમાં ભાજપ તેમના કરતાં આગળ નીકળી ગયો હતો.
અયોધ્યામાં રામ મંદિરના નિર્ણય પછી ભાજપ તરફના વધતા ઝોકનો સામનો કરવા માટે બીજેડી સરકારે પુરીમાં શ્રી જગન્નાથ મંદિરની આસપાસ હેરિટેજ કોરિડોર બનાવ્યો હતો. આ ઉપરાંત સમગ્ર ઓડિશામાં તમામ મુખ્ય મંદિરોનો જીર્ણોદ્ધાર કરવામાં આવ્યો હતો અને તેમની સુંદરતા વધારવામાં આવી હતી. આ વર્ષની શરૂઆતમાં રાજ્ય સરકારે રાજ્યના સાહિત્યકારો અને સાહિત્યકારોના સન્માન માટે પ્રથમ વિશ્વ ઓડિયા ભાષા પરિષદનું આયોજન કર્યું હતું.
સરકારે મોટા પાયે સરકારી શાળાઓ, બસ સેવાઓ, ટર્મિનલ અને હોસ્પિટલોના ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને આધુનિક બનાવવાનું કામ પણ શરૂ કર્યું હતું. નાનાં શહેરોમાં મહત્ત્વાકાંક્ષી યુવા મતદારોનો એક વર્ગ ભાજપને ટેકો આપી રહ્યો છે તે સમજીને, નવીન બાબુએ કલ્યાણકારી યોજનાઓથી આગળ જોવાનું શરૂ કર્યું, જે તેમની રાજનીતિનો મુખ્ય ભાગ બની ગઈ હતી. મતદારોના આ નવા વિભાગને સાથે લાવવા માટે બીજેડી સરકારે ઓડિશાને ભારતની રમતગમતની રાજધાની તરીકે રજૂ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. ક્રિકેટ ઉપરાંત હોકી, વોલીબોલ અને બેડમિન્ટન જેવી અન્ય રમતોને પ્રોત્સાહન આપ્યું.
રાજ્ય સરકાર પુરુષો અને મહિલા રાષ્ટ્રીય હોકી ટીમોને સ્પોન્સર કરી રહી છે. તેણે રાજ્યમાં બે હોકી વર્લ્ડ કપ શ્રેણીઓનું પણ ભવ્ય આયોજન કર્યું હતું.જો કે, તેણે વ્યૂહાત્મક ભૂલ કરી હતી. કોઈ પણ રાજકારણીએ આ પ્રોજેક્ટો આપતી વખતે પોતે યશ લીધો હોત, પરંતુ નવીન બાબુએ તેના મુખ્ય સહાયક અને અમલદાર વીકે પાંડિયનને બધું સોંપી દીધું હતું, જેઓ વહીવટીતંત્રનો ચહેરો બન્યા અને આખરે મુખ્યમંત્રી કરતાં વધુ શક્તિશાળી દેખાયા હતા.
નવીન પટનાયક એવા રાજનેતા છે જે પોતાની આસપાસ કોઈ રાજકીય હરીફાઈ થવા દેતા નથી. તેઓ હંમેશા તેમના વહીવટનો સાર્વજનિક ચહેરો બનવા માટે અમલદારો પર આધાર રાખતા હતા. જ્યારે તેઓ પ્રથમ વખત સત્તામાં આવ્યા ત્યારે નવીનના જમણા હાથના માણસ ભૂતપૂર્વ અમલદાર પ્યારી મોહન મહાપાત્રા હતા, જેમણે ૧૨ વર્ષ સુધી વફાદારીપૂર્વક તેમની સેવા કર્યા પછી મુખ્યમંત્રી વિરુદ્ધ બળવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો.
બળવાનો પ્રયાસ નિષ્ફળ ગયો અને નવીન પટનાયકે તેમને રાજકીય વનવાસમાં મોકલી દીધા હતા. રાજકારણમાં પ્રવેશેલા ઓડિયા અમલદાર પણ તેમની ગાદી છીનવી શકે છે તે જોઈને તેમણે બિન-ઓડિયા સનદી અધિકારી વી.કે. પાંડિયનની પસંદગી કરી હતી. આ નિર્ણયથી અસંતોષની પરંપરા શરૂ થઈ, જેની કિંમત નવીન પટનાયકને તેમનું મુખ્ય પ્રધાનપદ ગુમાવીને ચૂકવવી પડી છે. ભાજપે ચૂંટણીમાં ઓડિશાની અસ્મિતાને મુખ્ય મુદ્દો બનાવ્યો હતો અને નવીન બાબુ પર આકરા પ્રહારો કર્યા હતા.
નવીન પટનાયકનો ઉછેર વિદેશોમાં થયો છે અને તેઓ શુદ્ધ ઓડિયા ભાષા બોલી પણ શકતા નથી. વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ તેને ચૂંટણીનો મુખ્ય મુદ્દો બનાવ્યો હતો. તેમણે એક જાહેર સભામાં નવીન પટનાયકને પડકાર ફેંક્યો હતો કે તેઓ કાગળમાં જોયા વિના ઓડિશાના બધા જિલ્લાનાં નામ બતાવી આપે. વળી છેલ્લા એક દાયકામાં સરકાર અને પાર્ટીમાં પાંડિયનનો પ્રભાવ સતત વધતો ગયો, જેના કારણે ભાજપને એવું કહેવાની તક મળી કે તેઓ વહીવટીતંત્રના વાસ્તવિક વડા છે. જ્યારે પાંડિયને સેવામાંથી રાજીનામું આપ્યું, બીજેડીમાં જોડાયા અને ૨૦૨૪ની ચૂંટણીમાં પ્રચાર શરૂ કર્યો, ત્યારે ભાજપે તેને પણ તેના પ્રચારનો કેન્દ્રીય મુદ્દો બનાવ્યો હતો.
ભાજપે કહ્યું કે તમિલનાડુના હોવા છતાં, નવીન પટનાયક પછી પાંડિયન કદાચ મુખ્ય મંત્રી બનશે. આ ઓડિયાની ઓળખનું અપમાન છે. વડા પ્રધાન મોદીએ પણ ઓડિશામાં તેમનાં કેટલાંક ભાષણોમાં આ મુદ્દાનો સીધો ઉલ્લેખ કર્યો હતો. નવીન બાબુએ એક મુલાકાતમાં સ્પષ્ટતા કરવી પડી હતી કે પાંડિયન તેમના અનુગામી બનવાના નથી. પરંતુ આ સ્પષ્ટતા થોડી મોડી આવી હતી. નવીન પટનાયકની હારનું મુખ્ય કારણ માત્ર પાંડિયન નથી, પરંતુ તેમની તમિલ ઓળખ એવો ફટકો હતો જેણે નવીન પટનાયકનો ઓડિશાનો કિલ્લો જમીનદોસ્ત કરી નાખ્યો હતો.
નવીન પટનાયકનો રાજકારણમાં પ્રવેશ તેમના પિતા બીજુ પટનાયકના કારણે થયો હતો. બીજુ પટનાયક કોંગ્રેસના મજબૂત નેતા હતા. તેઓ જવાહરલાલ નેહરુના પ્રિય હતા પરંતુ ઈન્દિરા ગાંધીના સમયમાં તેઓ પાર્ટીથી અલગ થઈ ગયા અને ઓડિશામાં કોંગ્રેસવિરોધી રાજનીતિનું કેન્દ્ર બની ગયા હતા. તેમણે કોંગ્રેસને હરાવી હતી અને ૧૯૯૦ થી ૧૯૯૫ વચ્ચે મુખ્ય મંત્રી રહ્યા હતા. ખુરશી છોડ્યાનાં બે વર્ષ પછી ૧૯૯૭માં બીજુ બાબુનું અવસાન થયું ત્યારે દિલ્હીના રાજકીય નેતાઓ તેમના અંતિમ સંસ્કારમાં એકઠી થયેલી ભીડ જોઈને આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા હતા. ટૂંક સમયમાં બીજુ જનતા દળની રચના થઈ અને નવીન પટનાયક પાર્ટીનો ચહેરો બની ગયા હતા. તેઓ બીજુ પટનાયકના પુત્ર હતા તે કારણે ઓડિયા લોકોમાં એક શ્રદ્ધાનું સ્થાન બની ગયા હતા.
વર્ષ ૨૦૦૦ સુધી ભાજપને ઓડિશામાં શાસન કરવાની તક મળી ન હતી. ત્યારથી ૨૦૦૮ સુધી ભાજપે બીજેડી સાથે ગઠબંધન સરકાર ચલાવી હતી. ત્યાર બાદ અટલ બહારી વાજપેયી અને લાલકૃષ્ણ અડવાણીના નેતૃત્વમાં ભાજપે વિવિધ કારણોસર નવીન પટનાયકને ગઠબંધનના ભાગીદાર બનાવ્યા હતા. ૨૦૦૮માં તેમનું ભાજપ સાથેનું ગઠબંધન તૂટી ગયું હતું. હવે તેમણે ઓડિશામાં સત્તા ગુમાવી છે તો પણ ઓડિશાનાં લોકો એક સૌજન્યશીલ રાજકારણી તરીકે તેમને યાદ કરશે. તેમની વાર્તાઓ આજે પણ લોકોમાં ખૂબ પ્રેમથી કહેવામાં આવે છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
