પ્રયાગરાજ મહાકુંભમાં ગંગા-યમુનાના સંગમ પર સ્નાન ચાલી રહ્યું છે. અત્યાર સુધીમાં 54 કરોડથી વધુ શ્રદ્ધાળુઓએ પવિત્ર સ્નાન કર્યું છે. દરમિયાન કેન્દ્રીય પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ (CPCB) નો એક અહેવાલ બહાર આવ્યો છે જેમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે બંને નદીઓનું પાણી સ્નાન કરવા યોગ્ય નથી. સીપીસીબીએ 17 ફેબ્રુઆરીના રોજ નેશનલ ગ્રીન ટ્રિબ્યુનલ (એનજીટી) ને પોતાનો અહેવાલ સુપરત કર્યો. CPCB એ 9 થી 21 જાન્યુઆરી દરમિયાન પ્રયાગરાજમાં કુલ 73 અલગ અલગ સ્થળોએથી નમૂનાઓ એકત્રિત કર્યા. હવે તેની તપાસના પરિણામો જાહેર કરવામાં આવ્યા છે.
કેન્દ્રીય પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ દ્વારા જાહેર કરાયેલા અહેવાલમાં ગંગા અને યમુના નદીઓના પાણીનું કુલ 6 પરિમાણો પર પરીક્ષણ કરવામાં આવ્યું છે. આમાં pH એટલે કે પાણી કેટલું એસિડિક અથવા આલ્કલાઇન છે, ફેકલ કોલિફોર્મ, BOD એટલે કે બાયોકેમિકલ ઓક્સિજન ડિમાંડ, COD એટલે કે રાસાયણિક ઓક્સિજન ડિમાંડ અને ઓગળેલા ઓક્સિજનનો સમાવેશ થાય છે. આ છ પરિમાણો પર જે સ્થળોએથી નમૂના લેવામાં આવ્યા હતા તેમાંથી મોટાભાગની જગ્યાએ ફિકલ કોલિફોર્મ બેક્ટેરિયાનું પ્રમાણ ધોરણ કરતાં વધુ જોવા મળ્યું. આ ઉપરાંત પાણીની ગુણવત્તા 5 અન્ય પરિમાણો પરના ધોરણ મુજબ છે.
જિલ્લાના તમામ નમૂના લેવાના સ્થળોએ ફેકલ કોલિફોર્મ બેક્ટેરિયા નિર્ધારિત ધોરણથી ઉપર છે. નદીના પાણીમાં ફેકલ કોલિફોર્મ નામનો બેક્ટેરિયા જોવા મળે છે. સામાન્ય સ્થિતિમાં એક મિલીલીટર પાણીમાં 100 બેક્ટેરિયા હોવા જોઈએ પરંતુ અમૃત સ્નાનના એક દિવસ પહેલા યમુના નદીના નમૂનામાં ફિકલ કોલિફોર્મ 2300 મળી આવ્યું હતું. સંગમમાંથી લેવામાં આવેલા નમૂનામાં એક મિલી પાણીમાં ફિકલ કોલિફોર્મ બેક્ટેરિયાની સંખ્યા 100 ને બદલે 2000 જોવા મળી. તેવી જ રીતે કુલ ફિકલ કોલિફોર્મ 4500 છે.
ગંગા પરના શાસ્ત્રી પુલ પરથી લેવામાં આવેલા નમૂનામાં ફિકલ કોલિફોર્મ બેક્ટેરિયા 3200 અને કુલ ફેકલ કોલિફોર્મ 4700 છે. સંગમથી દૂરના વિસ્તારમાં બંનેની સંખ્યા ઓછી છે. ફાફામઉ ક્રોસિંગ નજીકથી લેવામાં આવેલા નમૂનામાં એક મિલીલીટર પાણીમાં 100 ને બદલે 790 ફેકલ કોલિફોર્મ બેક્ટેરિયા મળી આવ્યા હતા. તેવી જ રીતે રાજાપુર મેહદૌરીમાં તે 930 જોવા મળ્યું. ઝુસીમાં છટનાગ ઘાટ અને ADA કોલોની નજીક તેનો જથ્થો 920 મળી આવ્યો હતો.
નૈનીમાં અરૈલ ઘાટ પાસે તે 680 હતું. રાજાપુરમાં તે 940 જોવા મળ્યું. આવી સ્થિતિમાં કેન્દ્રીય પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડના ધોરણો અનુસાર તે C શ્રેણીમાં આવે છે. આમાં શુદ્ધિકરણ અને જીવાણુ નાશકક્રિયા વિના પાણીનો ઉપયોગ સ્નાન માટે પણ કરી શકાતો નથી.
ફિકલ કોલિફોર્મ બેક્ટેરિયાનું વધુ પડતું સ્તર રોગોનું કારણ બને છે
બનારસ હિન્દુ યુનિવર્સિટીમાં ગંગા નદી પર સંશોધન કરતા પ્રોફેસર બીડી ત્રિપાઠી કહે છે કે જે પાણીમાં ધોરણ કરતાં વધુ ફિકલ કોલિફોર્મ બેક્ટેરિયા હોય છે તે કોઈપણ ઉપયોગ માટે યોગ્ય રહેશે નહીં. જો આ પાણી શરીરમાં જાય તો તે રોગોનું કારણ બનશે. જો આવા પાણીમાં સ્નાન કરવામાં આવે કે પીવામાં આવે તો તેનાથી ચામડીના રોગ થઈ શકે છે.
મહાકુંભ દરમિયાન ગંગાને સ્વચ્છ રાખવાની જવાબદારી પ્રયાગરાજ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન અને ઉત્તર પ્રદેશ જળ નિગમની છે. મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનના અધિકારીઓના જણાવ્યા અનુસાર 23 બિન-ટેપેડ ગટરોના ગંદા પાણીને જીઓ-ટ્યુબ ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરીને ટ્રીટ કરવામાં આવી રહ્યું છે. ૧ જાન્યુઆરીથી ૪ ફેબ્રુઆરી સુધીમાં ૩ હજાર ૬૬૦ એમએલડી શુદ્ધ પાણી ગંગામાં છોડવામાં આવ્યું છે.
