ભારતમાં ઈન્ટરનેટ ક્રાંતિના ફાયદાઓ ગણવા જઈએ તો ચોપડાના ચોપડાઓ લખાઈ જાય છતાં યાદી અધૂરી જ રહેશે. આટલા વર્ષો પછી પણ સરેરાશ ભારતીયોની ડેટા વિશેની સમજણ કે જાગૃતતા હજુ એટલી વધી નથી. અલબત્ત, આપણે KB, MB, GB અને ઇન્ટરનેટ સ્પીડથી આગળ જોઈ શકતા નથી અને તેથી જ આપણે થાપ ખાય જઈએ છીએ કે ભલે ફોનમાં ડેટા પેક ન હોય પરંતુ સરકાર અને મોટી કંપનીઓ પાસે કાં તો તમારા સંબંધિત ડેટા છે અથવા તેઓ તેને એક્સેસ કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે.
તમે ઇચ્છો કે ના ઇચ્છો, તમારી સાથે જોડાયેલી માહિતી એવી ઘણી જગ્યાએ ભેગી થતી રહે છે, જેની તમે ગણતરી પણ કરી શકતા નથી. ડ્રાઇવિંગ લાયસન્સ, પાન કાર્ડ, પાસબુક, આધાર કાર્ડ, મતદાર ID, વસ્તીગણતરી અને તમારી સોશ્યલ મીડિયા પ્રોફાઇલ્સ જેવા દસ્તાવેજોમાં એક મોટી સમાનતા એ છે કે આ બંને તમારા વિશેના ડેટા એકત્રિત કરતા રહે છે. શક્ય છે કે તમારી કુંડળીમાં પણ તમારા સંબંધિત જેટલી માહિતી નહીં હોય તેનાંથી વધારે સરકાર અને આ કંપનીઓ પાસે ઉપલબ્ધ હશે! તેઓ જાણે છે કે તમે કોણ છો, તમે કેવી રીતે જુઓ છો, તમે ક્યાં રહો છો, તમે ફોન પર કોની સાથે વાત કરો છો, તમે કેટલી કમાણી કરો છો, તમે કઈ કાર ચલાવો છો, તમે તમારા ક્રેડિટ કાર્ડના બિલ ચૂકવ્યા છે કે નહીં અને આ ડેટાના આધારે તમને કેટલીક પ્રોડક્ટ અથવા સર્વિસ આપવામાં આવી રહી છે.
ફરક એટલો છે કે સરકારનો ઉદ્દેશ્ય જન કલ્યાણ છે, જ્યારે સોશ્યલ મીડિયા કંપનીઓનો હેતુ બિઝનેસ છે. આવી સ્થિતિમાં એવો પ્રશ્ન થાય કે જે લોકો તમને તમારા ડેટાથી ફાયદો પહોંચાડી શકે છે, શું તેઓ તમને નુકસાન નહીં પહોંચાડી શકે? અને એટલા માટે જ મહત્ત્વપૂર્ણ છે કે તમારો ડેટા સુરક્ષિત રહેવો જોઈએ. આ હેતુ માટે સરકાર ડેટા પ્રોટેક્શન કાયદો બનાવવા માગે છે. એક વાર ડ્રાફ્ટ બનાવવામાં આવ્યા પછી, હોબાળો થયો અને બિલ પાછું ખેંચી લેવામાં આવ્યું હતું. હવે અહેવાલો આવી રહ્યા છે કે સરકાર ટૂંક સમયમાં નવું ડેટા સિક્યોરિટી બિલ લાવવાની છે. આ નવું ડેટા સિક્યોરિટી બિલ શા માટે જરૂરી છે અને તે તમને કેવી રીતે અસર કરી શકે છે, આજે આપણે તેના વિશે વાત કરીશું. સૌથી પહેલાં સમજી લઈએ કે ડેટા શું છે?
આ પ્રશ્નનો સીધો અને સરળ જવાબ છે – ડેટા એટલે માહિતી. અલબત્ત, હવે તમે એવું પૂછો કે – કયા પ્રકારનો ડેટા? ત્યારે આખો મામલો સામે આવે છે! આખી વાતનું મૂળ ત્યાં જ છે. ચાલો શરૂઆતથી શરૂ કરીએ. જ્યારે આપણે જંગલો અને ગુફાઓમાં રહેતા હતા, ત્યારે આપણે આપણી યાદોને સાચવવા માટે વિવિધ પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કર્યો હતો. ક્યારેક ગુફામાં ચિત્રો બનાવવામાં આવ્યા હતા, તો ક્યારેક પથ્થરો પસંદ કરીને ગણતરી માટે રાખવામાં આવ્યા હતા. આ ડેટા માહિતી રેકોર્ડ કરવાની સૌથી જૂની પદ્ધતિઓમાંની એક હતી. સમય જતાં આપણે માહિતી અને યાદોને સંગ્રહિત કરવાની નવી નવી રીતો શીખ્યા છીએ. ભાષા શીખી, લખતાં શીખ્યા અને લખેલું સાચવતા શીખ્યા.
આ રીતે માણસો પાસે ડેટા એકત્ર થવા લાગ્યો હતો. અત્યાર સુધી આપણે ડેટા એટલે આપણો વંશવેલો, દાદા-પરદાદા વિશેની વિગતો, એવું માનતા હતા. આજે આપણે જે પ્રકારના ડેટા વિશે વાત કરી રહ્યા છીએ તે આપણી પેઢીઓની વિગતો કરતાં વધુ વ્યક્તિગત છે. મતલબ કે, તમે ક્યું ક્રેડિટ કાર્ડ વાપરો છો? તમારો ક્રેડિટ સ્કોર કેટલો છે? તમારી પત્નીનું પેન્શન ખાતું, તમારા બાળકોની શાળા અને તેમની શાળાના પ્રોજેક્ટ – આ બધી માહિતી મોટા અક્ષરોમાં રેકોર્ડ કરવામાં આવી રહી છે. આ રેકોર્ડ કાગળના નથી, ડિજિટલ છે. તેથી જ તેમનામાં માહિતી ખૂબ જ સૂક્ષ્મ રીતે નોંધવામાં આવે છે.
ઇન્ટરનેટ જેવા નેટવર્ક દ્વારા પળવારમાં એક્સેસ કરી શકાય છે. આપણો ડેટા જન્મથી મૃત્યુ સુધી સરકાર સુધી પહોંચતો રહે છે. જન્મતાની સાથે જ જન્મ પ્રમાણપત્ર બનાવવામાં આવે છે અને મૃત્યુ પછી, આપણા સંબંધીઓ મૃત્યુ પ્રમાણપત્ર બનાવે છે. આ બે પ્રમાણપત્ર વચ્ચે આપણે આપણી માહિતી સરકારને આપતા રહીએ છીએ. ક્યારેક આધાર, ક્યારેક પાનકાર્ડ, ક્યારેક વસ્તીગણતરી, તો ક્યારેક ઘરની રજિસ્ટ્રી વખતે. ખાનગી કંપનીઓ આમાંથી કેટલાક ડેટાનો ઉપયોગ કરી શકે છે, જેના માટે તમારી અને સરકાર બંનેની સંમતિ જરૂરી છે. પછી આ કંપનીઓ પોતે જ ડેટા એકત્ર કરતી રહે છે!
તમે તમારી જાતને પૂછશો. છેલ્લા એક અઠવાડિયામાં તમે તમારા ફોન અથવા લેપટોપ પર પરવાનગી, ઠીક અથવા મંજૂરી આપો બટન કેટલી વાર દબાવ્યું છે? દર વખતે તમે તમારી માહિતી આપવા માટે તમારી સંમતિ આપી છે, એટલે કે તમારો ડેટા ખાનગી કંપનીને. તમે સોશ્યલ મીડિયા સાઇટ્સ અને ઇન્ટરનેટ પર અન્ય સ્થળોએ જે કંઈ સર્ફિંગ કરો છો તે બધું પણ રેકોર્ડ કરવામાં આવે છે. બધા જોઈ શકે છે, બધા તમારો ફોન સાંભળી શકે છે અને એવું કહી પણ શકે છે કે તમે તમારા ફોન પર શું જોઈ રહ્યા છો? એક ઉદાહરણ જોઈએ.
આપણે ઘણી વખત એકાદ વસ્તુ આપણા મોબાઈલમાં શોધીએ છીએ, જેમ કે નવું લેપટોપ લેવું છે તો ક્યું સારું? મોબાઈલમાં નેટ પર એક વાર સર્ચ કરશો એટલે તમારું બ્રાઉઝર એ સમજી જશે. ત્યાર પછી ખબર પડે છે કે વિવિધ કંપનીઓ તમને તે પ્રોડક્ટની જાહેરાતો સતત બતાવતી રહે છે. આવું એટલા માટે થાય છે કારણ કે તમે જ્યાંથી તે પ્રોડક્ટ વિશે વાત કરી હતી અથવા સર્ચ કરી હતી ત્યાંથી તમારો ડેટા ત્રીજી કંપની સુધી પહોંચી ગયો છે. તમારી પરવાનગી સાથે અથવા તો ક્યારેક તમારી પરવાનગી વિના પણ! તમારો મોબાઈલ ખેરખર તો તમારો જાસૂસ બની ગયો છે.
ચાલો આને વધુ ઉદાહરણો સાથે સમજીએ. એક તે ખૂબ જ પ્રખ્યાત એપ્લિકેશન છે. જે આપણા બધાના મોબાઈલમાં લગભગ હોય જ છે. આ એપ્લિકેશન કોલિંગ અને SMS સેવા પૂરી પાડે છે. તેના પર આરોપ લગાવવામાં આવ્યો છે કે તમારો SMS વાંચીને તેને ખબર પડે છે કે તમારા ખાતામાં કેટલા પૈસા છે. જો તમારા ખાતામાં સતત પૈસા ઓછા રહે છે, તો તમારો ડેટા એવી કંપનીઓને મોકલવામાં આવે છે જે લોન આપે છે. પછી તમને લોન કોલ મળવાનું શરૂ થઈ જાય છે! આપણને અહીં વિચાર આવે કે મેં કોઈને કહ્યું પણ નથી તો પછી અચાનક લોનના ફોન કેમ આવવા લાગ્યા? જો તમે જામતારા વેબ સીરિઝ જોઈ હશે, તો આ આખો ફંડા સમજી જશો. આ વેબ સીરિઝમાં કોલ સેન્ટરનો કર્મચારી બેંકના પ્રીમિયમ ગ્રાહકોની યાદી છેતરપિંડી કરનારા સાયબર લુંટારાઓને વેચે છે એટલે કે આવો ડેટા જેમાં બેંકના એવા ગ્રાહકોના નામ અને મોબાઈલ નંબર હોય છે, જેમના ખાતામાં વધુ પૈસા હોય છે. છેતરપિંડી કરનારાઓને તે ડેટા મળે છે, ત્યારે તેઓ તેમના નંબર પર ફોન કરીને ગ્રાહકોના ખાતા ખાલી કરવાનું શરૂ કરે છે.
હવે અહીં નોંધનીય બાબત એ છે કે પ્રીમિયમ ખાતા ધરાવતા ગ્રાહકોએ તેમનો ડેટા બેંકને આપ્યો હતો, તો પછી તે છેતરપિંડી કરનારાઓ સુધી કેવી રીતે પહોંચ્યો? વાસ્તવમાં બેંકનો તે ડેટા કોલ સેન્ટર અને પછી કોલ સેન્ટરના કર્મચારી દ્વારા છેતરપિંડી કરનારા છોકરાઓ સુધી પહોંચ્યો હતો, અને પછી ક્યારેક લિંક મોકલીને તો ક્યારેક OTP મંગાવવાના બહાને ખાતામાંથી પૈસા કાઢી લેવામાં આવતા હતા. આ બધું એટલા માટે થાય છે કારણ કે તમારો ડેટા કોઈ બીજા સુધી પહોંચ્યો છે, તે પણ તમારી જાણ વગર. એવા ઘણા કિસ્સાઓ પણ સામે આવ્યા છે, જેમાં આધાર અને પાનકાર્ડનો દુરુપયોગ કરીને કોઈ અન્ય વ્યક્તિના નામે લોન લેવામાં આવી હોય અને તે વ્યક્તિને આ લોન વિશે ત્યારે ખબર પડે છે જ્યારે તેને રિકવરી માટે કોલ આવવા લાગે છે.
કંપનીઓ આ ડેટાનું શું કરે છે? તમે શું છો, તમને શું જોઈએ છે અને તમે શું કરવા જઈ રહ્યા છો, આ માહિતીનો હજારો રીતે ઉપયોગ કરી શકાય છે. તમારો ડેટા ખરીદતી કંપનીઓ તમારી એક એક બાબતના આધારે પ્રોફાઇલિંગ કરે છે, જેમ કે તમે ક્યાં જાઓ છો, તમે મહિનામાં કેટલો ખર્ચ કરો છો, તમે શું ખાઓ છો, તમે શું ખરીદો છો, તમને શું ગમે છે અને શું નથી ગમતું, તમને કઈ વસ્તુઓની જરૂર છે. આના આધારે તેઓ નક્કી કરે છે કે તમને કયા પ્રકારના ઉત્પાદનોની જાહેરાતો સતત બતાવવામાં આવે જે તમે ખરીદવા માટે તૈયાર હોઈ શકો.
આ ડિજિટલ યુગમાં ડેટાને ગોલ્ડમાઇન કહેવામાં આવે છે. તમે સાંભળ્યું જ હશે, ડેટા એ નવું તેલ છે. અને આપણી વસ્તીના કદને કારણે, ભારત તેનું સૌથી મોટું બજાર છે. એક રિપોર્ટ અનુસાર ભારતમાં સ્માર્ટફોન યુઝર્સની સંખ્યા 2026 સુધીમાં એક અબજ સુધી પહોંચી જશે. દેશમાં લગભગ 560 મિલિયન ઈન્ટરનેટ ગ્રાહકો છે, જે ભારતને ચીન પછી બીજા નંબરનું સૌથી મોટું બજાર બનાવે છે. સોશ્યલ મીડિયા જાયન્ટ્સ ઉપરાંત, ડેટા દ્વારા નફો કરતી ભારતીય ઈ-કોમર્સ, ફિન-ટેક અને એજ્યુ-ટેક કંપનીઓ માટે પણ ભારત એક મોટું બજાર છે.
અમેરિકા સહિત ઘણા દેશોમાં ફેસબુક પર આરોપો લાગ્યા હતા કે તેણે ચૂંટણીને પ્રભાવિત કરી છે. US પ્રમુખપદની ચૂંટણીમાં ચૂંટણીને પ્રભાવિત કરવા બદલ ફેસબુક પર હજાર કરોડનો દંડ ફટકારવામાં આવ્યો હતો. ગોપનીયતાના ઉલ્લંઘન માટે ગૂગલને પણ દંડ ફટકારવામાં આવ્યો છે. 14 નવેમ્બરના રોજ, ન્યૂયોર્ક ટાઈમ્સના અહેવાલમાં જણાવાયું છે કે, ગૂગલ 391.5 ડોલર મિલિયનનો દંડ ચૂકવવા સંમત છે. આ દંડ એટલા માટે લગાવવામાં આવ્યો હતો કારણ કે કંપનીએ તેના યુઝર્સને ગેરમાર્ગે દોર્યા હતા. તેમના એકાઉન્ટ સેટિંગ્સમાં જઈને લોકેશન ટ્રેકર બંધ કરી દીધું હતું. આવા યુઝર્સ વિચારી રહ્યા હતા કે લોકેશન ટ્રેકર બંધ કર્યા પછી ગૂગલ તેમનું લોકેશન ટ્રેક નથી કરી રહ્યું. જ્યારે ગૂગલે આમ છતાં લોકેશનની માહિતી એકત્ર કરવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું.
