આજે જનનાયક કર્પુરી ઠાકુરજીની જન્મ શતાબ્દી છે, જેમની સામાજિક ન્યાયની અવિરત શોધે કરોડો લોકોના જીવનમાં સકારાત્મક પ્રભાવ પાડ્યો છે. મને ક્યારેય કર્પૂરીજીને મળવાનો મોકો નહોતો મળ્યો, પરંતુ મેં તેમના વિશે કૈલાસપતિ મિશ્રાજી પાસેથી ઘણું સાંભળ્યું હતું. તેઓ સમાજના સૌથી પછાત વર્ગોમાંના એક નાઈ સમાજના હતા. અસંખ્ય અવરોધોને પાર કરીને, તેમણે ઘણું પ્રાપ્ત કર્યું અને સામાજિક સુધારણા માટે કામ કર્યું.
જનનાયક કર્પુરી ઠાકુરજીનું જીવન સાદગી અને સામાજિક ન્યાયના બે સ્તંભોની આસપાસ ફરે છે. છેલ્લા શ્વાસ સુધી તેમની સરળ જીવનશૈલી અને નમ્ર સ્વભાવ સામાન્ય લોકોમાં ઊંડા પડઘાતા રહ્યા. તેમની સાથે કામ કરનારાઓને યાદ છે કે તેઓ કેવી રીતે તેમની પુત્રીના લગ્ન સહિતની કોઈ પણ વ્યક્તિગત બાબત માટે પોતાના પૈસા ખર્ચવાનું પસંદ કરતા હતા. બિહારના મુખ્યમંત્રી તરીકેના તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન રાજકીય નેતાઓ માટે કોલોની બનાવવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ તેમણે પોતે તેમના માટે કોઈ જમીન કે પૈસા લીધા ન હતા.
1988માં જ્યારે તેમનું નિધન થયું ત્યારે અનેક નેતાઓ તેમના ગામમાં શ્રદ્ધાંજલિ આપવા ગયા હતા. જ્યારે તેઓએ તેના ઘરની હાલત જોઈ, ત્યારે તેઓના આંસુ છલકાઈ ગયા- આટલી વિશાળ વ્યક્તિ પાસે આટલું સામાન્ય ઘર કેવી રીતે હોઈ શકે! તેમની સાદગીનો બીજો એક પ્રસંગ 1977નો છે, જ્યારે તેમણે બિહારના મુખ્યમંત્રી તરીકેની જવાબદારી હજુ સંભાળી જ હતી. એ વખતે લોકનાયક જેપીના જન્મદિવસ નિમિત્તે જનતા નેતાઓ પટનામાં એકઠા થયા હતા. ટોચના નેતાઓની હરોળમાં મુખ્યમંત્રી કર્પુરી ઠાકુરજી ફાટેલા કુર્તા સાથે ચાલ્યા ગયા હતા. ચંદ્રશેખરજીએ પોતાની શૈલીમાં લોકોને કેટલાક પૈસા દાનમાં આપવા માટે કહ્યું, જેથી કર્પુરીજી એક નવો કુર્તા ખરીદી શકે. પરંતુ કર્પુરીજી તો કર્પુરીજી હતા. તેમણે પૈસા તો સ્વીકાર્યા, પરંતુ સીએમ રિલીફ ફંડમાં દાન કરી દીધા.
જનનાયક કર્પુરી ઠાકુરજીને સામાજિક ન્યાય સૌથી પ્રિય હતો. તેમની રાજકીય સફરને એક એવા સમાજની રચના કરવાના મહાન પ્રયત્નો દ્વારા ચિહ્નિત કરવામાં આવી હતી જ્યાં સંસાધનોનું યોગ્ય રીતે વિતરણ કરવામાં આવતું હતું અને દરેકને, તેમની સામાજિક પ્રતિષ્ઠાને ધ્યાનમાં લીધા વિના, તકોની સુલભતા હતી. તેમના આદર્શો પ્રત્યેની તેમની પ્રતિબદ્ધતા એવી હતી કે કોંગ્રેસ પક્ષ સર્વવ્યાપી હતો તેવા યુગમાં જીવવા છતાં, તેમણે સ્પષ્ટપણે કોંગ્રેસ-વિરોધી વલણ અપનાવ્યું હતું કારણ કે તેમને ખૂબ જ વહેલી ખાતરી થઈ ગઈ હતી કે કોંગ્રેસ તેના સ્થાપક સિદ્ધાંતોથી ભટકી ગઈ છે.
તેમની ચૂંટણી કારકીર્દિની શરૂઆત 1950ના દાયકાની શરૂઆતમાં થઈ હતી અને ત્યારથી તેઓ ધારાસભાના ખંડોમાં ગણનાપાત્ર પરિબળ બની ગયા હતા. તેમણે કામદાર વર્ગ, મજૂરો, નાના ખેડૂતો અને યુવાનોના સંઘર્ષોને શક્તિશાળી રીતે વાચા આપી હતી. શિક્ષણ એ તેમના હૃદયની ખૂબ જ નજીકનો વિષય હતો. તેઓ સ્થાનિક ભાષાઓમાં શિક્ષણના હિમાયતી હતા, સીએમ તરીકે તેમણે વરિષ્ઠ નાગરિકોના કલ્યાણ માટે પણ અનેક પગલાં લીધાં હતાં. આ જુસ્સો ત્યારે જોવા મળ્યો, જ્યારે તેઓ એક યુવાન તરીકે ભારત છોડો આંદોલનમાં ડૂબી ગયા હતા અને જ્યારે તેમણે કટોકટીનો પ્રતિકાર કર્યો ત્યારે તે ફરીથી જોવા મળ્યો હતો. તેમના આ વિશિષ્ટ દૃષ્ટિકોણની જેપી, ડૉ. લોહિયા અને ચરણસિંહજી જેવા લોકોએ ખૂબ પ્રશંસા કરી હતી.
ભારતમાં કદાચ જનનાયક કર્પુરી ઠાકુરજીનું સૌથી મહત્ત્વનું યોગદાન પછાત વર્ગો માટે હકારાત્મક કામગીરીના સાધનને મજબૂત કરવામાં તેમની ભૂમિકા હતી. તેમના નેતૃત્વ હેઠળ, એવી નીતિઓ અમલમાં મૂકવામાં આવી હતી જેણે વધુ સર્વસમાવેશક સમાજ માટે પાયો નાખ્યો હતો, તેનામાં કડવાશનો કોઈ અંશ નહોતો, જે તેમને ખરેખર મહાન બનાવે છે.
વીતેલાં 10 વર્ષોમાં અમારી સરકાર જનનાયક કર્પુરી ઠાકુરજીના પથ પર ચાલી રહી છે, આપણી રાજનીતિની સૌથી મોટી કરુણાંતિકા એ રહી છે કે કર્પુરીજી જેવા કેટલાક નેતાઓને બાદ કરતાં સામાજિક ન્યાયની હાકલ એક રાજકીય નારા સુધી જ સીમિત હતી.
કર્પુરીજીના વિઝનથી પ્રેરિત થઈને અમે તેને શાસનના એક અસરકારક મોડલના રૂપમાં લાગુ કર્યું છે. હું વિશ્વાસ સાથે અને ગર્વ સાથે કહી શકું છું કે જનનાયક કર્પુરી ઠાકુરજીને છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં 25 કરોડ લોકોને ગરીબીના પંજામાંથી મુક્ત કરવાના ભારતના પરાક્રમ પર ખૂબ ગર્વ થયો હશે. આ સમાજના સૌથી પછાત વર્ગનાં લોકો છે, જેમને બ્રિટિશ શાસનમાંથી મુક્તિના લગભગ સાત દાયકા પછી મૂળભૂત સુવિધાઓથી વંચિત રાખવામાં આવ્યા હતા.
આજે જ્યારે ઓબીસી, એસસી અને એસટી સમુદાયનાં લોકો મુદ્રા લોનને કારણે ઉદ્યોગસાહસિક બની રહ્યા છે, ત્યારે તે કર્પુરી ઠાકુરજીના આર્થિક સ્વતંત્રતાના સ્વપ્નને પૂર્ણ કરે છે. તેવી જ રીતે એસસી, એસટી અને ઓબીસી અનામત વધારવાનો લહાવો અમારી સરકારને જ મળ્યો હતો. અમને ઓબીસી કમિશનની સ્થાપનાનું સન્માન પણ મળ્યું હતું (જેનો કોંગ્રેસે વિરોધ કર્યો હતો, દુર્ભાગ્યે), જે કર્પુરીજીએ ચીંધેલા માર્ગ પર કામ કરી રહ્યું છે. અમારી પીએમ-વિશ્વકર્મા યોજના સમગ્ર ભારતમાં ઓબીસી સમુદાયોના કરોડો લોકો માટે સમૃદ્ધિના નવા માર્ગો પણ લાવશે. પછાત વર્ગો સાથે જોડાયેલા એક વ્યક્તિ તરીકે, મારે જનનાયક કર્પુરી ઠાકુરજીનો આભાર માનવો જોઈએ. કમનસીબે, આપણે 64 વર્ષની નાની વયે જ કર્પુરીજીને ગુમાવી દીધા. જ્યારે અમને તેની સૌથી વધુ જરૂર હતી ત્યારે અમે તેમને ગુમાવ્યા. તેમ છતાં તે પોતાના કામને કારણે કરોડો લોકોના દિલોદિમાગમાં જીવે છે. તે સાચા જનનાયક હતા!
– નરેન્દ્ર મોદી (વડાપ્રધાન)
આજે જનનાયક કર્પુરી ઠાકુરજીની જન્મ શતાબ્દી છે, જેમની સામાજિક ન્યાયની અવિરત શોધે કરોડો લોકોના જીવનમાં સકારાત્મક પ્રભાવ પાડ્યો છે. મને ક્યારેય કર્પૂરીજીને મળવાનો મોકો નહોતો મળ્યો, પરંતુ મેં તેમના વિશે કૈલાસપતિ મિશ્રાજી પાસેથી ઘણું સાંભળ્યું હતું. તેઓ સમાજના સૌથી પછાત વર્ગોમાંના એક નાઈ સમાજના હતા. અસંખ્ય અવરોધોને પાર કરીને, તેમણે ઘણું પ્રાપ્ત કર્યું અને સામાજિક સુધારણા માટે કામ કર્યું.
જનનાયક કર્પુરી ઠાકુરજીનું જીવન સાદગી અને સામાજિક ન્યાયના બે સ્તંભોની આસપાસ ફરે છે. છેલ્લા શ્વાસ સુધી તેમની સરળ જીવનશૈલી અને નમ્ર સ્વભાવ સામાન્ય લોકોમાં ઊંડા પડઘાતા રહ્યા. તેમની સાથે કામ કરનારાઓને યાદ છે કે તેઓ કેવી રીતે તેમની પુત્રીના લગ્ન સહિતની કોઈ પણ વ્યક્તિગત બાબત માટે પોતાના પૈસા ખર્ચવાનું પસંદ કરતા હતા. બિહારના મુખ્યમંત્રી તરીકેના તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન રાજકીય નેતાઓ માટે કોલોની બનાવવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ તેમણે પોતે તેમના માટે કોઈ જમીન કે પૈસા લીધા ન હતા.
1988માં જ્યારે તેમનું નિધન થયું ત્યારે અનેક નેતાઓ તેમના ગામમાં શ્રદ્ધાંજલિ આપવા ગયા હતા. જ્યારે તેઓએ તેના ઘરની હાલત જોઈ, ત્યારે તેઓના આંસુ છલકાઈ ગયા- આટલી વિશાળ વ્યક્તિ પાસે આટલું સામાન્ય ઘર કેવી રીતે હોઈ શકે! તેમની સાદગીનો બીજો એક પ્રસંગ 1977નો છે, જ્યારે તેમણે બિહારના મુખ્યમંત્રી તરીકેની જવાબદારી હજુ સંભાળી જ હતી. એ વખતે લોકનાયક જેપીના જન્મદિવસ નિમિત્તે જનતા નેતાઓ પટનામાં એકઠા થયા હતા. ટોચના નેતાઓની હરોળમાં મુખ્યમંત્રી કર્પુરી ઠાકુરજી ફાટેલા કુર્તા સાથે ચાલ્યા ગયા હતા. ચંદ્રશેખરજીએ પોતાની શૈલીમાં લોકોને કેટલાક પૈસા દાનમાં આપવા માટે કહ્યું, જેથી કર્પુરીજી એક નવો કુર્તા ખરીદી શકે. પરંતુ કર્પુરીજી તો કર્પુરીજી હતા. તેમણે પૈસા તો સ્વીકાર્યા, પરંતુ સીએમ રિલીફ ફંડમાં દાન કરી દીધા.
જનનાયક કર્પુરી ઠાકુરજીને સામાજિક ન્યાય સૌથી પ્રિય હતો. તેમની રાજકીય સફરને એક એવા સમાજની રચના કરવાના મહાન પ્રયત્નો દ્વારા ચિહ્નિત કરવામાં આવી હતી જ્યાં સંસાધનોનું યોગ્ય રીતે વિતરણ કરવામાં આવતું હતું અને દરેકને, તેમની સામાજિક પ્રતિષ્ઠાને ધ્યાનમાં લીધા વિના, તકોની સુલભતા હતી. તેમના આદર્શો પ્રત્યેની તેમની પ્રતિબદ્ધતા એવી હતી કે કોંગ્રેસ પક્ષ સર્વવ્યાપી હતો તેવા યુગમાં જીવવા છતાં, તેમણે સ્પષ્ટપણે કોંગ્રેસ-વિરોધી વલણ અપનાવ્યું હતું કારણ કે તેમને ખૂબ જ વહેલી ખાતરી થઈ ગઈ હતી કે કોંગ્રેસ તેના સ્થાપક સિદ્ધાંતોથી ભટકી ગઈ છે.
તેમની ચૂંટણી કારકીર્દિની શરૂઆત 1950ના દાયકાની શરૂઆતમાં થઈ હતી અને ત્યારથી તેઓ ધારાસભાના ખંડોમાં ગણનાપાત્ર પરિબળ બની ગયા હતા. તેમણે કામદાર વર્ગ, મજૂરો, નાના ખેડૂતો અને યુવાનોના સંઘર્ષોને શક્તિશાળી રીતે વાચા આપી હતી. શિક્ષણ એ તેમના હૃદયની ખૂબ જ નજીકનો વિષય હતો. તેઓ સ્થાનિક ભાષાઓમાં શિક્ષણના હિમાયતી હતા, સીએમ તરીકે તેમણે વરિષ્ઠ નાગરિકોના કલ્યાણ માટે પણ અનેક પગલાં લીધાં હતાં. આ જુસ્સો ત્યારે જોવા મળ્યો, જ્યારે તેઓ એક યુવાન તરીકે ભારત છોડો આંદોલનમાં ડૂબી ગયા હતા અને જ્યારે તેમણે કટોકટીનો પ્રતિકાર કર્યો ત્યારે તે ફરીથી જોવા મળ્યો હતો. તેમના આ વિશિષ્ટ દૃષ્ટિકોણની જેપી, ડૉ. લોહિયા અને ચરણસિંહજી જેવા લોકોએ ખૂબ પ્રશંસા કરી હતી.
ભારતમાં કદાચ જનનાયક કર્પુરી ઠાકુરજીનું સૌથી મહત્ત્વનું યોગદાન પછાત વર્ગો માટે હકારાત્મક કામગીરીના સાધનને મજબૂત કરવામાં તેમની ભૂમિકા હતી. તેમના નેતૃત્વ હેઠળ, એવી નીતિઓ અમલમાં મૂકવામાં આવી હતી જેણે વધુ સર્વસમાવેશક સમાજ માટે પાયો નાખ્યો હતો, તેનામાં કડવાશનો કોઈ અંશ નહોતો, જે તેમને ખરેખર મહાન બનાવે છે.
વીતેલાં 10 વર્ષોમાં અમારી સરકાર જનનાયક કર્પુરી ઠાકુરજીના પથ પર ચાલી રહી છે, આપણી રાજનીતિની સૌથી મોટી કરુણાંતિકા એ રહી છે કે કર્પુરીજી જેવા કેટલાક નેતાઓને બાદ કરતાં સામાજિક ન્યાયની હાકલ એક રાજકીય નારા સુધી જ સીમિત હતી.
કર્પુરીજીના વિઝનથી પ્રેરિત થઈને અમે તેને શાસનના એક અસરકારક મોડલના રૂપમાં લાગુ કર્યું છે. હું વિશ્વાસ સાથે અને ગર્વ સાથે કહી શકું છું કે જનનાયક કર્પુરી ઠાકુરજીને છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં 25 કરોડ લોકોને ગરીબીના પંજામાંથી મુક્ત કરવાના ભારતના પરાક્રમ પર ખૂબ ગર્વ થયો હશે. આ સમાજના સૌથી પછાત વર્ગનાં લોકો છે, જેમને બ્રિટિશ શાસનમાંથી મુક્તિના લગભગ સાત દાયકા પછી મૂળભૂત સુવિધાઓથી વંચિત રાખવામાં આવ્યા હતા.
આજે જ્યારે ઓબીસી, એસસી અને એસટી સમુદાયનાં લોકો મુદ્રા લોનને કારણે ઉદ્યોગસાહસિક બની રહ્યા છે, ત્યારે તે કર્પુરી ઠાકુરજીના આર્થિક સ્વતંત્રતાના સ્વપ્નને પૂર્ણ કરે છે. તેવી જ રીતે એસસી, એસટી અને ઓબીસી અનામત વધારવાનો લહાવો અમારી સરકારને જ મળ્યો હતો. અમને ઓબીસી કમિશનની સ્થાપનાનું સન્માન પણ મળ્યું હતું (જેનો કોંગ્રેસે વિરોધ કર્યો હતો, દુર્ભાગ્યે), જે કર્પુરીજીએ ચીંધેલા માર્ગ પર કામ કરી રહ્યું છે. અમારી પીએમ-વિશ્વકર્મા યોજના સમગ્ર ભારતમાં ઓબીસી સમુદાયોના કરોડો લોકો માટે સમૃદ્ધિના નવા માર્ગો પણ લાવશે. પછાત વર્ગો સાથે જોડાયેલા એક વ્યક્તિ તરીકે, મારે જનનાયક કર્પુરી ઠાકુરજીનો આભાર માનવો જોઈએ. કમનસીબે, આપણે 64 વર્ષની નાની વયે જ કર્પુરીજીને ગુમાવી દીધા. જ્યારે અમને તેની સૌથી વધુ જરૂર હતી ત્યારે અમે તેમને ગુમાવ્યા. તેમ છતાં તે પોતાના કામને કારણે કરોડો લોકોના દિલોદિમાગમાં જીવે છે. તે સાચા જનનાયક હતા!
– નરેન્દ્ર મોદી (વડાપ્રધાન)