ભારતના ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન, જાણીતા અર્થશાસ્ત્રી ડૉ. મનમોહન સિંહે 26 ડિસેમ્બર, 2024ના રોજ દિલ્હીમાં અંતિમ શ્વાસ લીધા હતા. ભારતના 13મા વડા પ્રધાન તરીકે સેવા આપનાર સિંહે ભારતના ઉદાર અર્થતંત્રને આકાર આપવામાં અને ચુકવણી સંતુલન સંકટમાંથી બહાર કાઢવામાં નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવી હતી. સિંહે નાણાપ્રધાન તરીકેના તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન વિવિધ ક્ષેત્રોમાં વિદેશી રોકાણ માટેના દરવાજા ખોલ્યા હતા અને ત્યાર બાદ વડા પ્રધાન તરીકે જ્યારે તેમણે ટેલિકોમ અને વીમા એફડીઆઈ મર્યાદાને આસાન બનાવવા અને નિર્ણાયક ભારત-યુ.એસ. પરમાણુ સહકાર સોદાને આગળ વધારવા જેવા મુદ્દાઓ પર વામપંથી સહયોગીઓના પ્રતિશોધને પાછળ ધકેલી દીધો હતો.
હંમેશાં ‘એક્સિડેન્ટલ પ્રાઇમ મિનિસ્ટર’ તરીકે ઓળખાતા સિંહને 2004માં યુપીએની અણધારી જીત બાદ સોનિયા ગાંધી દ્વારા નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા. આર્થિક અમલદાર તરીકે લગભગ બે દાયકા પછી સિંહને ઘણીવાર રાજકારણી કરતાં સિવિલ સર્વન્ટ તરીકે વધુ જોવામાં આવતા હતા. ભારતના વધુ પ્રભાવશાળી નેતાઓથી વિપરીત, તેમણે વિનમ્રતાપૂર્વક એક ખરાબ જાહેર વક્તા હોવાનું સ્વીકાર્યું હતું. આમ છતાં ભારતના નાણા પ્રધાન (1991-96) તરીકે આ અસંભવિત રાજકારણીએ આર્થિક સુધારાઓમાં નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવી હતી, જેના કારણે ભારતના જીડીપીમાં ઝડપી વૃદ્ધિ થઈ હતી.
ત્યાર બાદ 2004થી વડા પ્રધાન તરીકે તેમણે યુએસ સાથે નવા સંબંધો બનાવ્યા, ભારતના પરમાણુ અલગતાને સમાપ્ત કરી અને ક્રાંતિકારી સામાજિક કાયદો પસાર કર્યો. આ બધામાં તેમને તેમની સંપૂર્ણ પ્રામાણિકતાની પ્રતિષ્ઠા દ્વારા પ્રોત્સાહન મળ્યું, જે ભારતીય રાજકારણની દુનિયામાં નોંધપાત્ર સંપત્તિ છે. 2004માં કોંગ્રેસ દ્વારા સોનિયા ગાંધીના નેતૃત્વમાં યુપીએની રચના કરવાથી ભારતીય જનતા પાર્ટી (બીજેપી) અને શિવસેના સહિત વિવિધ પક્ષોના વિરોધનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. આ વિરોધના પરિણામે સોનિયા ગાંધીએ વડા પ્રધાનપદનો ઇનકાર કર્યો, જેનાથી ગઠબંધનમાં સત્તા શૂન્યાવકાશ સર્જાયો.
સોનિયા ગાંધીની નાગરિકતા અંગેના પ્રશ્નો તેમના વિરોધીઓ દ્વારા ઉઠાવવામાં આવ્યા હતા, જેનાથી તેમની વડા પ્રધાન તરીકેની સંભવિત નિમણૂક વધુ જટિલ બની હતી. તેમની સામેના વિરોધના જવાબમાં સોનિયા ગાંધીએ આ ભૂમિકા માટે એક બીજાને નામાંકિત કરવાનું પસંદ કર્યું. યુપીએને ગઠબંધનનું નેતૃત્વ કરવા માટે યોગ્ય ઉમેદવાર શોધવામાં પડકારોનો સામનો કરવો પડ્યો, આખરે સોનિયાએ સિંહને પસંદ કર્યા. નાણા પ્રધાન તરીકેના અગાઉના અનુભવ સાથે સિંહને વડા પ્રધાનની ભૂમિકા માટે સર્વસંમતિથી પસંદ કરવામાં આવ્યા હતા.
વડા પ્રધાન તરીકેનો તેમનો કાર્યકાળ પૂરો થયાનાં વર્ષો પછી એક દૈનિક અખબાર સાથેની વાતચીતમાં સિંહે એકવાર કહ્યું: ‘’મારા વડા પ્રધાનપદ વિશે મને શરમાવા જેવું કંઈ નથી.’’ 2014માં વડા પ્રધાન તરીકેના તેમના બીજા કાર્યકાળના ઉત્તરાર્ધ દરમિયાન સિંહે તેમનો વિશ્વાસ વ્યક્ત કર્યો હતો કે તેમને મીડિયા કરતાં ઇતિહાસ દ્વારા વધુ અનુકૂળ રીતે યાદ કરવામાં આવશે.
આ નિવેદન એ ટીકાઓ વચ્ચે આવ્યું હતું જેમાં તેમને ‘કમજોર પીએમ’ તરીકે ગણવામાં આવતા હતા, જ્યારે સોનિયા ગાંધીને તેમના બે કાર્યકાળ દરમિયાન તેમના નેતૃત્વ પાછળ ચાલક બળ તરીકે ઓળખવામાં આવી હતી. એ સ્પષ્ટ હતું કે અંતિમ સત્તા સોનિયા ગાંધી પાસે હતી. જોકે, સિંહે એ સમયે સોનિયા ગાંધીની અવગણના કરી હતી જ્યારે તેમણે યુ.એસ. સાથેના એક કરારને બહાલી આપવાનો આગ્રહ કર્યો, જેનો ઉદ્દેશ્ય ભારતને નાગરિક પરમાણુ સાધનો અને ટેક્નોલોજીના વેચાણ પરના આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિબંધને સમાપ્ત કરવાના હતો.
સોનિયા ગાંધીને આશંકા હતી કે સમજૂતીનો વિરોધ કરવાથી ગઠબંધન તૂટી જશે અને સરકાર પડી જશે, પરંતુ સિંહે તેને સંસદમાં સામાન્ય બહુમતીથી પસાર કરાવી લીધો. Śē2009ની સામાન્ય ચૂંટણીમાં કૉંગ્રેસના સુધારેલા પ્રદર્શનમાં તેમની પ્રામાણિકતાની પ્રતિષ્ઠા એક પરિબળ હતી. જોકે, તેમના બીજા કાર્યકાળ દરમિયાન 2010 કોમનવેલ્થ ગેમ્સની યજમાનીની તૈયારીઓમાં ભ્રષ્ટાચાર અને મોબાઇલ ફોન નેટવર્ક્સ ચલાવવા માટેના લાઇસન્સની ફાળવણીમાં ભ્રષ્ટાચાર (2જી સ્પેક્ટ્રમ કૌભાંડ)એ એ વાત પર સવાલો ઉઠાવ્યા કે શું સિંહ તેમની સરકારમાં બેઇમાનીને સહન કરી રહ્યા હતા. તેમના બે કાર્યકાળ દરમિયાન સિંહની સ્થિતિ ગઠબંધનમાં નાના પક્ષોના સમર્થન પર તેમની નિર્ભરતાને કારણે નબળી પડી હતી.
ગઠબંધન પક્ષોના દબાણના કારણે આર્થિક સુધારામાં વિલંબ કર્યો, જેનું સિંહ સમર્થન કરતા હતા, જેનાથી બેન્કિંગ, વીમા, છૂટક અને અન્ય વ્યવસાયોમાં વધુ વિદેશી સ્પર્ધા શરૂ થઈ હોત. તેમણે રાષ્ટ્રીયકૃત ઉદ્યોગોના ખાનગીકરણ પર પોતાની ઇચ્છાથી ધીમી ગતિએ આગળ વધવું પડ્યું. સિંહને સોનિયા ગાંધીની ગરીબ તરફી નીતિઓ વિશે પણ વાંધો હતો, જેના પર તેમણે ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે, આર્થિક સુધારાઓથી માત્ર સમૃદ્ધ લોકોને જ ફાયદો થાય છે તેવી ધારણાનો સામનો કરવો જરૂરી હતો. સિંહ ગ્રામીણ ભારતમાં બેરોજગારોને રોજગારની ખાતરી આપતી યોજનાની કિંમત અને અસરકારકતા વિશે ચિંતિત હતા, પરંતુ તેણે તેનો વિરોધ ન કર્યો. તેમના ભૂતપૂર્વ પ્રેસ સલાહકાર સંજય બારુએ ગાંધી-સિંહના દ્વંદ્વ શાસન વિશે લખ્યું હતું કે, ‘’સત્તા સોંપવામાં આવી હતી, સત્તા હતી નહીં.’’ સિંહ 1991થી 1996 સુધી પી.વી. નરસિમ્હા રાવની સરકારમાં નાણામંત્રી તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામ્યા.
જ્યાં તેમણે પ્રભાવશાળી આર્થિક સુધારાઓ લાગુ કર્યા. ત્યાર બાદ તેઓ 2004થી 2014 સુધી સંયુક્ત પ્રગતિશીલ ગઠબંધન (યુપીએ)ની દેખરેખ રાખીને બે ટર્મ માટે વડા પ્રધાન બન્યા. સિંહે આ વર્ષના એપ્રિલમાં તેમની નિવૃત્તિ સુધી રાજ્યસભાના સભ્ય તરીકે સેવા આપવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું. ભારતીય રિઝર્વ બેંક (1982-85)ના ગવર્નર તરીકેના કાર્યકાળ સહિત તેમની સિવિલ સર્વિસ કારકિર્દી દરમિયાન સિંહે કોંગ્રેસ પાર્ટીની ડાબેરી આર્થિક નીતિઓ લાગુ કરી. સિંહ સરકારના ઘણા નિર્ણયો સાથે સહમત હતા. તેમ છતાં તેમની પોતાની વિચારસરણી – જે દાયકાઓ અગાઉ તેમની ઓક્સફોર્ડ થીસીસમાં સ્પષ્ટપણે વ્યક્ત કરવામાં આવી હતી – અનિવાર્યપણે ઉદારવાદી હતી, જે વિદેશી વેપારના મહત્ત્વ પર ભાર મૂકે છે અને ભારતના વિકાસ માટે વિશ્વ અર્થતંત્રમાં વધુ ખુલ્લાપણા પર ભાર મૂકે છે.
નિઃશંકપણે, એક અમલદાર તરીકે 20 વર્ષ અને રાજકારણી તરીકે 30 વર્ષથી વધુ સમય માટે સિંહે ભારતના આર્થિક ઇતિહાસમાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી. સિંહે પોતાનો પાવર બેઝ મેળવ્યો ન હતો અને કોંગ્રેસ પક્ષના વફાદાર રહ્યા હતા. જવાહરલાલ નેહરુ, ઇન્દિરા ગાંધી અને નરેન્દ્ર મોદી પછી ઈતિહાસ સિંહને ચોથા સૌથી લાંબા સમય સુધી સેવા આપનાર વડા પ્રધાન તરીકે યાદ રાખશે. સિંહે ભારતના પ્રથમ શીખ વડા પ્રધાન તરીકે પણ ઈતિહાસ રચ્યો હતો અને જવાહરલાલ નેહરુ પછી સંપૂર્ણ પાંચ વર્ષનો કાર્યકાળ પૂર્ણ કર્યા પછી ફરીથી ચૂંટાયેલા પ્રથમ વ્યક્તિ હતા. એક સજ્જન અર્થશાસ્ત્રી અને રાજકારણીને અલવિદા.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
ભારતના ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન, જાણીતા અર્થશાસ્ત્રી ડૉ. મનમોહન સિંહે 26 ડિસેમ્બર, 2024ના રોજ દિલ્હીમાં અંતિમ શ્વાસ લીધા હતા. ભારતના 13મા વડા પ્રધાન તરીકે સેવા આપનાર સિંહે ભારતના ઉદાર અર્થતંત્રને આકાર આપવામાં અને ચુકવણી સંતુલન સંકટમાંથી બહાર કાઢવામાં નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવી હતી. સિંહે નાણાપ્રધાન તરીકેના તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન વિવિધ ક્ષેત્રોમાં વિદેશી રોકાણ માટેના દરવાજા ખોલ્યા હતા અને ત્યાર બાદ વડા પ્રધાન તરીકે જ્યારે તેમણે ટેલિકોમ અને વીમા એફડીઆઈ મર્યાદાને આસાન બનાવવા અને નિર્ણાયક ભારત-યુ.એસ. પરમાણુ સહકાર સોદાને આગળ વધારવા જેવા મુદ્દાઓ પર વામપંથી સહયોગીઓના પ્રતિશોધને પાછળ ધકેલી દીધો હતો.
હંમેશાં ‘એક્સિડેન્ટલ પ્રાઇમ મિનિસ્ટર’ તરીકે ઓળખાતા સિંહને 2004માં યુપીએની અણધારી જીત બાદ સોનિયા ગાંધી દ્વારા નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા. આર્થિક અમલદાર તરીકે લગભગ બે દાયકા પછી સિંહને ઘણીવાર રાજકારણી કરતાં સિવિલ સર્વન્ટ તરીકે વધુ જોવામાં આવતા હતા. ભારતના વધુ પ્રભાવશાળી નેતાઓથી વિપરીત, તેમણે વિનમ્રતાપૂર્વક એક ખરાબ જાહેર વક્તા હોવાનું સ્વીકાર્યું હતું. આમ છતાં ભારતના નાણા પ્રધાન (1991-96) તરીકે આ અસંભવિત રાજકારણીએ આર્થિક સુધારાઓમાં નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવી હતી, જેના કારણે ભારતના જીડીપીમાં ઝડપી વૃદ્ધિ થઈ હતી.
ત્યાર બાદ 2004થી વડા પ્રધાન તરીકે તેમણે યુએસ સાથે નવા સંબંધો બનાવ્યા, ભારતના પરમાણુ અલગતાને સમાપ્ત કરી અને ક્રાંતિકારી સામાજિક કાયદો પસાર કર્યો. આ બધામાં તેમને તેમની સંપૂર્ણ પ્રામાણિકતાની પ્રતિષ્ઠા દ્વારા પ્રોત્સાહન મળ્યું, જે ભારતીય રાજકારણની દુનિયામાં નોંધપાત્ર સંપત્તિ છે. 2004માં કોંગ્રેસ દ્વારા સોનિયા ગાંધીના નેતૃત્વમાં યુપીએની રચના કરવાથી ભારતીય જનતા પાર્ટી (બીજેપી) અને શિવસેના સહિત વિવિધ પક્ષોના વિરોધનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. આ વિરોધના પરિણામે સોનિયા ગાંધીએ વડા પ્રધાનપદનો ઇનકાર કર્યો, જેનાથી ગઠબંધનમાં સત્તા શૂન્યાવકાશ સર્જાયો.
સોનિયા ગાંધીની નાગરિકતા અંગેના પ્રશ્નો તેમના વિરોધીઓ દ્વારા ઉઠાવવામાં આવ્યા હતા, જેનાથી તેમની વડા પ્રધાન તરીકેની સંભવિત નિમણૂક વધુ જટિલ બની હતી. તેમની સામેના વિરોધના જવાબમાં સોનિયા ગાંધીએ આ ભૂમિકા માટે એક બીજાને નામાંકિત કરવાનું પસંદ કર્યું. યુપીએને ગઠબંધનનું નેતૃત્વ કરવા માટે યોગ્ય ઉમેદવાર શોધવામાં પડકારોનો સામનો કરવો પડ્યો, આખરે સોનિયાએ સિંહને પસંદ કર્યા. નાણા પ્રધાન તરીકેના અગાઉના અનુભવ સાથે સિંહને વડા પ્રધાનની ભૂમિકા માટે સર્વસંમતિથી પસંદ કરવામાં આવ્યા હતા.
વડા પ્રધાન તરીકેનો તેમનો કાર્યકાળ પૂરો થયાનાં વર્ષો પછી એક દૈનિક અખબાર સાથેની વાતચીતમાં સિંહે એકવાર કહ્યું: ‘’મારા વડા પ્રધાનપદ વિશે મને શરમાવા જેવું કંઈ નથી.’’ 2014માં વડા પ્રધાન તરીકેના તેમના બીજા કાર્યકાળના ઉત્તરાર્ધ દરમિયાન સિંહે તેમનો વિશ્વાસ વ્યક્ત કર્યો હતો કે તેમને મીડિયા કરતાં ઇતિહાસ દ્વારા વધુ અનુકૂળ રીતે યાદ કરવામાં આવશે.
આ નિવેદન એ ટીકાઓ વચ્ચે આવ્યું હતું જેમાં તેમને ‘કમજોર પીએમ’ તરીકે ગણવામાં આવતા હતા, જ્યારે સોનિયા ગાંધીને તેમના બે કાર્યકાળ દરમિયાન તેમના નેતૃત્વ પાછળ ચાલક બળ તરીકે ઓળખવામાં આવી હતી. એ સ્પષ્ટ હતું કે અંતિમ સત્તા સોનિયા ગાંધી પાસે હતી. જોકે, સિંહે એ સમયે સોનિયા ગાંધીની અવગણના કરી હતી જ્યારે તેમણે યુ.એસ. સાથેના એક કરારને બહાલી આપવાનો આગ્રહ કર્યો, જેનો ઉદ્દેશ્ય ભારતને નાગરિક પરમાણુ સાધનો અને ટેક્નોલોજીના વેચાણ પરના આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિબંધને સમાપ્ત કરવાના હતો.
સોનિયા ગાંધીને આશંકા હતી કે સમજૂતીનો વિરોધ કરવાથી ગઠબંધન તૂટી જશે અને સરકાર પડી જશે, પરંતુ સિંહે તેને સંસદમાં સામાન્ય બહુમતીથી પસાર કરાવી લીધો. Śē2009ની સામાન્ય ચૂંટણીમાં કૉંગ્રેસના સુધારેલા પ્રદર્શનમાં તેમની પ્રામાણિકતાની પ્રતિષ્ઠા એક પરિબળ હતી. જોકે, તેમના બીજા કાર્યકાળ દરમિયાન 2010 કોમનવેલ્થ ગેમ્સની યજમાનીની તૈયારીઓમાં ભ્રષ્ટાચાર અને મોબાઇલ ફોન નેટવર્ક્સ ચલાવવા માટેના લાઇસન્સની ફાળવણીમાં ભ્રષ્ટાચાર (2જી સ્પેક્ટ્રમ કૌભાંડ)એ એ વાત પર સવાલો ઉઠાવ્યા કે શું સિંહ તેમની સરકારમાં બેઇમાનીને સહન કરી રહ્યા હતા. તેમના બે કાર્યકાળ દરમિયાન સિંહની સ્થિતિ ગઠબંધનમાં નાના પક્ષોના સમર્થન પર તેમની નિર્ભરતાને કારણે નબળી પડી હતી.
ગઠબંધન પક્ષોના દબાણના કારણે આર્થિક સુધારામાં વિલંબ કર્યો, જેનું સિંહ સમર્થન કરતા હતા, જેનાથી બેન્કિંગ, વીમા, છૂટક અને અન્ય વ્યવસાયોમાં વધુ વિદેશી સ્પર્ધા શરૂ થઈ હોત. તેમણે રાષ્ટ્રીયકૃત ઉદ્યોગોના ખાનગીકરણ પર પોતાની ઇચ્છાથી ધીમી ગતિએ આગળ વધવું પડ્યું. સિંહને સોનિયા ગાંધીની ગરીબ તરફી નીતિઓ વિશે પણ વાંધો હતો, જેના પર તેમણે ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે, આર્થિક સુધારાઓથી માત્ર સમૃદ્ધ લોકોને જ ફાયદો થાય છે તેવી ધારણાનો સામનો કરવો જરૂરી હતો. સિંહ ગ્રામીણ ભારતમાં બેરોજગારોને રોજગારની ખાતરી આપતી યોજનાની કિંમત અને અસરકારકતા વિશે ચિંતિત હતા, પરંતુ તેણે તેનો વિરોધ ન કર્યો. તેમના ભૂતપૂર્વ પ્રેસ સલાહકાર સંજય બારુએ ગાંધી-સિંહના દ્વંદ્વ શાસન વિશે લખ્યું હતું કે, ‘’સત્તા સોંપવામાં આવી હતી, સત્તા હતી નહીં.’’ સિંહ 1991થી 1996 સુધી પી.વી. નરસિમ્હા રાવની સરકારમાં નાણામંત્રી તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામ્યા.
જ્યાં તેમણે પ્રભાવશાળી આર્થિક સુધારાઓ લાગુ કર્યા. ત્યાર બાદ તેઓ 2004થી 2014 સુધી સંયુક્ત પ્રગતિશીલ ગઠબંધન (યુપીએ)ની દેખરેખ રાખીને બે ટર્મ માટે વડા પ્રધાન બન્યા. સિંહે આ વર્ષના એપ્રિલમાં તેમની નિવૃત્તિ સુધી રાજ્યસભાના સભ્ય તરીકે સેવા આપવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું. ભારતીય રિઝર્વ બેંક (1982-85)ના ગવર્નર તરીકેના કાર્યકાળ સહિત તેમની સિવિલ સર્વિસ કારકિર્દી દરમિયાન સિંહે કોંગ્રેસ પાર્ટીની ડાબેરી આર્થિક નીતિઓ લાગુ કરી. સિંહ સરકારના ઘણા નિર્ણયો સાથે સહમત હતા. તેમ છતાં તેમની પોતાની વિચારસરણી – જે દાયકાઓ અગાઉ તેમની ઓક્સફોર્ડ થીસીસમાં સ્પષ્ટપણે વ્યક્ત કરવામાં આવી હતી – અનિવાર્યપણે ઉદારવાદી હતી, જે વિદેશી વેપારના મહત્ત્વ પર ભાર મૂકે છે અને ભારતના વિકાસ માટે વિશ્વ અર્થતંત્રમાં વધુ ખુલ્લાપણા પર ભાર મૂકે છે.
નિઃશંકપણે, એક અમલદાર તરીકે 20 વર્ષ અને રાજકારણી તરીકે 30 વર્ષથી વધુ સમય માટે સિંહે ભારતના આર્થિક ઇતિહાસમાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી. સિંહે પોતાનો પાવર બેઝ મેળવ્યો ન હતો અને કોંગ્રેસ પક્ષના વફાદાર રહ્યા હતા. જવાહરલાલ નેહરુ, ઇન્દિરા ગાંધી અને નરેન્દ્ર મોદી પછી ઈતિહાસ સિંહને ચોથા સૌથી લાંબા સમય સુધી સેવા આપનાર વડા પ્રધાન તરીકે યાદ રાખશે. સિંહે ભારતના પ્રથમ શીખ વડા પ્રધાન તરીકે પણ ઈતિહાસ રચ્યો હતો અને જવાહરલાલ નેહરુ પછી સંપૂર્ણ પાંચ વર્ષનો કાર્યકાળ પૂર્ણ કર્યા પછી ફરીથી ચૂંટાયેલા પ્રથમ વ્યક્તિ હતા. એક સજ્જન અર્થશાસ્ત્રી અને રાજકારણીને અલવિદા.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.