ઈરાને શનિવારે રાત્રે ઈઝરાયેલ પર ડ્રોન અને મિસાઈલથી હુમલો કર્યો હતો. આ હુમલા બાદ મધ્ય પૂર્વમાં તણાવ વધી રહ્યો છે. ઈરાનના સરકારી મિડિયાએ ઈરાની રિવોલ્યુશનરી ગાર્ડને ટાંકીને કહ્યું કે આ હુમલો શનિવારે રાત્રે થયો હતો. ઈરાની રિવોલ્યુશનરી ગાર્ડ ઈરાનના સશસ્ત્ર સુરક્ષા દળોની એક શાખા છે. ઈઝરાયેલના વડા પ્રધાન બેન્જામિન નેતન્યાહુએ તેમની યુદ્ધ કેબિનેટની બેઠકમાં માહિતી આપી હતી કે આ હુમલાનો સામનો કરવા માટે સંરક્ષણાત્મક પ્રણાલી તૈનાત કરવામાં આવી છે. દમાસ્કસમાં ઈરાની કોન્સ્યુલેટ પર ૧ એપ્રિલે હુમલો કરવામાં આવ્યો હતો, જેમાં ઈરાનના બે વરિષ્ઠ સૈન્ય કમાન્ડર માર્યા ગયા હતા. આ પછી ઈરાને જવાબી કાર્યવાહીની ચેતવણી આપી હતી. ઈરાને હુમલા માટે ઈઝરાયેલને જવાબદાર ગણાવ્યું હતું.
ઈઝરાયેલ અને ઈરાન વચ્ચે વર્ષોથી લોહિયાળ દુશ્મનાવટ ચાલી રહી છે. આ દુશ્મનાવટની તીવ્રતા ભૌગોલિક રાજકીય પરિસ્થિતિના આધારે વધતી અને ઘટતી રહે છે. ઈરાનના શાસકો મધ્ય પૂર્વમાં અમેરિકાના સાથી ઈઝરાયેલને નાનો શેતાન માને છે. તે અમેરિકાને મોટો શેતાન કહે છે. ઈરાન ઈચ્છે છે કે અમેરિકા અને ઈઝરાયેલ આ વિસ્તારમાંથી ગાયબ થઈ જાય. ઈઝરાયેલ ઈરાન પર ઉગ્રવાદી જૂથોને ભંડોળ પૂરું પાડવાનો અને તેના હિતોની વિરુદ્ધ હુમલાઓનો આરોપ મૂકે છે, જે આયાતુલ્લાહ ખેમીનીના યહૂદી વિરોધીવાદને કારણે છે.
ઈઝરાયેલ અને ઈરાન વચ્ચેના સંબંધો ૧૯૭૯ સુધી ખૂબ જ સૌહાર્દપૂર્ણ હતા. તે દરમિયાન આયાતુલ્લા ખોમેનીની ઇસ્લામિક ક્રાંતિએ તેહરાનમાં સત્તા મેળવી હતી. તેમણે પેલેસ્ટાઈનના વિભાજનની યોજનાનો વિરોધ કર્યો હતો. ઈજિપ્ત પછી ઈરાન ઈઝરાયેલને માન્યતા આપનારો બીજો ઈસ્લામિક દેશ હતો. તે સમયે ઈરાનમાં પહલવી વંશના શાહો દ્વારા શાસિત રાજાશાહી હતી. તેઓ મધ્ય પૂર્વમાં અમેરિકાના મુખ્ય સાથી હતા. આનાથી ઇઝરાયલની પ્રથમ સરકારના વડા ડેવિડ બેન ગુરિયનને નવા યહૂદી રાજ્ય માટે ઇરાનની મિત્રતાની શોધ કરવા તરફ દોરી ગયું.
વર્ષ ૧૯૭૯માં આયાતુલ્લાહ ખોમેનીની ક્રાંતિએ ઇરાનના શાહને ઉથલાવી દીધા અને ઇસ્લામિક પ્રજાસત્તાકની સ્થાપના કરી. તેમણે પોતાને પીડિતોના રક્ષક તરીકે રજૂ કર્યા. તેમની મુખ્ય ઓળખ અમેરિકા અને તેના સાથી ઇઝરાયેલના સામ્રાજ્યવાદને નકારવાની હતી. આયાતુલ્લાની સરકારે ઈઝરાયેલ સાથેના સંબંધો તોડી નાખ્યા. તેમણે તેના નાગરિકોના પાસપોર્ટને માન્યતા આપવાનું બંધ કર્યું અને તેહરાનમાં ઇઝરાયેલી દૂતાવાસને જપ્ત કરી તેને પેલેસ્ટાઇન લિબરેશન ઓર્ગેનાઇઝેશન (PLO) ને સોંપી દીધું. તે સમયે પેલેસ્ટાઇન લિબરેશન ઓર્ગેનાઇઝેશન પેલેસ્ટાઈન રાજ્ય માટે ઈઝરાયલ વિરુદ્ધની લડાઈનું નેતૃત્વ કરી રહ્યું હતું.
નવું ઈરાન પોતાને ઈસ્લામિક શક્તિ તરીકે રજૂ કરવા ઈચ્છે છે. તેથી તેણે ઇઝરાયેલ સામે પેલેસ્ટાઇનનો મુદ્દો ઉઠાવ્યો, જેને આરબ દેશોએ છોડી દીધો હતો. આ રીતે ખોમેનીએ પેલેસ્ટાઈન મુદ્દે પોતાનો દાવો રજૂ કરવાનું શરૂ કર્યું. આ પછી તેહરાનમાં પેલેસ્ટાઈન તરફી મોટાં પ્રદર્શનો સામાન્ય બની ગયાં. આ દેખાવોને ઈરાન સરકારનું સમર્થન હતું. ઈઝરાયેલમાં ઈરાન પ્રત્યે દુશ્મનાવટ ૧૯૯૦ના દાયકા સુધી શરૂ થઈ ન હતી, કારણ કે તે સમયે સદ્દામ હુસૈનના ઈરાકને એક મોટો ખતરો માનવામાં આવતો હતો. ઈરાન-કોન્ટ્રા વચ્ચેના સોદાને શક્ય બનાવનાર મધ્યસ્થીઓમાં ઈઝરાયેલની સરકાર મુખ્ય હતી. આ એક ગુપ્ત કાર્યક્રમ હતો, જેના દ્વારા અમેરિકાએ ઈરાનને ૧૯૮૦ અને ૧૯૮૮ વચ્ચે ઈરાક સામેના યુદ્ધમાં ઉપયોગ માટે શસ્ત્રો પૂરાં પાડ્યાં હતાં. સમય જતાં ઇઝરાયેલે ઇરાનને તેના અસ્તિત્વ માટેના ખતરા તરીકે જોવાનું શરૂ કર્યું.
ઈરાનને પણ બીજી મોટી પ્રાદેશિક શક્તિ સાઉદી અરેબિયાનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. ઈરાન મુખ્યત્વે પર્સિયન અને શિયા છે, જ્યારે આરબ વિશ્વ સુન્ની છે. ઈરાનની સરકારને આ વાતનો અહેસાસ થયો કે તેના દુશ્મનો એક દિવસ તેના પર હુમલો કરવાનું શરૂ કરશે. તેને રોકવાના ઉદ્દેશ સાથે તેણે વ્યૂહરચના પર કામ કરવાનું શરૂ કર્યું. આ પછી ઈરાન સાથે જોડાયેલાં સંગઠનોનું નેટવર્ક બનાવવામાં આવ્યું. અમેરિકા અને યુરોપિયન યુનિયન દ્વારા આતંકવાદી જાહેર કરાયેલ લેબનોનનું હિઝબુલ્લા આ સંગઠનોમાં સૌથી અગ્રણી છે.
આજે ઈરાનનું નેટવર્ક લેબનોન, સીરિયા, ઈરાક અને યમન સુધી વિસ્તરેલું છે. ઈરાન-ઈઝરાયેલ સંઘર્ષને શેડો વોર તરીકે વર્ણવવામાં આવે છે, કારણ કે બંને દેશોએ એકબીજા પર હુમલો કર્યો હતો. ઈરાન સાથે જોડાયેલા ઈસ્લામિક જેહાદ જૂથે બ્યુનોસ આયર્સમાં ઈઝરાયેલી દૂતાવાસને ઉડાવી દીધો હતો, જેમાં ૨૯ લોકોનાં મોત થયાં હતાં. થોડા સમય પહેલાં હિઝબુલ્લાના નેતા અબ્બાસ અલ-મુસાવીની હત્યા કરવામાં આવી હતી. આ હુમલા માટે ઈઝરાયેલની ગુપ્તચર સંસ્થાને જવાબદાર ગણવામાં આવી હતી.
ઈઝરાયેલનો ધ્યેય ઈરાનના પરમાણુ કાર્યક્રમને રોકવા અને તેને પરમાણુ શસ્ત્રો વિકસાવવાથી રોકવાનો છે. ઈઝરાયેલ ઈરાનની એ દલીલને નકારી કાઢે છે કે તેનો પરમાણુ કાર્યક્રમ માત્ર નાગરિક હેતુઓ માટે છે. એવું વ્યાપકપણે માનવામાં આવે છે કે ઇઝરાયેલે સ્ટક્સનેટ કમ્પ્યુટર વાયરસ વિકસાવવા માટે અમેરિકા સાથે સહયોગ કર્યો હતો. આ વાયરસે આ સદીના પ્રથમ દાયકામાં ઈરાની પરમાણુ કેન્દ્રોને ભારે નુકસાન પહોંચાડ્યું હતું. ઈરાને તેના પરમાણુ કાર્યક્રમના પ્રભારી સહિત કેટલાક અગ્રણી વૈજ્ઞાનિકો પર હુમલા માટે ઈઝરાયેલની ગુપ્તચર એજન્સીને જવાબદાર ગણાવી છે. આમાં સૌથી નોંધપાત્ર ૨૦૨૦ માં મોહસેન ફખરીઝાદેહની હત્યા હતી. ઈઝરાયેલ સરકારે ઈરાની વૈજ્ઞાનિકોની હત્યામાં તેની સંડોવણી ક્યારેય સ્વીકારી નથી. ઈઝરાયેલે ઈરાન પર ડ્રોન અને રોકેટ હુમલા તેમ જ સાયબર હુમલાનો આરોપ લગાવ્યો છે.
સીરિયામાં ૨૦૧૧થી શરૂ થયેલું ગૃહયુદ્ધ આ સંઘર્ષનું બીજું કારણ હતું. પશ્ચિમી ગુપ્તચર એજન્સીઓએ સંકેત આપ્યો હતો કે ઈરાને સીરિયાના રાષ્ટ્રપતિ બશર અલ-અસદને હટાવવાનો પ્રયાસ કરતા બળવાખોરો સામે તેનાં દળોને સમર્થન આપવા માટે નાણાં, શસ્ત્રો અને ટ્રેનરો મોકલ્યાં છે. આનાથી ઇઝરાયેલમાં ખતરાની ઘંટડી વાગી હતી. ઈઝરાયેલ માને છે કે તેના પાડોશી સીરિયાના માર્ગે ઈરાન લેબનોનમાં હિઝબુલ્લાહને શસ્ત્રો અને સાધનો મોકલે છે. અમેરિકન ઈન્ટેલિજન્સ પોર્ટલ સ્ટ્રેટફોરના જણાવ્યા અનુસાર ઈઝરાયેલ અને ઈરાન બંનેએ અલગ-અલગ સમયે સીરિયામાં કાર્યવાહી કરી હતી, જેનો હેતુ બીજાને મોટા પાયે હુમલો કરતાં અટકાવવાનો હતો. આ શેડો વોર વર્ષ ૨૦૨૧માં સમુદ્ર સુધી પહોંચી ગઈ હતી. તે વર્ષે ઈઝરાયેલે ઓમાનના અખાતમાં ઈઝરાયેલી જહાજો પર હુમલા માટે ઈરાનને જવાબદાર ઠેરવ્યું હતું. તે જ સમયે ઈરાને ઈઝરાયેલ પર લાલ સમુદ્રમાં તેના જહાજો પર હુમલો કરવાનો આરોપ લગાવ્યો હતો.
હમાસે ઇઝરાયેલ પર હુમલો કર્યો તેના જવાબમાં ઈઝરાયેલની સેનાએ ગાઝામાં કાર્યવાહી શરૂ કરી હતી. ગયા શનિવાર સુધી ઇરાન અને ઇઝરાયેલ બંનેએ તેમની દુશ્મનાવટને વધારવા અને મોટા પાયે લડાઇ તરફ દોરી જવાથી બચ્યું હતું. ઈરાન દ્વારા ડ્રોન અને મિસાઈલ છોડવાથી આ સમીકરણ બદલાઈ ગયું છે. ગાઝામાં હમાસ વિરુદ્ધ છ મહિનાથી યુદ્ધ ચાલી
રહ્યું છે. આનાથી આંતરરાષ્ટ્રીય મંચ પર ઈઝરાયેલની પ્રતિષ્ઠાને ખૂબ જ નકારાત્મક અસર થઈ છે. દમાસ્કસમાં ઈરાનના કોન્સ્યુલેટ પર થયેલા હુમલામાં ૧૩ લોકો માર્યા ગયાં હતાં. આ હુમલાથી ઈરાનને નુકસાન થયું છે. આ હુમલા બાદ ઈરાનના વિદેશ મંત્રાલયે હુમલાખોરને સજા આપવાનું વચન આપ્યું હતું. બંને દેશો વચ્ચેની લાંબી દુશ્મનાવટ જોતાં લાગે છે કે આ છેલ્લો હુમલો નહીં હોય.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.
