વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ હંમેશા ૨૦૦૨માં ગુજરાતમાં થયેલા રમખાણો પર કોઈપણ ચર્ચા કે ચર્ચામાં જોડાવાનો ઇનકાર કર્યો છે. મોદીએ રમખાણો પરના પ્રશ્નોથી દૂર રહેવાનો પ્રયાસ કર્યો છે અને કહ્યું છે કે કોઈ પણ ચર્ચાથી કોઈ હેતુ સિદ્ધ થશે નહીં કારણ કે, ગુજરાત આગળ વધ્યું છે અને તેના પાઠ શીખ્યું છે. જો કે, અમેરિકામાં કમ્પ્યુટર સાયન્ટીસ્ટ અને પોડકાસ્ટર લેક્સ ફ્રિડમેન સાથેના પોડકાસ્ટમાં, મોદીએ ભારતમાં સૌથી ખરાબ કોમી હિંસામાથી એક તરફ દોરી જતી ઘટનાઓ પર પોતાનો વિચાર વ્યક્ત કર્યો છે.પ્રથમ, મોદીએ ૨૦૦૨ની ગોધરા ઘટનાને ‘અકલ્પનીય તીવ્રતાની દુર્ઘટના’ ગણાવી હતી જેમાં ૫૯ લોકોને ટ્રેનમાં જીવતા સળગાવી દેવામાં આવ્યા હતા. જો કે, તેમણે દલીલ કરી હતી કે ત્યારબાદ થયેલા રમખાણો ગુજરાતે જોયેલા સૌથી ખરાબ રમખાણો ન હતાં, તેમણે કહ્યું હતું કે તેઓ મુખ્યમંત્રી બન્યા તે પહેલાં રાજ્યમાં કોમી હિંસાનો લાંબો ઇતિહાસ હતો.
૧૬ માર્ચે પ્રકાશિત ફ્રિડમેન સાથેની ૩ કલાકની વાતચીતમાં, વડા પ્રધાને એમ પણ કહ્યું હતું કે રમખાણોની આસપાસ ખોટી વાર્તા ફેલાવવામાં આવી હતી. રાજકીય વિરોધીઓ દ્વારા તેમની સરકારને દોષી ઠેરવવાના પ્રયાસો છતાં, અદાલતોએ તેમને નિર્દોષ ગણાવ્યા હતા. ‘આ અત્યાર સુધીના સૌથી મોટા રમખાણો હતા તેવી ધારણા ખરેખર ખોટી માહિતી છે. જો તમે ૨૦૦૨ પહેલાના આંકડાઓની સમીક્ષા કરો, તો તમે જોશો કે ગુજરાતમાં વારંવાર રમખાણો થયા હતા. ક્યાંકને ક્યાંક સતત કર્ફ્યુ લાદવામાં આવી રહ્યો હતો. પતંગ ઉડાવવાની સ્પર્ધાઓ અથવા તો સાયકલ અથડાવા જેવા નજીવા મુદ્દાઓ પર સાંપ્રદાયિક હિંસા ફાટી નીકળી શકે છે,’ મોદીએ કહ્યું. ‘૨૦૦૨ પહેલા, ગુજરાતમાં ૨૫૦થી વધુ મોટા રમખાણો થયા હતા. ૧૯૬૯માં થયેલા રમખાણો લગભગ ૬ મહિના ચાલ્યા. તેથી, હું પદ પર આવ્યો તે પહેલાંનો એક લાંબો ઇતિહાસ હતો’
વડા પ્રધાને કહ્યું કે જ્યાં દર વર્ષે કોઈને કોઈ રીતે રમખાણો થતા હતા, ૨૦૦૨ પછી, ૨૨ વર્ષોમાં, ગુજરાતમાં એક પણ મોટું રમખાણ થયું નથી. ગુજરાત સંપૂર્ણપણે શાંતિપૂર્ણ રહ્યું છે. જો કે, મોદીએ સ્પષ્ટપણે સ્વીકાર્યું કે જ્યારે તેમણે મુખ્યમંત્રી તરીકેનો કાર્યભાર સંભાળ્યો ત્યારે તેઓ વહીવટમાં નવા હતા અને તેના થોડા સમય પછી જ રમખાણો થયા. ગોધરા ઘટના તેઓ પહેલી વાર ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિ બન્યા તેના માત્ર ૩ દિવસ પછી બની હતી. શું રમખાણો થયા તે પહેલાં ગુજરાત જ્વાળામુખી પર બેઠું હતું? ૨૦૦૨ના રમખાણો તરફ દોરી ગયેલી ગોધરા ઘટનાને યાદ કરતાં, મોદીએ કહ્યું કે તે ભારત અને વૈશ્વિક સ્તરે મોટા ત્રાસવાદી હુમલાઓ થઈ રહ્યા હતા તેની સાથે તે ‘અત્યંત અસ્થિર’ સમય હતો.
તેમણે ૧૯૯૯ના કંદહાર હાઇજેકિંગ અને ૨૦૦૦ના લાલ કિલ્લા પરના હુમલાથી લઈને અમેરિકામાં ૯/૧૧ના ત્રાસવાદી હુમલા અને ડિસેમ્બર ૨૦૦૧માં ભારતની સંસદ પર થયેલા હુમલા સુધી ભારત અને વિશ્વને હચમચાવી નાખનારા અનેક સંકટોનું વર્ણન કર્યું. ગુજરાતનો માહોલ ત્રાસવાદથી ખૂબ જ હચમચી ગયો હતો, આવા વાતાવરણમાં, નાનો તણખો પણ અશાંતિ ફેલાવી શકે છે. પરિસ્થિતિ પહેલાથી જ અત્યંત અસ્થિર બની ગઈ હતી. આવા સમયમાં, અચાનક, ૭ ઓક્ટોબર, ૨૦૦૧ના રોજ, મને ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી બનવાની જવાબદારી સોંપવામાં આવી. આ એક મોટો પડકાર હતો.’
તેમણે કહ્યું કે ગુજરાત હજારો લોકોના મોતને ભેટેલા વિનાશક ભૂકંપમાંથી બહાર આવી રહ્યું હતું અને મુખ્યમંત્રી તરીકે તેમનું પહેલું મોટું કાર્ય બચી ગયેલા લોકોના પુનર્વસનનું નિરીક્ષણ કરવાનું હતું. ‘આ એક મહત્ત્વપૂર્ણ કાર્ય હતું અને શપથ લીધા પછીના પહેલા દિવસથી જ, મેં મારી જાતને તે કાર્યમાં ડૂબાડી દીધી. હું એવો વ્યક્તિ હતો જેને સરકાર સાથે કોઈ પૂર્વ અનુભવ ન હતો. હું ક્યારેય કોઈ વહીવટનો ભાગ રહ્યો ન હતો, પહેલા ક્યારેય સરકારમાં પણ સેવા આપી ન હતી. મેં ક્યારેય ચૂંટણી લડી ન હતી, ક્યારેય રાજ્ય પ્રતિનિધિ પણ રહ્યો ન હતો. મારા જીવનમાં પહેલીવાર, મેં ચૂંટણીમાં ભાગ લીધો’ તેમણે કહ્યું.
‘મને રાજ્યનો પ્રતિનિધિ બન્યાને માત્ર ત્રણ દિવસ થયા હતા ત્યારે અચાનક ગોધરાકાંડની ભયાનક ઘટના બની. તે અકલ્પનીય તીવ્રતાની દુર્ઘટના હતી, લોકોને જીવતા સળગાવી દેવામાં આવ્યા હતા’, એમ મોદીએ કહ્યું. મોદીએ કહ્યું કે રાજ્યમાં છેલ્લા ૨૨ વર્ષોમાં એક પણ મોટું રમખાણ જોવા મળ્યું નથી. તેમણે આનો શ્રેય તેમની સરકારની ‘વોટ-બેંક રાજકારણ’થી દૂર જઈને સમાવેશી વિકાસ એજન્ડાની તરફેણ કરવાની નીતિને આપ્યો. આજે, ફક્ત થોડા લોકો જ મોદીના આ દાવા સાથે અસંમત થશે કે ગુજરાત સાંપ્રદાયિક તણાવના ભૂતકાળમાંથી આર્થિક વિકાસ અને શાંતિપૂર્ણ સહઅસ્તિત્વનું મોડેલ બન્યું છે. તેમણે ભાર મૂક્યો છે કે તેમની સરકારે ‘તુષ્ટિકરણની રાજનીતિથી મહત્વાકાંક્ષાની રાજનીતિ’ તરફ વળ્યા છે, ખાતરી કરી છે કે તમામ સમુદાયોના લોકો રાજ્યના વિકાસમાં યોગદાન આપે.
મોદીને હજુ પણ દુઃખ એ છે કે સાબરમતી એક્સપ્રેસમાં આગ લગાડ્યા પછી થયેલા રમખાણોમાં તેમની છબી ખરાબ કરવાનો એક સુનિયોજિત પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો હતો.’ આટલી કાનૂની તપાસ તેમની સરકાર પર તપાસ એજન્સીઓ અને અદાલતો દ્વારા કરવામાં આવી હતી તેટલી અન્ય કોઈ સરકારે કરી નથી. કડક કાનૂની તપાસ. મોદી આટલા વર્ષો પછી પણ તેમના પર થયેલા આરોપોને ભૂલી શક્યા નથી.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ હંમેશા ૨૦૦૨માં ગુજરાતમાં થયેલા રમખાણો પર કોઈપણ ચર્ચા કે ચર્ચામાં જોડાવાનો ઇનકાર કર્યો છે. મોદીએ રમખાણો પરના પ્રશ્નોથી દૂર રહેવાનો પ્રયાસ કર્યો છે અને કહ્યું છે કે કોઈ પણ ચર્ચાથી કોઈ હેતુ સિદ્ધ થશે નહીં કારણ કે, ગુજરાત આગળ વધ્યું છે અને તેના પાઠ શીખ્યું છે. જો કે, અમેરિકામાં કમ્પ્યુટર સાયન્ટીસ્ટ અને પોડકાસ્ટર લેક્સ ફ્રિડમેન સાથેના પોડકાસ્ટમાં, મોદીએ ભારતમાં સૌથી ખરાબ કોમી હિંસામાથી એક તરફ દોરી જતી ઘટનાઓ પર પોતાનો વિચાર વ્યક્ત કર્યો છે.પ્રથમ, મોદીએ ૨૦૦૨ની ગોધરા ઘટનાને ‘અકલ્પનીય તીવ્રતાની દુર્ઘટના’ ગણાવી હતી જેમાં ૫૯ લોકોને ટ્રેનમાં જીવતા સળગાવી દેવામાં આવ્યા હતા. જો કે, તેમણે દલીલ કરી હતી કે ત્યારબાદ થયેલા રમખાણો ગુજરાતે જોયેલા સૌથી ખરાબ રમખાણો ન હતાં, તેમણે કહ્યું હતું કે તેઓ મુખ્યમંત્રી બન્યા તે પહેલાં રાજ્યમાં કોમી હિંસાનો લાંબો ઇતિહાસ હતો.
૧૬ માર્ચે પ્રકાશિત ફ્રિડમેન સાથેની ૩ કલાકની વાતચીતમાં, વડા પ્રધાને એમ પણ કહ્યું હતું કે રમખાણોની આસપાસ ખોટી વાર્તા ફેલાવવામાં આવી હતી. રાજકીય વિરોધીઓ દ્વારા તેમની સરકારને દોષી ઠેરવવાના પ્રયાસો છતાં, અદાલતોએ તેમને નિર્દોષ ગણાવ્યા હતા. ‘આ અત્યાર સુધીના સૌથી મોટા રમખાણો હતા તેવી ધારણા ખરેખર ખોટી માહિતી છે. જો તમે ૨૦૦૨ પહેલાના આંકડાઓની સમીક્ષા કરો, તો તમે જોશો કે ગુજરાતમાં વારંવાર રમખાણો થયા હતા. ક્યાંકને ક્યાંક સતત કર્ફ્યુ લાદવામાં આવી રહ્યો હતો. પતંગ ઉડાવવાની સ્પર્ધાઓ અથવા તો સાયકલ અથડાવા જેવા નજીવા મુદ્દાઓ પર સાંપ્રદાયિક હિંસા ફાટી નીકળી શકે છે,’ મોદીએ કહ્યું. ‘૨૦૦૨ પહેલા, ગુજરાતમાં ૨૫૦થી વધુ મોટા રમખાણો થયા હતા. ૧૯૬૯માં થયેલા રમખાણો લગભગ ૬ મહિના ચાલ્યા. તેથી, હું પદ પર આવ્યો તે પહેલાંનો એક લાંબો ઇતિહાસ હતો’
વડા પ્રધાને કહ્યું કે જ્યાં દર વર્ષે કોઈને કોઈ રીતે રમખાણો થતા હતા, ૨૦૦૨ પછી, ૨૨ વર્ષોમાં, ગુજરાતમાં એક પણ મોટું રમખાણ થયું નથી. ગુજરાત સંપૂર્ણપણે શાંતિપૂર્ણ રહ્યું છે. જો કે, મોદીએ સ્પષ્ટપણે સ્વીકાર્યું કે જ્યારે તેમણે મુખ્યમંત્રી તરીકેનો કાર્યભાર સંભાળ્યો ત્યારે તેઓ વહીવટમાં નવા હતા અને તેના થોડા સમય પછી જ રમખાણો થયા. ગોધરા ઘટના તેઓ પહેલી વાર ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિ બન્યા તેના માત્ર ૩ દિવસ પછી બની હતી. શું રમખાણો થયા તે પહેલાં ગુજરાત જ્વાળામુખી પર બેઠું હતું? ૨૦૦૨ના રમખાણો તરફ દોરી ગયેલી ગોધરા ઘટનાને યાદ કરતાં, મોદીએ કહ્યું કે તે ભારત અને વૈશ્વિક સ્તરે મોટા ત્રાસવાદી હુમલાઓ થઈ રહ્યા હતા તેની સાથે તે ‘અત્યંત અસ્થિર’ સમય હતો.
તેમણે ૧૯૯૯ના કંદહાર હાઇજેકિંગ અને ૨૦૦૦ના લાલ કિલ્લા પરના હુમલાથી લઈને અમેરિકામાં ૯/૧૧ના ત્રાસવાદી હુમલા અને ડિસેમ્બર ૨૦૦૧માં ભારતની સંસદ પર થયેલા હુમલા સુધી ભારત અને વિશ્વને હચમચાવી નાખનારા અનેક સંકટોનું વર્ણન કર્યું. ગુજરાતનો માહોલ ત્રાસવાદથી ખૂબ જ હચમચી ગયો હતો, આવા વાતાવરણમાં, નાનો તણખો પણ અશાંતિ ફેલાવી શકે છે. પરિસ્થિતિ પહેલાથી જ અત્યંત અસ્થિર બની ગઈ હતી. આવા સમયમાં, અચાનક, ૭ ઓક્ટોબર, ૨૦૦૧ના રોજ, મને ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી બનવાની જવાબદારી સોંપવામાં આવી. આ એક મોટો પડકાર હતો.’
તેમણે કહ્યું કે ગુજરાત હજારો લોકોના મોતને ભેટેલા વિનાશક ભૂકંપમાંથી બહાર આવી રહ્યું હતું અને મુખ્યમંત્રી તરીકે તેમનું પહેલું મોટું કાર્ય બચી ગયેલા લોકોના પુનર્વસનનું નિરીક્ષણ કરવાનું હતું. ‘આ એક મહત્ત્વપૂર્ણ કાર્ય હતું અને શપથ લીધા પછીના પહેલા દિવસથી જ, મેં મારી જાતને તે કાર્યમાં ડૂબાડી દીધી. હું એવો વ્યક્તિ હતો જેને સરકાર સાથે કોઈ પૂર્વ અનુભવ ન હતો. હું ક્યારેય કોઈ વહીવટનો ભાગ રહ્યો ન હતો, પહેલા ક્યારેય સરકારમાં પણ સેવા આપી ન હતી. મેં ક્યારેય ચૂંટણી લડી ન હતી, ક્યારેય રાજ્ય પ્રતિનિધિ પણ રહ્યો ન હતો. મારા જીવનમાં પહેલીવાર, મેં ચૂંટણીમાં ભાગ લીધો’ તેમણે કહ્યું.
‘મને રાજ્યનો પ્રતિનિધિ બન્યાને માત્ર ત્રણ દિવસ થયા હતા ત્યારે અચાનક ગોધરાકાંડની ભયાનક ઘટના બની. તે અકલ્પનીય તીવ્રતાની દુર્ઘટના હતી, લોકોને જીવતા સળગાવી દેવામાં આવ્યા હતા’, એમ મોદીએ કહ્યું. મોદીએ કહ્યું કે રાજ્યમાં છેલ્લા ૨૨ વર્ષોમાં એક પણ મોટું રમખાણ જોવા મળ્યું નથી. તેમણે આનો શ્રેય તેમની સરકારની ‘વોટ-બેંક રાજકારણ’થી દૂર જઈને સમાવેશી વિકાસ એજન્ડાની તરફેણ કરવાની નીતિને આપ્યો. આજે, ફક્ત થોડા લોકો જ મોદીના આ દાવા સાથે અસંમત થશે કે ગુજરાત સાંપ્રદાયિક તણાવના ભૂતકાળમાંથી આર્થિક વિકાસ અને શાંતિપૂર્ણ સહઅસ્તિત્વનું મોડેલ બન્યું છે. તેમણે ભાર મૂક્યો છે કે તેમની સરકારે ‘તુષ્ટિકરણની રાજનીતિથી મહત્વાકાંક્ષાની રાજનીતિ’ તરફ વળ્યા છે, ખાતરી કરી છે કે તમામ સમુદાયોના લોકો રાજ્યના વિકાસમાં યોગદાન આપે.
મોદીને હજુ પણ દુઃખ એ છે કે સાબરમતી એક્સપ્રેસમાં આગ લગાડ્યા પછી થયેલા રમખાણોમાં તેમની છબી ખરાબ કરવાનો એક સુનિયોજિત પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો હતો.’ આટલી કાનૂની તપાસ તેમની સરકાર પર તપાસ એજન્સીઓ અને અદાલતો દ્વારા કરવામાં આવી હતી તેટલી અન્ય કોઈ સરકારે કરી નથી. કડક કાનૂની તપાસ. મોદી આટલા વર્ષો પછી પણ તેમના પર થયેલા આરોપોને ભૂલી શક્યા નથી.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.