દિવાળીના (Diwali) તહેવારમાં ફટાકડા (Fireworks) ફોડયા કે નહિ. દિવાળીના તહેવાર અગાઉ જ સમગ્ર શહેરમાં ફટાકડાઓનું બજાર જોવા મળે છે. પરંતુ શું તમે ફટાકડા પાછળના આ ઈતિહાસને જાણો છો કે નહિ? જો તમે ફટાકડાનો ઈતિહાસ શોધવા નીકળશો તો સીધા ચીન (China) પહોંચી જશો. મળતી માહિતી મુજબ ગનપાઉડરની શરૂઆત ચીનમાં 6ઠ્ઠી અને 9મી સદી વચ્ચે થયો હતો. ગનપાઉડરની શોધ તાંગ રાજવંશ દરમિયાન થઈ હતી. શરૂઆતના સમયમાં જ્યારે ચીનના લોકો વાંસને આગમાં સળગાવતા હતા ત્યારે તેમાં હાજર હવાનો ફૂટવાનો અવાજ આવતો. તેને પૃથ્વી પર હાજર કુદરતી ફટાકડા કહેવામાં આવે તો ખોટું નથી. ચીનની માન્યતા છે કે તે દુષ્ટ શક્તિઓનો નાશ કરે છે.
આ પછી ગનપાઉડરમાંથી ફટાકડા બનવાના શરૂ થયા. ચીનમાં પોટેશિયમ નાઈટ્રેટ, સલ્ફર અને ચારકોલને મિશ્રિત કરીને પ્રથમ વખત ગનપાઉડર બનાવવામાં આવ્યું હતું. જ્યારે તેને વાંસના છીપમાં ભરીને બાળી નાખવામાં આવ્યું ત્યારે વિસ્ફોટ પહેલા કરતા વધુ જોરદાર ઘમાકો થયો હતો. પાછળથી, વાંસને કાગળ દ્વારા બદલવામાં આવ્યો. મુઘલો સાથે ગનપાઉડર ભારતમાં આવ્યું. પાણીપતનું પ્રથમ યુદ્ધ એ પ્રથમ યુદ્ધોમાંનું એક હતું જેમાં ગનપાઉડર, હથિયારો અને તોપનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો.
સૂત્રો પાસેથી જાણકારી મળી આવી છે કે પાણીપતના પ્રથમ યુદ્ધ એટલે કે 1526 પછી ભારતને ગનપાઉડર આવ્યો હતો. ગનપાઉડરની સાથે ફટાકડા પણ અહીં પહોંચી ગયા હતા. અકબરના સમય સુધીમાં ફટાકડા લગ્ન અને ઉજવણીનો એક ભાગ બનવા લાગ્યા. ફટાકડા જાજરમાન ઐશ્વર્યની ઓળખ સાથે સંકળાયેલા બન્યા. ગનપાઉડર મોંઘું હતું, તેથી લાંબા સમય સુધી તે માત્ર શાહી ઘરો, શ્રીમંત લોકો માટે મનોરંજનનું સાધન હતું. અગાઉ, લગ્નમાં ફટાકડા સાથે વિવિધ પરાક્રમો કરતા કલાકારો હતા, જેને આતિશબાજી કહેવામાં આવતી હતી.
આજે તમિલનાડુનું શિવકાશી ભારતમાં ફટાકડા બનાવવાનું સૌથી મોટું કેન્દ્ર છે. આધુનિક ફટાકડા બનાવવાનું કામ બ્રિટિશ સરકારના સમયમાં કલકત્તામાં થયું હતું. બંગાળ બ્રિટિશ સરકાર હેઠળ ઉદ્યોગનું કેન્દ્ર હતું. એક ફેક્ટરી હતી, જ્યાં ગનપાઉડરનો ઉપયોગ થતો હતો. અહીં આધુનિક ભારતની પ્રથમ ફટાકડાની ફેક્ટરીની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી, જે બાદમાં શિવકાશી ટ્રાન્સફર સુધી પહોંચી હતી. 19મી સદીમાં ફટાકડા બનાવવા માટે માટીના નાના વાસણમાં ગનપાઉડર ભરવામાં આવતો હતો. જ્યારે તે જમીન પર ફેંકવામાં આવે છે, ત્યારે ત્યાં પ્રકાશ અને અવાજ કરે છે. કદાચ ‘ફટાકડા’ શબ્દ પણ ‘પીટ’ પરથી આવ્યો છે. તે સમયે તેને ‘ભક્તપુ’ અથવા ‘બેંગાલ લાઈટ્સ’ કહેવામાં આવતું હતું.
શિવકાશી સુધી પહોંચતા ફટાકડાની વાર્તા પણ રસપ્રદ છે. પી. અય્યા નાદર અને તેમના ભાઈ શનમુગા નાદર 1923 માં તેમની આજીવિકા માટે બંગાળમાં એક મેચ ફેક્ટરીમાં કામ કરવા આવ્યા હતા. ત્યાં તેણે મેચ બનાવવાની કુશળતા વિકસાવી. જ્યારે નાદર ભાઈઓ કલકત્તાથી આઠ મહિના પછી શિવકાશી પાછા ફર્યા, ત્યારે તેઓએ જર્મનીથી મશીનો આયાત કરીને અનિલ બ્રાન્ડ અને અયાન બ્રાન્ડની મેચોનું ઉત્પાદન કરવાનું શરૂ કર્યું. બાદમાં તેણે ફટાકડા બનાવ્યા અને જોતા જ શિવકાશી ભારતની ફટાકડાની રાજધાની બની ગઈ. વર્ષ 1940માં બ્રિટિશ સરકારે ઈન્ડિયન એક્સપ્લોઝિવ એક્ટ બનાવ્યો. આ પછી ફટાકડા બનાવવા અને રાખવા માટે લાયસન્સ જરૂરી હતું. એટલા માટે ફટાકડાની પ્રથમ સત્તાવાર ફેક્ટરી 1940 માં જ બનાવવામાં આવી હતી. હાલમાં, તમિલનાડુના વિરુધનગર જિલ્લાના શિવકાશીમાં લગભગ 8,000 નાની-મોટી ફટાકડાની ફેક્ટરીઓ કાર્યરત છે. તેમનું વાર્ષિક ટર્નઓવર પણ રૂ. 1,000 કરોડની આસપાસ છે.
