હું જાણું છું તે તમામ ભારતીય રાજ્યોમાંથી, કેરળમાં સૌથી વધુ સક્રિય નાગરિક સમાજ સંગઠનો છે, જે સરકારો અને રાજકીય પક્ષોથી સ્વતંત્ર રીતે વિકાસ કરે છે. આ જૂથો વિજ્ઞાન, આરોગ્ય, શિક્ષણ અને પર્યાવરણીય ટકાઉપણું સહિત ઘણાં ક્ષેત્રોમાં કામ કરે છે. આ જૂથોનું કાર્ય ઘણી વાર વિદ્વાનો અને વૈજ્ઞાનિકોની ભાગીદારીથી સમૃદ્ધ બને છે. શિક્ષણવિદો અને વ્યાપક જનતા વચ્ચેની આ વાતચીત અને સંપર્ક કદાચ આપણા દેશમાં બીજે ક્યાંય કરતાં કેરળમાં વધુ સંલગ્ન અને રચનાત્મક છે.
છેલ્લાં ત્રીસ વર્ષોમાં, મેં ઓછામાં ઓછા બે ડઝન વખત કેરળની મુલાકાત લીધી છે, જ્યાં, વિવિધ વિષયો પર જાહેર સભાઓમાં, મેં રાજ્યમાં નાગરિક સમાજની જગ્યાના જોમ અને ગતિશીલતા પ્રથમ વખત જોઈ છે. મારી સૌથી તાજેતરની મુલાકાત ગયા મહિને, રાજ્યના દક્ષિણ ભાગના માછીમારોનું પ્રતિનિધિત્વ કરતી સંસ્થા જાનકીયા સમારા સમિતિના આમંત્રણ પર હતી. વિઝિંજમ ખાતે એક વિશાળ બંદર બાંધવાનો વિરોધ કરવા માટે સમિતિ કેટલાંક વર્ષોથી સક્રિય હતી. રાજ્ય સરકારનો દાવો છે કે આ બંદર ‘ભારતના સિંગાપોર’ કરતાં ઓછું નહીં હોય, તેના પગલે સમૃદ્ધિમાં વધારો થશે. જો કે, પ્રદેશનાં લોકો, આ દાવાઓ વિશે નિશ્ચિતપણે શંકાસ્પદ છે અને તેને ‘વિનાશક વિકાસ’ તરીકે જુએ છે.
દરિયાઈ બંદર પ્રોજેક્ટને વધુ સારી રીતે સમજવા માટે, જાનકીય સમારા સમિતિએ તેની અસરનો અભ્યાસ કરવા માટે વિદ્વાનોના જૂથને કાર્ય સોંપ્યું. આ જૂથે જે અહેવાલ તૈયાર કર્યો છે તે તેના પ્રકારનું એક મોડેલ છે. તે ઇકોલોજીસ્ટ, પૃથ્વી વૈજ્ઞાનિકો, આબોહવા વૈજ્ઞાનિકો, સમાજશાસ્ત્રીઓ અને અર્થશાસ્ત્રીઓના પરિપ્રેક્ષ્યને એક સાથે લાવીને શ્રેષ્ઠ પ્રકારના આંતરશાખાકીય સંશોધનનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. બંદર બાંધકામ શરૂ થયા પહેલાં અને પછી વિસ્તારનાં દૃશ્યો કહીને આ લખાણને મોટા પ્રમાણમાં આંકડાઓ સાથે મજબૂત કરવામાં આવ્યું છે. તાજા ક્ષેત્ર સંશોધન, મુલાકાતો, સર્વેક્ષણો અને જાહેર પરામર્શ દ્વારા આ વિશ્લેષણ વધુ સમૃદ્ધ બને છે.
કેરળના આ સુંદર અને જાહેર ઉત્સાહી, વૈજ્ઞાનિકોએ જે અહેવાલ તૈયાર કર્યો છે તેનું શીર્ષક છે: અવર બીચ, અવર સી: હેરિટેજ ઓફ ફિશીંગ કોમ્યુનિટીઝ, તમામ નાગરિકોનો ઉપયોગ: દરિયાકિનારા પર વિઝિંજમ ઇન્ટરનેશનલ સી પોર્ટની અસર, કોસ્ટલ સી, જૈવવિવિધતા અને તિરુવનંતપુરમ જિલ્લામાં માછીમારી સમુદાયોની આજીવિકા. ભારતની બહુ ઓછી યુનિવર્સિટીઓ આવો સખત સંશોધન કરેલ અભ્યાસ કરવા સક્ષમ હશે અને ચોક્કસપણે તેમાં કોઈ સરકારી વિભાગ નથી. અહીં પ્રસ્તુત ડેટા અને વિશ્લેષણ વ્યાપકપણે દર્શાવે છે કે વિઝિંજામ બંદર કેરળનાં લોકોને લાભ કરતાં વધુ નુકસાન લાવશે. બંદરનું બાંધકામ શરૂ થયું તે પહેલાં, વિઝિંજામ કેરળનું સૌથી મોટું અને સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ માછીમારી ગામ હતું.
ત્યાં લગભગ 4500 માછીમારી પરિવારો રહેતાં હતાં અને હજારો બોટ હતી. તે ચોમાસા દરમિયાન અન્ય ગામોના માછીમારો માટે સલામત બંદર તરીકે પણ કામ કરતું હતું. અહેવાલ નોંધપાત્ર રીતે અવલોકન કરે છે કે ‘સમુદાયમાં ઘણાં શિક્ષિત યુવાનોએ ટકાઉ અને નફાકારક સ્વ-રોજગાર વિકલ્પ તરીકે તેની સદ્ધરતાને કારણે માછીમારીમાં રોકાયેલા રહેવાનું ઇરાદાપૂર્વક પસંદ કર્યું છે. તેઓ આધુનિક, નાના પાયે, ટેક્નોલોજી આધારિત માછીમારી તકનીકો અપનાવે છે અને તેમની સ્થાપિત સંસ્થાકીય પ્રણાલીઓ દ્વારા ગ્રાહકો સાથે સીધા જોડાણ માટે નવીન અભિગમો વિકસાવ્યા છે. કિનારા અને સમુદ્ર તેમના માટે ઊંડું સાંસ્કૃતિક મહત્ત્વ ધરાવે છે.’
રિપોર્ટમાં જણાવાયું છે કે કેવી રીતે પ્રમોટરો, વિઝિંજમ ઇન્ટરનેશનલ સીપોર્ટ લિમિટેડે (VISL) જરૂરી પર્યાવરણીય મંજૂરી મેળવવા માટે આંકડાઓને દબાવી, હેરાફેરી કરી અને ખોટી રીતે રજૂ કર્યા. કોર્પોરેશનના ‘પર્યાવરણ પ્રભાવ મૂલ્યાંકન’ અહેવાલમાં જૈવવિવિધતા પર પ્રોજેક્ટની અસરને ઓછી દર્શાવવામાં આવી છે. માછીમારીની આજીવિકાના નુકસાનને ધરમૂળથી ઓછો અંદાજવામાં આવ્યો છે. પ્રવાસન માટેનાં નકારાત્મક પરિણામોને ઘટાડી દેવામાં આવ્યાં છે. પ્રોજેક્ટના કારણે દરિયાકાંઠાના ધોવાણની અવગણના કરવામાં આવી છે અને તેના સૌંદર્યલક્ષી મૂલ્યની અવગણના કરવામાં આવી છે. બંદર બાંધ્યા પછી આ દરિયાકાંઠા માનવતા માટે હંમેશ માટે ખોવાઈ જશે. વિજ્ઞાનીઓનો અહેવાલ ઝીણવટપૂર્વક દર્શાવે છે કે સૂચિત પ્રોજેક્ટ-જેના પ્રમોટર્સ અદાણી ગ્રુપ છે-તે ચાર મુખ્ય શ્રેણીઓમાં ગંભીર રીતે ખામીયુક્ત છે, જેમ કે નીચે સમજાવ્યું છે:
અર્થશાસ્ત્રના સંદર્ભમાં, આ પ્રોજેક્ટ સમય વિલંબ, ખર્ચમાં વધારો અને ભાવિ લાભોથી પ્રભાવિત છે. સમાજના સંદર્ભમાં, આ પ્રોજેક્ટ માછીમારોના વિસ્થાપન અને શ્રીમંત અને કામદાર વર્ગ વચ્ચેના અંતરને વિસ્તૃત કરીને અસમાનતાને હજુ વધારશે. આ પ્રોજેક્ટ દરિયાકાંઠાના ગામડાંઓની મહિલાઓ પર બોજ વધારશે, જેમને જીવન ટકાવી રાખવા માટે અન્યત્ર જવાની અને ઘરેલુ નોકર તરીકે કામ કરવાની ફરજ પડી શકે છે. પર્યાવરણના સંદર્ભમાં, આ પ્રોજેક્ટમાં દરિયાકિનારા અને દરિયાઇ જીવનના વિનાશ અને પાણીના સ્રોતોના પ્રદૂષણ દ્વારા ખૂબ જ નુકસાનકારક અસરો પડશે.
આ પર્યાવરણીય નુકસાન માછીમારોની આજીવિકાની સંભાવનાઓને વધુ નુકસાન પહોંચાડશે. દરિયાકાંઠાની ઇકોસિસ્ટમ્સ સ્વાભાવિક રીતે જ નાજુક હોય છે અને આવા મેગા પ્રોજેક્ટ્સ સરભર ન થઈ શકે તેવું નુકસાન કરી શકે છે. આ ઉપરાંત, આબોહવા પરિવર્તનનો ખતરો પહેલેથી જ આપણા પર છે. ચક્રવાત જેવી અણધારી હવામાન ઘટનાઓ હવે આ વિસ્તાર પર ત્રાટકે તો તેનાથી પણ વધુ વિનાશ વેરશે.
વૈજ્ઞાનિકોના અહેવાલમાં ગણતરી કરવામાં આવી છે કે ઇકોસિસ્ટમ સેવાઓનું નુકસાન થશે, જેમાં માછીમારી, દરિયાકાંઠાની સુરક્ષા, પર્યટન, પાણીની ગુણવત્તા, સંસ્કૃતિનું જતન અને સૌંદર્યલક્ષી મૂલ્યો વગેરે જેવી પ્રવૃત્તિઓનો સમાવેશ થાય છે. તે દર વર્ષે અંદાજિત રૂ. 2027 કરોડ જેટલી થાય છે. આ આંકડો પોતે જ પ્રોજેક્ટને કેરળ માટે આર્થિક રીતે અયોગ્ય બનાવે છે. છેવટે, રાજકારણના સંદર્ભમાં, પ્રોજેક્ટને ગુપ્ત, બિનપારદર્શક અને સંપૂર્ણ રીતે લોકશાહીવિરોધી માધ્યમોના ઉપયોગ દ્વારા આગળ ધપાવવામાં આવ્યો. કેન્દ્રમાં ભાજપ સરકાર અને કેરળમાં કોંગ્રેસની આગેવાની હેઠળની અને ડાબેરી સરકારો લોકતાંત્રિક સિદ્ધાંત અને પ્રક્રિયાના આ ઘોર ઉલ્લંઘન માટે દોષી છે.
આ રીતે, આ અહેવાલ દર્શાવે છે કે આર્થિક સદ્ધરતા, સામાજિક ન્યાય, પર્યાવરણીય ટકાઉપણું અને લોકશાહી પ્રક્રિયાના દૃષ્ટિકોણથી, અદાણી દ્વારા પ્રાયોજિત VISL પ્રોજેક્ટ કેરળ અને ભારતનાં નાગરિકો માટે વિરોધી છે. અને અન્ય વિચારણાઓ પણ છે જે તેની સામે લડે છે. ઉદાહરણ તરીકે, સૌંદર્યલક્ષી પરિમાણ છે, હકીકત એ છે કે પ્રોજેક્ટ ઘણા દરિયાકિનારાને નષ્ટ કરશે, જે હાલમાં ‘દરેક નાગરિક માટે વહેંચાયેલ આશ્રયસ્થાન’, સામાજિક અને આધ્યાત્મિક પોષણ માટેની જગ્યા, સંગીત, રમતગમત અને તહેવારો માટેનું સ્થળ છે.
છેલ્લે, રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા પરિમાણ છે, હકીકત એ છે કે અદાણી જૂથ પહેલેથી જ તેર બંદરો અને આઠ એરપોર્ટને નિયંત્રિત કરે છે. સમગ્ર ભારતમાં અને ભારત અને વિશ્વ વચ્ચેના માનવ, વ્યાપારી અને વાહનવ્યવહારના પ્રવાહમાં આવા નિર્ણાયક કહેવા માટે એક ખાનગી પેઢીને પરવાનગી આપવી અને પ્રોત્સાહિત કરવી, ચોક્કસપણે દેશની સુરક્ષા અને સલામતી માટે ગંભીર જોખમ છે. આ અયોગ્ય પ્રોજેક્ટથી જે વિસ્તાર પર પ્રતિકૂળ અસર થશે, તેમાંથી, અહેવાલ અવલોકન કરે છે: ‘આ સમુદાયોના, દરિયાકાંઠાના પ્રદેશોમાં ઊંડે સુધી મૂળિયાં છે, પેઢીઓથી સમુદ્રના રક્ષક છે.
ટકાઉ માછીમારી પ્રેક્ટિસમાં તેમનો અનુભવ એ પર્યાવરણીય શાણપણની દીવાદાંડી છે, જે દરિયાઈ સંસાધનોની સુરક્ષા કરે છે અને સ્વાદિષ્ટ સીફુડના આનંદના સ્વરૂપમાં ખાદ્ય સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરે છે જે કેરળવાસીઓનું ખાસ ભોજન છે’. તેમના શ્રમથી મૂલ્યવાન સીફુડની નિકાસ પણ થાય છે, જે દેશને નોંધપાત્ર વિદેશી હૂંડિયામણ કમાઈ આપે છે. તેમની પરંપરાઓ કેરળના સાંસ્કૃતિક વારસાને સમૃદ્ધ બનાવે છે, જે તેને પ્રવાસીઓ માટે એક અનન્ય અને આકર્ષક સ્થળ બનાવે છે.
અન્યત્ર, અહેવાલ ટિપ્પણી કરે છે: ‘અમે ભારપૂર્વક જણાવીએ છીએ કે દરિયાકિનારા એ જમીન અને સમુદ્રના સંગમ પર રેતાળ પ્રદેશો કરતાં વધુ છે. તેમને ખાનગી હિતોની ચીજવસ્તુઓ તરીકે અથવા અયોગ્ય માળખાકીય વિકાસને આધીન ન ગણવી જોઈએ. દરિયાકિનારા અને નજીકના દરિયાકાંઠાનાં પાણીને સક્રિય માછીમારોના તેમની આજીવિકા ટકાવી રાખવાના મૂળભૂત અધિકાર અને દેશભક્તિના અધિકારને જાળવી રાખતા અગ્રણી હક તરીકે માન્યતા આપવી જોઈએ અને મહત્ત્વપૂર્ણ રીતે આપણા તમામ રાષ્ટ્રનાં નાગરિકોને આ મહત્ત્વપૂર્ણ સંસાધનોનો આનંદ માણવાની તક પૂરી પાડવી જોઈએ.’
નોંધપાત્ર રીતે, અહેવાલ માત્ર ટીકાની ભાવનાથી બનાવવામાં આવ્યો નથી. આ રીતે તે પ્રોજેક્ટની સામાજિક અને પર્યાવરણીય અસરોને ઘટાડવા માટે રચનાત્મક સૂચનોની શ્રેણી ઓફર કરે છે. લેખકો જણાવે છે કે તેમનો અહેવાલ ‘વિકાસને અવરોધવાની શોધ નથી’; તેના બદલે, ‘તે પર્યાવરણીય અને સામાજિક રીતે ટકાઉ વિકાસ માટેની વિનંતી છે જે કેરળ માટે એકમાત્ર સધ્ધર માર્ગ છે’. તેઓ ઉમેરે છે: ‘આપણે જેનો સામનો કરીએ છીએ તે પર્યાવરણીય સુરક્ષાથી વંચિત એક મેગા પ્રોજેક્ટ છે, જે ફક્ત ખાનગી નફા દ્વારા સંચાલિત કોર્પોરેટ હિતો દ્વારા નિયંત્રિત છે, નાજુક ઇકોસિસ્ટમ અને પરંપરાગત વ્યવસાયોના નુકસાનને ધ્યાનમાં રાખીને.’ લેખકો આગળ નોંધે છે: ‘મોટા ભાગનું રોકાણ કેરળ સરકાર દ્વારા કરવામાં આવે છે, તે આ નાણાં પોતાના ભંડોળમાંથી ખેંચે છે અને નાણાંકીય સંસ્થાઓ પાસેથી ભારે ઉધાર લેવામાં આવે છે, જ્યારે માછીમારી સમુદાયોની આજીવિકા અને સામાન્ય લોકોનાં ટકાઉ હિતોને અવિચારી રીતે ગીરો રાખવામાં આવે છે’. કેરળના વૈજ્ઞાનિકોનો આ અહેવાલ ઓનલાઈન ઉપલબ્ધ છે (જુઓ https://www.vizhinjamtheeram.org/report.php). હું રસ ધરાવતાં વાચકોને તેનો સંપર્ક કરવા વિનંતી કરું છું. મને ખાતરી છે કે તેઓ તેના દસ્તાવેજીકરણની ઊંડાઈ અને તેની દલીલોની મજબૂતાઈથી મારા જેટલા પ્રભાવિત થશે. આ અહેવાલ માત્ર કેરળનાં લોકો માટે જ નહીં, પરંતુ દરેક લોકતાંત્રિક વિચારધારા ધરાવતા ભારતીય માટે એક મહાન જાહેર સેવા છે, જેમણે મોટાં કોર્પોરેશનો અને રાજકીય શાસન દ્વારા કરવામાં આવેલા ખોટા અને વિકૃત દાવાઓ પ્રત્યે વધુ સતર્ક રહેવું જોઈએ.
-આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
હું જાણું છું તે તમામ ભારતીય રાજ્યોમાંથી, કેરળમાં સૌથી વધુ સક્રિય નાગરિક સમાજ સંગઠનો છે, જે સરકારો અને રાજકીય પક્ષોથી સ્વતંત્ર રીતે વિકાસ કરે છે. આ જૂથો વિજ્ઞાન, આરોગ્ય, શિક્ષણ અને પર્યાવરણીય ટકાઉપણું સહિત ઘણાં ક્ષેત્રોમાં કામ કરે છે. આ જૂથોનું કાર્ય ઘણી વાર વિદ્વાનો અને વૈજ્ઞાનિકોની ભાગીદારીથી સમૃદ્ધ બને છે. શિક્ષણવિદો અને વ્યાપક જનતા વચ્ચેની આ વાતચીત અને સંપર્ક કદાચ આપણા દેશમાં બીજે ક્યાંય કરતાં કેરળમાં વધુ સંલગ્ન અને રચનાત્મક છે.
છેલ્લાં ત્રીસ વર્ષોમાં, મેં ઓછામાં ઓછા બે ડઝન વખત કેરળની મુલાકાત લીધી છે, જ્યાં, વિવિધ વિષયો પર જાહેર સભાઓમાં, મેં રાજ્યમાં નાગરિક સમાજની જગ્યાના જોમ અને ગતિશીલતા પ્રથમ વખત જોઈ છે. મારી સૌથી તાજેતરની મુલાકાત ગયા મહિને, રાજ્યના દક્ષિણ ભાગના માછીમારોનું પ્રતિનિધિત્વ કરતી સંસ્થા જાનકીયા સમારા સમિતિના આમંત્રણ પર હતી. વિઝિંજમ ખાતે એક વિશાળ બંદર બાંધવાનો વિરોધ કરવા માટે સમિતિ કેટલાંક વર્ષોથી સક્રિય હતી. રાજ્ય સરકારનો દાવો છે કે આ બંદર ‘ભારતના સિંગાપોર’ કરતાં ઓછું નહીં હોય, તેના પગલે સમૃદ્ધિમાં વધારો થશે. જો કે, પ્રદેશનાં લોકો, આ દાવાઓ વિશે નિશ્ચિતપણે શંકાસ્પદ છે અને તેને ‘વિનાશક વિકાસ’ તરીકે જુએ છે.
દરિયાઈ બંદર પ્રોજેક્ટને વધુ સારી રીતે સમજવા માટે, જાનકીય સમારા સમિતિએ તેની અસરનો અભ્યાસ કરવા માટે વિદ્વાનોના જૂથને કાર્ય સોંપ્યું. આ જૂથે જે અહેવાલ તૈયાર કર્યો છે તે તેના પ્રકારનું એક મોડેલ છે. તે ઇકોલોજીસ્ટ, પૃથ્વી વૈજ્ઞાનિકો, આબોહવા વૈજ્ઞાનિકો, સમાજશાસ્ત્રીઓ અને અર્થશાસ્ત્રીઓના પરિપ્રેક્ષ્યને એક સાથે લાવીને શ્રેષ્ઠ પ્રકારના આંતરશાખાકીય સંશોધનનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. બંદર બાંધકામ શરૂ થયા પહેલાં અને પછી વિસ્તારનાં દૃશ્યો કહીને આ લખાણને મોટા પ્રમાણમાં આંકડાઓ સાથે મજબૂત કરવામાં આવ્યું છે. તાજા ક્ષેત્ર સંશોધન, મુલાકાતો, સર્વેક્ષણો અને જાહેર પરામર્શ દ્વારા આ વિશ્લેષણ વધુ સમૃદ્ધ બને છે.
કેરળના આ સુંદર અને જાહેર ઉત્સાહી, વૈજ્ઞાનિકોએ જે અહેવાલ તૈયાર કર્યો છે તેનું શીર્ષક છે: અવર બીચ, અવર સી: હેરિટેજ ઓફ ફિશીંગ કોમ્યુનિટીઝ, તમામ નાગરિકોનો ઉપયોગ: દરિયાકિનારા પર વિઝિંજમ ઇન્ટરનેશનલ સી પોર્ટની અસર, કોસ્ટલ સી, જૈવવિવિધતા અને તિરુવનંતપુરમ જિલ્લામાં માછીમારી સમુદાયોની આજીવિકા. ભારતની બહુ ઓછી યુનિવર્સિટીઓ આવો સખત સંશોધન કરેલ અભ્યાસ કરવા સક્ષમ હશે અને ચોક્કસપણે તેમાં કોઈ સરકારી વિભાગ નથી. અહીં પ્રસ્તુત ડેટા અને વિશ્લેષણ વ્યાપકપણે દર્શાવે છે કે વિઝિંજામ બંદર કેરળનાં લોકોને લાભ કરતાં વધુ નુકસાન લાવશે. બંદરનું બાંધકામ શરૂ થયું તે પહેલાં, વિઝિંજામ કેરળનું સૌથી મોટું અને સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ માછીમારી ગામ હતું.
ત્યાં લગભગ 4500 માછીમારી પરિવારો રહેતાં હતાં અને હજારો બોટ હતી. તે ચોમાસા દરમિયાન અન્ય ગામોના માછીમારો માટે સલામત બંદર તરીકે પણ કામ કરતું હતું. અહેવાલ નોંધપાત્ર રીતે અવલોકન કરે છે કે ‘સમુદાયમાં ઘણાં શિક્ષિત યુવાનોએ ટકાઉ અને નફાકારક સ્વ-રોજગાર વિકલ્પ તરીકે તેની સદ્ધરતાને કારણે માછીમારીમાં રોકાયેલા રહેવાનું ઇરાદાપૂર્વક પસંદ કર્યું છે. તેઓ આધુનિક, નાના પાયે, ટેક્નોલોજી આધારિત માછીમારી તકનીકો અપનાવે છે અને તેમની સ્થાપિત સંસ્થાકીય પ્રણાલીઓ દ્વારા ગ્રાહકો સાથે સીધા જોડાણ માટે નવીન અભિગમો વિકસાવ્યા છે. કિનારા અને સમુદ્ર તેમના માટે ઊંડું સાંસ્કૃતિક મહત્ત્વ ધરાવે છે.’
રિપોર્ટમાં જણાવાયું છે કે કેવી રીતે પ્રમોટરો, વિઝિંજમ ઇન્ટરનેશનલ સીપોર્ટ લિમિટેડે (VISL) જરૂરી પર્યાવરણીય મંજૂરી મેળવવા માટે આંકડાઓને દબાવી, હેરાફેરી કરી અને ખોટી રીતે રજૂ કર્યા. કોર્પોરેશનના ‘પર્યાવરણ પ્રભાવ મૂલ્યાંકન’ અહેવાલમાં જૈવવિવિધતા પર પ્રોજેક્ટની અસરને ઓછી દર્શાવવામાં આવી છે. માછીમારીની આજીવિકાના નુકસાનને ધરમૂળથી ઓછો અંદાજવામાં આવ્યો છે. પ્રવાસન માટેનાં નકારાત્મક પરિણામોને ઘટાડી દેવામાં આવ્યાં છે. પ્રોજેક્ટના કારણે દરિયાકાંઠાના ધોવાણની અવગણના કરવામાં આવી છે અને તેના સૌંદર્યલક્ષી મૂલ્યની અવગણના કરવામાં આવી છે. બંદર બાંધ્યા પછી આ દરિયાકાંઠા માનવતા માટે હંમેશ માટે ખોવાઈ જશે. વિજ્ઞાનીઓનો અહેવાલ ઝીણવટપૂર્વક દર્શાવે છે કે સૂચિત પ્રોજેક્ટ-જેના પ્રમોટર્સ અદાણી ગ્રુપ છે-તે ચાર મુખ્ય શ્રેણીઓમાં ગંભીર રીતે ખામીયુક્ત છે, જેમ કે નીચે સમજાવ્યું છે:
અર્થશાસ્ત્રના સંદર્ભમાં, આ પ્રોજેક્ટ સમય વિલંબ, ખર્ચમાં વધારો અને ભાવિ લાભોથી પ્રભાવિત છે. સમાજના સંદર્ભમાં, આ પ્રોજેક્ટ માછીમારોના વિસ્થાપન અને શ્રીમંત અને કામદાર વર્ગ વચ્ચેના અંતરને વિસ્તૃત કરીને અસમાનતાને હજુ વધારશે. આ પ્રોજેક્ટ દરિયાકાંઠાના ગામડાંઓની મહિલાઓ પર બોજ વધારશે, જેમને જીવન ટકાવી રાખવા માટે અન્યત્ર જવાની અને ઘરેલુ નોકર તરીકે કામ કરવાની ફરજ પડી શકે છે. પર્યાવરણના સંદર્ભમાં, આ પ્રોજેક્ટમાં દરિયાકિનારા અને દરિયાઇ જીવનના વિનાશ અને પાણીના સ્રોતોના પ્રદૂષણ દ્વારા ખૂબ જ નુકસાનકારક અસરો પડશે.
આ પર્યાવરણીય નુકસાન માછીમારોની આજીવિકાની સંભાવનાઓને વધુ નુકસાન પહોંચાડશે. દરિયાકાંઠાની ઇકોસિસ્ટમ્સ સ્વાભાવિક રીતે જ નાજુક હોય છે અને આવા મેગા પ્રોજેક્ટ્સ સરભર ન થઈ શકે તેવું નુકસાન કરી શકે છે. આ ઉપરાંત, આબોહવા પરિવર્તનનો ખતરો પહેલેથી જ આપણા પર છે. ચક્રવાત જેવી અણધારી હવામાન ઘટનાઓ હવે આ વિસ્તાર પર ત્રાટકે તો તેનાથી પણ વધુ વિનાશ વેરશે.
વૈજ્ઞાનિકોના અહેવાલમાં ગણતરી કરવામાં આવી છે કે ઇકોસિસ્ટમ સેવાઓનું નુકસાન થશે, જેમાં માછીમારી, દરિયાકાંઠાની સુરક્ષા, પર્યટન, પાણીની ગુણવત્તા, સંસ્કૃતિનું જતન અને સૌંદર્યલક્ષી મૂલ્યો વગેરે જેવી પ્રવૃત્તિઓનો સમાવેશ થાય છે. તે દર વર્ષે અંદાજિત રૂ. 2027 કરોડ જેટલી થાય છે. આ આંકડો પોતે જ પ્રોજેક્ટને કેરળ માટે આર્થિક રીતે અયોગ્ય બનાવે છે. છેવટે, રાજકારણના સંદર્ભમાં, પ્રોજેક્ટને ગુપ્ત, બિનપારદર્શક અને સંપૂર્ણ રીતે લોકશાહીવિરોધી માધ્યમોના ઉપયોગ દ્વારા આગળ ધપાવવામાં આવ્યો. કેન્દ્રમાં ભાજપ સરકાર અને કેરળમાં કોંગ્રેસની આગેવાની હેઠળની અને ડાબેરી સરકારો લોકતાંત્રિક સિદ્ધાંત અને પ્રક્રિયાના આ ઘોર ઉલ્લંઘન માટે દોષી છે.
આ રીતે, આ અહેવાલ દર્શાવે છે કે આર્થિક સદ્ધરતા, સામાજિક ન્યાય, પર્યાવરણીય ટકાઉપણું અને લોકશાહી પ્રક્રિયાના દૃષ્ટિકોણથી, અદાણી દ્વારા પ્રાયોજિત VISL પ્રોજેક્ટ કેરળ અને ભારતનાં નાગરિકો માટે વિરોધી છે. અને અન્ય વિચારણાઓ પણ છે જે તેની સામે લડે છે. ઉદાહરણ તરીકે, સૌંદર્યલક્ષી પરિમાણ છે, હકીકત એ છે કે પ્રોજેક્ટ ઘણા દરિયાકિનારાને નષ્ટ કરશે, જે હાલમાં ‘દરેક નાગરિક માટે વહેંચાયેલ આશ્રયસ્થાન’, સામાજિક અને આધ્યાત્મિક પોષણ માટેની જગ્યા, સંગીત, રમતગમત અને તહેવારો માટેનું સ્થળ છે.
છેલ્લે, રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા પરિમાણ છે, હકીકત એ છે કે અદાણી જૂથ પહેલેથી જ તેર બંદરો અને આઠ એરપોર્ટને નિયંત્રિત કરે છે. સમગ્ર ભારતમાં અને ભારત અને વિશ્વ વચ્ચેના માનવ, વ્યાપારી અને વાહનવ્યવહારના પ્રવાહમાં આવા નિર્ણાયક કહેવા માટે એક ખાનગી પેઢીને પરવાનગી આપવી અને પ્રોત્સાહિત કરવી, ચોક્કસપણે દેશની સુરક્ષા અને સલામતી માટે ગંભીર જોખમ છે. આ અયોગ્ય પ્રોજેક્ટથી જે વિસ્તાર પર પ્રતિકૂળ અસર થશે, તેમાંથી, અહેવાલ અવલોકન કરે છે: ‘આ સમુદાયોના, દરિયાકાંઠાના પ્રદેશોમાં ઊંડે સુધી મૂળિયાં છે, પેઢીઓથી સમુદ્રના રક્ષક છે.
ટકાઉ માછીમારી પ્રેક્ટિસમાં તેમનો અનુભવ એ પર્યાવરણીય શાણપણની દીવાદાંડી છે, જે દરિયાઈ સંસાધનોની સુરક્ષા કરે છે અને સ્વાદિષ્ટ સીફુડના આનંદના સ્વરૂપમાં ખાદ્ય સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરે છે જે કેરળવાસીઓનું ખાસ ભોજન છે’. તેમના શ્રમથી મૂલ્યવાન સીફુડની નિકાસ પણ થાય છે, જે દેશને નોંધપાત્ર વિદેશી હૂંડિયામણ કમાઈ આપે છે. તેમની પરંપરાઓ કેરળના સાંસ્કૃતિક વારસાને સમૃદ્ધ બનાવે છે, જે તેને પ્રવાસીઓ માટે એક અનન્ય અને આકર્ષક સ્થળ બનાવે છે.
અન્યત્ર, અહેવાલ ટિપ્પણી કરે છે: ‘અમે ભારપૂર્વક જણાવીએ છીએ કે દરિયાકિનારા એ જમીન અને સમુદ્રના સંગમ પર રેતાળ પ્રદેશો કરતાં વધુ છે. તેમને ખાનગી હિતોની ચીજવસ્તુઓ તરીકે અથવા અયોગ્ય માળખાકીય વિકાસને આધીન ન ગણવી જોઈએ. દરિયાકિનારા અને નજીકના દરિયાકાંઠાનાં પાણીને સક્રિય માછીમારોના તેમની આજીવિકા ટકાવી રાખવાના મૂળભૂત અધિકાર અને દેશભક્તિના અધિકારને જાળવી રાખતા અગ્રણી હક તરીકે માન્યતા આપવી જોઈએ અને મહત્ત્વપૂર્ણ રીતે આપણા તમામ રાષ્ટ્રનાં નાગરિકોને આ મહત્ત્વપૂર્ણ સંસાધનોનો આનંદ માણવાની તક પૂરી પાડવી જોઈએ.’
નોંધપાત્ર રીતે, અહેવાલ માત્ર ટીકાની ભાવનાથી બનાવવામાં આવ્યો નથી. આ રીતે તે પ્રોજેક્ટની સામાજિક અને પર્યાવરણીય અસરોને ઘટાડવા માટે રચનાત્મક સૂચનોની શ્રેણી ઓફર કરે છે. લેખકો જણાવે છે કે તેમનો અહેવાલ ‘વિકાસને અવરોધવાની શોધ નથી’; તેના બદલે, ‘તે પર્યાવરણીય અને સામાજિક રીતે ટકાઉ વિકાસ માટેની વિનંતી છે જે કેરળ માટે એકમાત્ર સધ્ધર માર્ગ છે’. તેઓ ઉમેરે છે: ‘આપણે જેનો સામનો કરીએ છીએ તે પર્યાવરણીય સુરક્ષાથી વંચિત એક મેગા પ્રોજેક્ટ છે, જે ફક્ત ખાનગી નફા દ્વારા સંચાલિત કોર્પોરેટ હિતો દ્વારા નિયંત્રિત છે, નાજુક ઇકોસિસ્ટમ અને પરંપરાગત વ્યવસાયોના નુકસાનને ધ્યાનમાં રાખીને.’ લેખકો આગળ નોંધે છે: ‘મોટા ભાગનું રોકાણ કેરળ સરકાર દ્વારા કરવામાં આવે છે, તે આ નાણાં પોતાના ભંડોળમાંથી ખેંચે છે અને નાણાંકીય સંસ્થાઓ પાસેથી ભારે ઉધાર લેવામાં આવે છે, જ્યારે માછીમારી સમુદાયોની આજીવિકા અને સામાન્ય લોકોનાં ટકાઉ હિતોને અવિચારી રીતે ગીરો રાખવામાં આવે છે’. કેરળના વૈજ્ઞાનિકોનો આ અહેવાલ ઓનલાઈન ઉપલબ્ધ છે (જુઓ https://www.vizhinjamtheeram.org/report.php). હું રસ ધરાવતાં વાચકોને તેનો સંપર્ક કરવા વિનંતી કરું છું. મને ખાતરી છે કે તેઓ તેના દસ્તાવેજીકરણની ઊંડાઈ અને તેની દલીલોની મજબૂતાઈથી મારા જેટલા પ્રભાવિત થશે. આ અહેવાલ માત્ર કેરળનાં લોકો માટે જ નહીં, પરંતુ દરેક લોકતાંત્રિક વિચારધારા ધરાવતા ભારતીય માટે એક મહાન જાહેર સેવા છે, જેમણે મોટાં કોર્પોરેશનો અને રાજકીય શાસન દ્વારા કરવામાં આવેલા ખોટા અને વિકૃત દાવાઓ પ્રત્યે વધુ સતર્ક રહેવું જોઈએ.
-આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.