૨૦૨૩માં વિશ્વભરમાં ૩૯૮ કુદરતી પ્રકોપના કિસ્સા બન્યા. કરોડો લોકો રોજિંદા જીવનમાં જળ-વાયુમાં અતિશય ઝડપથી થઈ રહેલા પરિવર્તનની અસર ભોગવી રહ્યા છે. ક્યાંક તાપમાન માણસની શરીરરચના ખામી શકે એનાથી ઘણું ઊંચું જાય છે, ક્યાંક સમુદ્રની સપાટી ઊંચી આવી રહી છે જેને કારણે સ્થળાંતરની ફરજ પડી રહી છે, ક્યાંક વંટોળ- વાવાઝોડાને કારણે જીવન બેહાલ છે તો ક્યાંક ચોમાસામાં વરસેલા બેસુમાર વરસાદે તબાહી મચાવી છે. પૃથ્વીનું તાપમાન સામાન્ય કરતાં ૧.૩ ડિગ્રી સેન્ટીગ્રેડ વધી ચૂક્યું છે. ૨૦૨૪ માં તો ૧.૫ સેન્ટીગ્રેડ વધુ ઊંચું નોંધાયું, જે સાથે ૨૦૨૪ નું વર્ષ માનવ ઇતિહાસમાં અત્યાર સુધીનું સૌથી ગરમ વર્ષ બની ચૂક્યું છે. જળ–વાયુ પરિવર્તન(ક્લાઇમેટ ચેન્જ)નો પ્રશ્ન ઘણો ગંભીર છે એ હવે નાના બાળકને પણ હવે સમજાય છે.
આર્થિક ગણતરી માંડી તો દર વર્ષે કુદરતી પ્રકોપના પરિણામે થતું આર્થિક નુકસાન ઉત્તરોત્તર વધી રહ્યું છે. ૨૦૨૨ માં ૩૫૫ બિલિયન ડોલર અને ૨૦૨૩ માં ૩૮૦ બિલિયન ડોલરનું નુકસાન વિશ્વને થઈ ચૂક્યું છે. જેની સામે વીમાનું વળતર માત્ર ૧૧૮ બિલિયન ડોલરનું જ મળ્યું! બાકીનું નુકસાન અસરગ્રસ્ત લોકોએ જાતે ભોગવવાનું! ૨૦૨૪ ના આંકડા મળવા હજુ બાકી છે. જો આ સાથે જમીનની ઘટેલી ફળદ્રુપતા, પાણીના ઊંડાં ગયેલાં તળ, માંદગીને કારણે ઘટતા કામના કલાકો જેવાં પરિબળોને ધ્યાનમાં લઈ એ તો આવનારાં વર્ષોમાં અપેક્ષિત નુક્સાનનું સ્તર ઘણું ઊંચું જાય. અહીં, સામાજિક અને ભાવનાત્મક સ્તરે થતાં નુક્સાનની ગણતરી તો માંડી જ નથી.
આજે આ વાત એટલા માટે પ્રસ્તુત છે કેમકે, અઝરબેજાનના બાંકુ શહેરમાં ચાલી રહેલી ૨૯ મી આંતરરાષ્ટ્રીય પર્યાવરણ પરિષદ આજે, એટલે કે ૨૨ નવેમ્બરે સમાપ્ત થશે. COP-29 (કોન્ફરન્સ ઓફ પાર્ટીસ -૨૯) જે પર્યાવરણ પરિષદ તરીકે જાણીતી છે એ પર્યાવરણ અંગે વિશ્વનું સૌથી મહત્ત્વ મંચ છે. ૧૯૯૦માં IPCC જળ- વાયુ પરિવર્તન માટે બનેલી બહુ રાષ્ટ્રીય સમિતિનો પહેલો રિપોર્ટ આવ્યો, જેના તારણના આધારે ગ્રીન હાઉસ ગેસ – જે વાયુ તત્ત્વો પર્યાવરણને ખતરો ઊભો કરી રહ્યા છે – એના પર તાત્કાલિક ધોરણે નિયંત્રણ લાવવાની જરૂર જણાઈ.
૧૯૯૨ માં બહુપક્ષીય સમજૂતી થઈ જે આધારે બધા સભ્ય દેશોએ પોતાના દેશમાં જળ-વાયુ પરિવર્તનને ખતરનાક કક્ષાએ પહોંચતાં અટકાવવાના પ્રયત્નો કરવા અંગે સહમતી થઈ. ત્યાર બાદ ૧૯૯૪થી બધા સભ્ય દેશ વર્ષમાં એક વાર મળે છે અને જળ-વાયુ પરિવર્તનને નિયંત્રણમાં રાખવા અંગે મહત્ત્વના નિર્ણય લેવાય. જળ-વાયુ પરિવર્તન અંગેના ૨૯ વર્ષના સભાન પ્રયત્નો છતાં જો પ્રદૂષણ સતત વધતું જ હોય અને માનવજીવન પરનું સંકટ સતત વધતું જ રહ્યું છે એ તો કેવી વિડંબના!
સૌ કોઈ સહમત છે કે જળ-વાયુ પ્રદૂષણનો પ્રશ્ન ગંભીર છે. દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં વધુ ગંભીર અસર જોવા મળી રહી છે એ વાતમાં પણ કોઈ વિવાદ નથી. સૌ કોઈએ સાથે મળીને કામ કરવું પડશે એ એક સામાન્ય તારણ છે. પણ એનો અમલ કઇ રીતે કરવો. કોણ કેટલું પ્રદૂષણ ઓછું કરશે? ક્યાં સુધી ઓછું કરશે? પ્રદૂષણમુક્ત નવી ટેકનોલોજીના ઉપયોગના પ્રચાર- પ્રસાર માટે કેવાં પગલાં લેવાશે? આ માટે વિકસિત દેશો વિકાસશીલ દેશોને કેટલી મદદ કરશે?
જરૂરી ખર્ચનો બોજ કોણ કેવી રીતે ઉપાડશે? આ પ્રશ્ન પર મડાગાંઠ થાય છે. વિશ્વ અનેક હિસ્સામાં વહેંચાઈ જાય છે. વિકસિત દેશો વિરુધ્ધ વિકાસશીલ દેશો, ઉત્તર ગોળાર્ધ વિરુધ્ધ દક્ષિણ ગોળાર્ધ, મૂડીવાદી દેશો વિરુધ્ધ સામ્યવાદી દેશો, નાના દેશો વિરુધ્ધ મોટા દેશો વિગેરે. પર્યાવરણ પરિષદના અલગ અલગ તબક્કે સભ્ય દેશો પ્રદૂષણ ઘટાડવાના લક્ષ્ય અંગે વાયદા કરે છે. વિકસિત દેશો માટે આ વાયદા નિભાવવા સહેલા છે, કારણકે તેમની પાસે નવી ટેકનોલોજી તેમજ નવી ટેકનોલોજીના સંશોધન માટે નાણાં પણ છે.
આ ઉપરાંત પ્રદૂષણ ઘટાડવા માટે તેઓ ઉત્પાદન અને વપરાશ ઘટાડવા પર ધ્યાન આપવાને બદલે ઉત્પાદનનું સ્થળ અન્ય ગરીબ દેશની ભૂમિ પર કરાવી એને આયાત કરવાનો રસ્તો તેઓ અપનાવતા રહ્યા છે. ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પના નેતૃત્વ હેઠળ અમેરિકા જેવો અગ્રણી દેશ પર્યાવરણના પ્રશ્ને કેટલી ગંભીરતા જાળવશે એ શંકા ઊઠી રહી છે કારણકે, આ અંગે એમની ઉદાસીનતા તેઓ પ્રગટપણે વ્યક્ત કરી ચૂક્યા છે. વળી, છેલ્લાં બે વર્ષથી એવા દેશ પરિષદના યજમાન બને છે જેમના અર્થતંત્રનો મુખ્ય આધાર જ પેટ્રોલની નિકાસ છે, જેથી પેટ્રોલના વિકલ્પ પર કેટલું ધ્યાન આપે એ અંગે શંકા ઊભી થાય છે.
ભારત અવારનવાર વિકાસશીલ દેશોના પક્ષે બોલતું રહ્યું છે. આ વર્ષે પણ ભારત તરફથી ચાર મુદ્દા પર બહાર આપવાની રજૂઆત થઈ. એક, પ્રદૂષણમુક્ત ટેકનોલોજી વિકસાવવાની ગતિ વધારવી તેમજ એ ટેકનોલોજી બધાને સહેલાઈથી મળી શકે એ વ્યવસ્થા ઊભી કરવી. બે, પર્યાવરણના પ્રશ્નને સંબોધવા જરૂરી નાણાંની જોગવાઈ તાત્કાલિક ધોરણે ગોઠવાય. ત્રણ, વિશ્વના દરેક દેશ એકબીજાનો સહયોગ કરે અને ચાર પરસ્પર વિશ્વાસનું વાતાવરણ ઊભું થાય. જ્યારે વિષમતામાં વહેંચાયેલા દેશોના હિત સમાન નથી રહ્યા ત્યારે પરિષદ દ્વારા પર્યાવરણના પ્રશ્નનો હલ લાવવાનું કામ અઘરું થઈ રહ્યું છે.
નેહા શાહ– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
૨૦૨૩માં વિશ્વભરમાં ૩૯૮ કુદરતી પ્રકોપના કિસ્સા બન્યા. કરોડો લોકો રોજિંદા જીવનમાં જળ-વાયુમાં અતિશય ઝડપથી થઈ રહેલા પરિવર્તનની અસર ભોગવી રહ્યા છે. ક્યાંક તાપમાન માણસની શરીરરચના ખામી શકે એનાથી ઘણું ઊંચું જાય છે, ક્યાંક સમુદ્રની સપાટી ઊંચી આવી રહી છે જેને કારણે સ્થળાંતરની ફરજ પડી રહી છે, ક્યાંક વંટોળ- વાવાઝોડાને કારણે જીવન બેહાલ છે તો ક્યાંક ચોમાસામાં વરસેલા બેસુમાર વરસાદે તબાહી મચાવી છે. પૃથ્વીનું તાપમાન સામાન્ય કરતાં ૧.૩ ડિગ્રી સેન્ટીગ્રેડ વધી ચૂક્યું છે. ૨૦૨૪ માં તો ૧.૫ સેન્ટીગ્રેડ વધુ ઊંચું નોંધાયું, જે સાથે ૨૦૨૪ નું વર્ષ માનવ ઇતિહાસમાં અત્યાર સુધીનું સૌથી ગરમ વર્ષ બની ચૂક્યું છે. જળ–વાયુ પરિવર્તન(ક્લાઇમેટ ચેન્જ)નો પ્રશ્ન ઘણો ગંભીર છે એ હવે નાના બાળકને પણ હવે સમજાય છે.
આર્થિક ગણતરી માંડી તો દર વર્ષે કુદરતી પ્રકોપના પરિણામે થતું આર્થિક નુકસાન ઉત્તરોત્તર વધી રહ્યું છે. ૨૦૨૨ માં ૩૫૫ બિલિયન ડોલર અને ૨૦૨૩ માં ૩૮૦ બિલિયન ડોલરનું નુકસાન વિશ્વને થઈ ચૂક્યું છે. જેની સામે વીમાનું વળતર માત્ર ૧૧૮ બિલિયન ડોલરનું જ મળ્યું! બાકીનું નુકસાન અસરગ્રસ્ત લોકોએ જાતે ભોગવવાનું! ૨૦૨૪ ના આંકડા મળવા હજુ બાકી છે. જો આ સાથે જમીનની ઘટેલી ફળદ્રુપતા, પાણીના ઊંડાં ગયેલાં તળ, માંદગીને કારણે ઘટતા કામના કલાકો જેવાં પરિબળોને ધ્યાનમાં લઈ એ તો આવનારાં વર્ષોમાં અપેક્ષિત નુક્સાનનું સ્તર ઘણું ઊંચું જાય. અહીં, સામાજિક અને ભાવનાત્મક સ્તરે થતાં નુક્સાનની ગણતરી તો માંડી જ નથી.
આજે આ વાત એટલા માટે પ્રસ્તુત છે કેમકે, અઝરબેજાનના બાંકુ શહેરમાં ચાલી રહેલી ૨૯ મી આંતરરાષ્ટ્રીય પર્યાવરણ પરિષદ આજે, એટલે કે ૨૨ નવેમ્બરે સમાપ્ત થશે. COP-29 (કોન્ફરન્સ ઓફ પાર્ટીસ -૨૯) જે પર્યાવરણ પરિષદ તરીકે જાણીતી છે એ પર્યાવરણ અંગે વિશ્વનું સૌથી મહત્ત્વ મંચ છે. ૧૯૯૦માં IPCC જળ- વાયુ પરિવર્તન માટે બનેલી બહુ રાષ્ટ્રીય સમિતિનો પહેલો રિપોર્ટ આવ્યો, જેના તારણના આધારે ગ્રીન હાઉસ ગેસ – જે વાયુ તત્ત્વો પર્યાવરણને ખતરો ઊભો કરી રહ્યા છે – એના પર તાત્કાલિક ધોરણે નિયંત્રણ લાવવાની જરૂર જણાઈ.
૧૯૯૨ માં બહુપક્ષીય સમજૂતી થઈ જે આધારે બધા સભ્ય દેશોએ પોતાના દેશમાં જળ-વાયુ પરિવર્તનને ખતરનાક કક્ષાએ પહોંચતાં અટકાવવાના પ્રયત્નો કરવા અંગે સહમતી થઈ. ત્યાર બાદ ૧૯૯૪થી બધા સભ્ય દેશ વર્ષમાં એક વાર મળે છે અને જળ-વાયુ પરિવર્તનને નિયંત્રણમાં રાખવા અંગે મહત્ત્વના નિર્ણય લેવાય. જળ-વાયુ પરિવર્તન અંગેના ૨૯ વર્ષના સભાન પ્રયત્નો છતાં જો પ્રદૂષણ સતત વધતું જ હોય અને માનવજીવન પરનું સંકટ સતત વધતું જ રહ્યું છે એ તો કેવી વિડંબના!
સૌ કોઈ સહમત છે કે જળ-વાયુ પ્રદૂષણનો પ્રશ્ન ગંભીર છે. દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં વધુ ગંભીર અસર જોવા મળી રહી છે એ વાતમાં પણ કોઈ વિવાદ નથી. સૌ કોઈએ સાથે મળીને કામ કરવું પડશે એ એક સામાન્ય તારણ છે. પણ એનો અમલ કઇ રીતે કરવો. કોણ કેટલું પ્રદૂષણ ઓછું કરશે? ક્યાં સુધી ઓછું કરશે? પ્રદૂષણમુક્ત નવી ટેકનોલોજીના ઉપયોગના પ્રચાર- પ્રસાર માટે કેવાં પગલાં લેવાશે? આ માટે વિકસિત દેશો વિકાસશીલ દેશોને કેટલી મદદ કરશે?
જરૂરી ખર્ચનો બોજ કોણ કેવી રીતે ઉપાડશે? આ પ્રશ્ન પર મડાગાંઠ થાય છે. વિશ્વ અનેક હિસ્સામાં વહેંચાઈ જાય છે. વિકસિત દેશો વિરુધ્ધ વિકાસશીલ દેશો, ઉત્તર ગોળાર્ધ વિરુધ્ધ દક્ષિણ ગોળાર્ધ, મૂડીવાદી દેશો વિરુધ્ધ સામ્યવાદી દેશો, નાના દેશો વિરુધ્ધ મોટા દેશો વિગેરે. પર્યાવરણ પરિષદના અલગ અલગ તબક્કે સભ્ય દેશો પ્રદૂષણ ઘટાડવાના લક્ષ્ય અંગે વાયદા કરે છે. વિકસિત દેશો માટે આ વાયદા નિભાવવા સહેલા છે, કારણકે તેમની પાસે નવી ટેકનોલોજી તેમજ નવી ટેકનોલોજીના સંશોધન માટે નાણાં પણ છે.
આ ઉપરાંત પ્રદૂષણ ઘટાડવા માટે તેઓ ઉત્પાદન અને વપરાશ ઘટાડવા પર ધ્યાન આપવાને બદલે ઉત્પાદનનું સ્થળ અન્ય ગરીબ દેશની ભૂમિ પર કરાવી એને આયાત કરવાનો રસ્તો તેઓ અપનાવતા રહ્યા છે. ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પના નેતૃત્વ હેઠળ અમેરિકા જેવો અગ્રણી દેશ પર્યાવરણના પ્રશ્ને કેટલી ગંભીરતા જાળવશે એ શંકા ઊઠી રહી છે કારણકે, આ અંગે એમની ઉદાસીનતા તેઓ પ્રગટપણે વ્યક્ત કરી ચૂક્યા છે. વળી, છેલ્લાં બે વર્ષથી એવા દેશ પરિષદના યજમાન બને છે જેમના અર્થતંત્રનો મુખ્ય આધાર જ પેટ્રોલની નિકાસ છે, જેથી પેટ્રોલના વિકલ્પ પર કેટલું ધ્યાન આપે એ અંગે શંકા ઊભી થાય છે.
ભારત અવારનવાર વિકાસશીલ દેશોના પક્ષે બોલતું રહ્યું છે. આ વર્ષે પણ ભારત તરફથી ચાર મુદ્દા પર બહાર આપવાની રજૂઆત થઈ. એક, પ્રદૂષણમુક્ત ટેકનોલોજી વિકસાવવાની ગતિ વધારવી તેમજ એ ટેકનોલોજી બધાને સહેલાઈથી મળી શકે એ વ્યવસ્થા ઊભી કરવી. બે, પર્યાવરણના પ્રશ્નને સંબોધવા જરૂરી નાણાંની જોગવાઈ તાત્કાલિક ધોરણે ગોઠવાય. ત્રણ, વિશ્વના દરેક દેશ એકબીજાનો સહયોગ કરે અને ચાર પરસ્પર વિશ્વાસનું વાતાવરણ ઊભું થાય. જ્યારે વિષમતામાં વહેંચાયેલા દેશોના હિત સમાન નથી રહ્યા ત્યારે પરિષદ દ્વારા પર્યાવરણના પ્રશ્નનો હલ લાવવાનું કામ અઘરું થઈ રહ્યું છે.
નેહા શાહ– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.