ઘણા ડોક્ટરો પોતાનાં દર્દીઓને જરૂરી હોય કે ન હોય તો પણ કફ સિરપ લખી આપતાં હોય છે. મધ્યપ્રદેશ અને રાજસ્થાનમાં ૧૧ બાળકોનાં મોત બાદ કફ સિરપની સલામતી અંગે ફરી એક વાર ગંભીર પ્રશ્નો ઊભા થયા છે. તમિલનાડુ ફુડ સેફ્ટી એન્ડ ડ્રગ એડમિનિસ્ટ્રેશન (FSDA) એ કાંચીપુરમની શ્રીસન ફાર્મા કંપની દ્વારા ઉત્પાદિત કોલ્ડ્રિફ કફ સિરપનું પરીક્ષણ કર્યું હતું.
નમૂનાના તપાસણી રિપોર્ટમાં જાણવા મળ્યું કે તેમાં ખતરનાક કેમિકલ ડાયથિલિન ગ્લાયકોલ (DEG) હતું, જેના કારણે બાળકોનાં મૃત્યુ થયાં હતાં. આ પછી તમિલનાડુ, મધ્યપ્રદેશ અને કેરળની સરકારોએ તાત્કાલિક કોલ્ડ્રિફ સીરપના વેચાણ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો, જ્યારે અન્ય ઘણાં રાજ્યોએ તપાસના આદેશ આપ્યા છે. હવે, પ્રશ્નો ઊભા થાય છે કે આ કફ સિરપ આટલું વિવાદાસ્પદ કેમ છે અને તેના ઉત્પાદકો સામે અત્યાર સુધી શું કાર્યવાહી કરવામાં આવી છે.
તમિલનાડુના કાંચીપુરમના શ્રીસન ફાર્માસ્યુટિકલ્સ દ્વારા ઉત્પાદિત આ દવાને અનેક બાળકોનાં મૃત્યુ માટે જવાબદાર ઠેરવવામાં આવી છે. અહેવાલો અનુસાર, આ કફ સિરપ પીધા પછી બાળકોને કિડનીમાં ગંભીર ચેપ લાગ્યો હતો, જેના પરિણામે ઘણાં બાળકોનાં મોત થયાં હતાં. અત્યાર સુધીમાં, ફક્ત મધ્યપ્રદેશ અને રાજસ્થાનમાં જ નહીં, પરંતુ કેરળ અને તમિલનાડુમાં પણ મૃત્યુની પુષ્ટિ થઈ છે. સમાચાર એજન્સી પીટીઆઈના અહેવાલ મુજબ, ૭ સપ્ટેમ્બરથી અત્યાર સુધીમાં ૧૪ બાળકોનાં મૃત્યુ થયાં છે. રાજસ્થાનમાં આવા જ બીજા એક કફ સિરપ પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો છે.
દરમિયાન, દૂષિત કફ સિરપના અન્ય બેચ શોધવા માટે ઉત્તરાખંડમાં ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીઓ અને એકમો પર દરોડા પાડવામાં આવી રહ્યા છે. કેન્દ્રીય આરોગ્ય મંત્રાલયે તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને ચેતવણી જારી કરી છે કે બે વર્ષથી ઓછી ઉંમરનાં બાળકોને કોઈપણ કફ સિરપ આપવું જોઈએ નહીં. મંત્રાલયે એ પણ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે પાંચ વર્ષથી ઓછી ઉંમરનાં બાળકો માટે આ દવાઓનો ઉપયોગ કરવાની ભલામણ કરવામાં આવતી નથી. નિષ્ણાતોના મતે બાળકોની ઉધરસ થોડા દિવસોમાં જ જાતે જ દૂર થઈ જાય છે, તેથી કફ સિરપ આપવાને બદલે આરામ, પૂરતું પાણી અને ઘરેલું ઉપચાર પર જ ધ્યાન આપવું જોઈએ.
મધ્યપ્રદેશ સરકારે શ્રીસન ફાર્માસ્યુટિકલ્સ સામે કેસ દાખલ કર્યો છે. સરકારે અગાઉ સમગ્ર રાજ્યમાં કોલ્ડ્રિફ કફ સિરપના વેચાણ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો. એ નોંધવું જોઈએ કે આ કફ સિરપમાં ૪૮.૬ ટકા ડાયથિલિન ગ્લાયકોલ હતું, જે વાસ્તવમાં માત્ર ૦.૧ ટકા હોવું જોઈએ. અસરગ્રસ્ત પરિવારોના જણાવ્યા મુજબ, બાળકો શરદી, ફ્લૂ અને તાવથી પીડાતાં હતાં. તેઓ તેમને ડૉક્ટર પાસે લઈ ગયા હતા, જેમણે તેમને દવા સાથે શરદી-પ્રતિરોધક કફ સિરપની ચાસણી લખી આપી હતી.
થોડા દિવસોમાં બાળકોની તબિયત વધુ બગડી ગઈ હતી. તેમના મળમાં બીમારીનાં ચિહ્નો દેખાયાં હતાં. તેમને કિડનીમાં ચેપ લાગ્યો હતો અને અંતે તેમનું મૃત્યુ થયું હતું. આ દરમિયાન, કફ સિરપ લખનારા ડૉ. પ્રવીણ સોનીની ધરપકડ કરવામાં આવી છે. મધ્યપ્રદેશ પોલીસે છિંદવાડાના પારસિયાથી ડો. પ્રવીણ સોનીની ધરપકડ કરી છે. ડો. સોની જાણીતા બાળરોગ નિષ્ણાત છે. તેઓ સરકારી ડોક્ટર હોવા છતાં પોતાનું ખાનગી ક્લિનિક પણ ચલાવે છે. તેમણે તેમના ક્લિનિકમાં આવતાં બાળકોને કોલ્ડ્રિફ કફ સિરપ આપવાની ભલામણ કરી હતી.
ભારત તેના ફાર્માસ્યુટિકલ ઉદ્યોગ માટે જાણીતું છે. ગયા વર્ષે આશરે ૨૫ અબજ ડોલરની વાર્ષિક નિકાસ સાથે ભારતીય ફાર્મા ઉદ્યોગ જથ્થાની દૃષ્ટિએ વિશ્વમાં ત્રીજા ક્રમે છે. મૂલ્યની દૃષ્ટિએ, આપણે ૧૪મા ક્રમે છીએ. વિશ્વની ૨૦ ટકા જેનેરિક દવાઓ ભારતમાંથી આવે છે. વિશ્વનું સૌથી મોટું ફાર્માસ્યુટિકલ બજાર અમેરિકા તેની લગભગ ૪૦ ટકા સસ્તી જેનેરિક દવાઓ ભારતમાંથી મેળવે છે. ડૉ. રેડ્ડીઝ લેબ્સના ડૉ. અંજી રેડ્ડી, રેનબેક્સીના સ્વર્ગસ્થ પરવિંદર સિંહ અને સિપ્લાના યુસુફ હમીદ જેવાં લોકોએ ભારતની દવાઓની વૈશ્વિક પ્રતિષ્ઠા બનાવી છે.
કેન્દ્ર સરકારે જણાવ્યું છે કે બાળકોમાં કફ સિરપનો આડેધડ ઉપયોગ ખતરનાક બની શકે છે. આને ધ્યાનમાં રાખીને આરોગ્ય અને પરિવાર કલ્યાણ મંત્રાલયના આરોગ્ય અને પરિવાર કલ્યાણ વિભાગ (DGHS) એ તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને બાળકોમાં કફ સિરપના વિવેકપૂર્ણ ઉપયોગ અંગે એક સલાહ જારી કરી છે. ભારતના કફ સિરપની હાનિકારક અસરો બાબતમાં અગાઉ વિદેશોમાં પણ વિવાદો થયા છે.
દિલ્હી સ્થિત મેઇડન ફાર્માસ્યુટિકલ્સ અને નોઇડા સ્થિત મેરિયન બાયોટેક દ્વારા ઉત્પાદિત કફ સિરપ ઓક્ટોબર અને ડિસેમ્બર ૨૦૨૨ દરમિયાન ગામ્બિયા અને ઉઝબેકિસ્તાનમાં ૮૭ બાળકોનાં મૃત્યુ માટે જવાબદાર હોઈ શકે છે. વિશ્વ આરોગ્ય સંગઠન (WHO) એ ભારતના કફ સિરપના નમૂનાઓનું પરીક્ષણ કર્યું અને તેમાં ઇથિલિન અને ડાયથિલિનનું વધુ પડતું સ્તર જોવા મળ્યું હતું. હરિયાણાના ફાર્માસ્યુટિકલ નિયમનકારે મેઇડન કંપનીનું નિરીક્ષણ કર્યું અને કાચા માલના પરીક્ષણનો અભાવ અને દવાના શેલ્ફ લાઇફનું ખોટું લેબલિંગ સહિત અનેક ખામીઓ શોધી કાઢી હતી. રાજ્ય અને કેન્દ્રીય દવા નિયમનકારો દ્વારા સંયુક્ત નિરીક્ષણ બાદ મેરિયન ખાતે દવાનું ઉત્પાદન બંધ કરવામાં આવ્યું હતું.
ફાર્માસ્યુટિકલ ઉદ્યોગ એક જટિલ વ્યવસાય છે. તેમાં વિવિધ રસાયણોનો સમાવેશ થાય છે. દરેકની પોતાની જટિલતાઓ હોય છે. સલામત અને અસરકારક દવાઓ બનાવવા માટે આ રસાયણોનું ઉત્પાદન ખૂબ જ ચોકસાઈ અને ઉચ્ચ ગુણવત્તા સાથે કરવું આવશ્યક છે. ફાર્માસ્યુટિકલ ઉત્પાદકોએ ગુડ મેન્યુફેક્ચરિંગ પ્રેક્ટિસ (GMP) નું પાલન કરવું જરૂરી છે. ભારતમાં ૯,૦૦૦ થી વધુ સ્વતંત્ર દવા ફોર્મ્યુલેશન ઉત્પાદકો છે, જેમાંથી ૩,૦૦૦ થી વધુ ૫,૦૦૦ ચોરસ ફૂટથી ઓછી જગ્યામાં કાર્યરત છે.
આનો અર્થ એ થયો કે GMP જરૂરિયાતોનું પાલન કરવાની તેમની ક્ષમતા મર્યાદિત હોય છે. અમેરિકાની બહાર ભારતમાં યુએસ-એફડીએ ધોરણોનું પાલન કરતાં સૌથી વધુ દવા ઉત્પાદન પ્લાન્ટ છે. ડૉ. રેડ્ડીઝ, સન ફાર્મા, સિપ્લા અને ટોરેન્ટ ફાર્મા જેવી કંપનીઓ યુએસ એફડીએ-પ્રમાણિત પ્લાન્ટ્સ ધરાવે છે. તમે એક જ દવા વિવિધ ઉત્પાદકો પાસેથી અલગ અલગ કિંમતે ખરીદી શકો છો, પેરાસીટામોલથી લઈને સિલ્ડેનાફિલ સાઇટ્રેટ (વાયગ્રામાં વપરાય છે) અને ઇન્સ્યુલિન સુધી. જો કોઈ દવા ઉત્પાદક GMP નું પાલન કરે છે, તો તેની કિંમતનું માળખું અનિવાર્યપણે ઊંચું હશે.
જો કે, ગરીબી અને અપૂરતી જાગૃતિને કારણે આવા ઉત્પાદકો પાસે સામાન્ય રીતે ઘણાં ગ્રાહકો નથી. લોકો સામાન્ય રીતે સસ્તી દવાઓ પસંદ કરે છે. મોટા ભાગની દવાઓ ડૉક્ટરના પ્રિસ્ક્રિપ્શન પર આધારિત વેચાય છે, ત્યારે કેટલાંક ડૉક્ટરો મોંઘી અને અન્ય સસ્તી દવાઓ કેમ લખે છે? આનું કારણ એ છે કે ડૉક્ટરો મોંઘા અને સસ્તા હોય છે. કોર્પોરેટ હોસ્પિટલમાં જાઓ અને સલાહ લો, તેમની ફી ઓછામાં ઓછી ૮૦૦ રૂપિયા છે, પરંતુ ઝૂંપડપટ્ટીના ક્લિનિકના ડૉક્ટર ફક્ત ૧૦૦ રૂપિયા વસૂલ કરે છે અને તમને મફત દવાઓ પણ આપે છે. કમનસીબે, આરોગ્યસંભાળમાં પણ તમે ડોક્ટરને જે ચૂકવો છો તે તમને મળે છે.
દરમિયાન, આંધ્રપ્રદેશ, મહારાષ્ટ્ર, ગુજરાત અને કર્ણાટક સહિત અનેક રાજ્યોના ફુડ એન્ડ ડ્રગ એડમિનિસ્ટ્રેશન અને ડ્રગ કંટ્રોલર્સે ભેળસેળયુક્ત કફ સિરપ વિવાદ સામે કડક કાર્યવાહી કરવાનું શરૂ કર્યું છે. આંધ્રપ્રદેશે એક ચેતવણી જારી કરીને જણાવ્યું છે કે પોલીપ્રોપીલીન ગ્લાયકોલ ધરાવતી કોઈપણ પ્રોડક્ટનું વેચાણ અસ્થાયી રૂપે સ્થગિત કરવામાં આવ્યું છે. ગુજરાત સરકારે ફિલ્ડ અધિકારીઓને ગ્લિસરીન અને પ્રોપીલીન ગ્લાયકોલ જેવાં ઘટકો ધરાવતા કફ સિરપ અને પ્રવાહી ફોર્મ્યુલેશનની ખાસ તપાસ કરવા માટે ચેતવણી મોકલી છે.
ગુજરાત સરકારે પણ રાજ્યમાં વેચાતા તમામ કફ સિરપનું પરીક્ષણ કરવા સૂચનાઓ જારી કરી છે. રાજ્યના આરોગ્ય મંત્રી ઋષિકેશ પટેલે જણાવ્યું હતું કે શંકાસ્પદ કંપનીઓ ગુજરાત મેડિકલ સર્વિસીસ કોર્પોરેશન લિમિટેડ (GMSCL) ની મંજૂરી યાદીમાં નથી. ભવિષ્યમાં બેદરકારી અટકાવવા માટે સંબંધિત એજન્સીઓ હવે દરેક બેચનું કડક નિરીક્ષણ કરી રહી છે. હકીકતમાં બાળકો ઉપરાંત પુખ્ત વયનાં દર્દીઓને આપવામાં આવતાં કફ સિરપ કેટલાં જરૂરી છે, તેની તપાસ કરવાની જરૂર છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
