‘નવા કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ પાસે પોતે સ્વતંત્ર છે તેનો દાવો કરવાનું મુશ્કેલ કાર્ય છે જેથી તેમને ગાંધી પરિવારના પ્રતિનિધિ તરીકે જોવામાં ન આવે.’ મલ્લિકાર્જુન ખડગે શશિ થરૂરને હરાવીને બિન-ગાંધી પરિવારના કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ બન્યા તેના થોડા દિવસો પછી, 26 ઓક્ટોબર, 2022ના રોજ ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસના એક પેટા-હેડલાઇનમાં આ રીતે લખવામાં આવ્યું હતું. 1998માં સીતારામ કેસરીને દૂર કર્યાના બે દાયકા પછી કોંગ્રેસના પ્રથમ પરિવારની બહારનો કોઈ વ્યક્તિ પક્ષનો પ્રમુખ બની છે. આ તે જ સમયે બન્યું જ્યારે ભૂતપૂર્વ પાર્ટી અધ્યક્ષ રાહુલ ગાંધીએ પોતાનું અને કોંગ્રેસનું ભાગ્ય પુનર્જીવિત કરવા માટે 4000 કિલોમીટરની મુશ્કેલ ભારત જોડો યાત્રા શરૂ કરી હતી. આ જન સંપર્ક કાર્યક્રમની સફળતાએ તેમને ભારત જોડો ન્યાયયાત્રા કરવા માટે પ્રેરણા આપી.
આ બંને અભિયાનો તેમને દેશના લગભગ દરેક ખૂણામાં લઈ ગયા અને વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી દ્વારા ચલાવવામાં આવી રહેલા ભાજપના દાયકા લાંબા પ્રચાર અભિયાન સામે જનતા સમક્ષ પોતાનો વાસ્તવિક સ્વભાવ રજૂ કરવામાં તેમને સક્ષમ બનાવ્યા. તેઓ આ મિશનમાં ઘણી હદ સુધી સફળ પણ થયા. કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ તરીકે ખડગેની ચૂંટણી અને રાહુલ ગાંધીની બે પદયાત્રાઓએ શ્રેણીબદ્ધ ચૂંટણી પરાજય અને ઉચ્ચ પ્રોફાઇલ પક્ષપલટા પછી પાર્ટીમાં ઉદાસીનતા દૂર કરવાનું વચન આપ્યું, નવી શરૂઆત કરી. તે દલિત નેતા, દોષરહિત ટ્રેક રેકોર્ડ ધરાવતા દાયકાઓ લાંબા અનુભવવાળા ખડગે અને તુલનાત્મક રીતે યુવા અને પ્રબુદ્ધ રાહુલ ગાંધી, પાર્ટીમાં નવા યુગનું વચન આપતા,નું એક અનોખું મિશ્રણ હતું.
થોડા સમય પછી ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસની સબ-હેડલાઇનમાં વ્યક્ત કરાયેલો ભય સાચો સાબિત થવા લાગ્યો. જો કે બંનેએ જાહેરમાં એકબીજાની પ્રશંસા કરવાનું ચિત્ર રજૂ કર્યું. પરંતુ વાસ્તવમાં, એક સારા અર્થ ધરાવતા ખડગે ગાંધી-પરિવારના (રાહુલ ગાંધી વાંચો) ભાગ બની ગયા. ક્યારેક સૂક્ષ્મ રીતે અને અન્ય પ્રસંગોએ સ્પષ્ટપણે, તેમણે તેમની ફરિયાદોનું નિરાકરણ ઇચ્છતા અથવા ચોક્કસ રાજ્ય અથવા કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશની સમસ્યાઓ તરફ તેમનું ધ્યાન દોરવા માંગતાં લોકો સમક્ષ પોતાની લાચારી વ્યક્ત કરી.
ગાંધી પરિવાર સામે કોંગ્રેસની આંતરિક ગતિશીલતાને બાદ કરતાં, ખડગેએ છેલ્લાં અઢી વર્ષ દરમિયાન કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ તરીકે પોતાનું વર્તન પ્રશંસનીય રીતે સારું રાખ્યું છે. સંસદની અંદર, લોકસભા અને રાજ્યસભામાં વિરોધ પક્ષના નેતા તરીકે અને અમુક અંશે પાર્ટી ફોરમ પર. તે હકીકત છુપાવી શકતું નથી કે તેઓ ગંભીર અવરોધો અને પોતાની જાતે નિર્ણયો લેવા માટે સ્વતંત્રતાના અભાવ હેઠળ કામ કરી રહ્યા હતા. કોંગ્રેસના સારા માટે આ ટાળી શકાય તેવી પરિસ્થિતિનું એક નકારાત્મક પરિણામ એ છે કે અજાણતાં બે સત્તાકેન્દ્રનું નિર્માણ થયું. ખડગે માટે નિષ્પક્ષ રીતે કહું તો, તેઓ તેમાં સામેલ નથી અને આવા તંત્રના નિર્માણને ટાળવા માટે ખૂબ જ મહેનત કરી રહ્યા છે. જો કે પરિસ્થિતિઓની પોતાની રીત છે.
આ બે સત્તાકેન્દ્ર એક અનોખા પ્રકારનું છે. એક હાથ (ખડગે) એક સ્તરથી આગળ વધી શકતો નથી, જ્યારે બીજો હાથ (રાહુલ) સંપૂર્ણપણે અનિર્ણાયક છે અને સખત નિર્ણયો લેવાનો વિરોધ કરે છે. પરિણામ એ આવ્યું છે કે દાયકાઓથી કોંગ્રેસનો ટ્રેડમાર્ક, યથાવત્ સ્થિતિવાદી, એવા સમયે નવી જીવનશૈલી શોધવાનો અભિગમ અપનાવે છે જ્યારે વિશ્વભરનાં લોકોએ આશા રાખી હતી કે ભારત જોડો યાત્રાઓ પછી રાહુલ ગાંધી સંગઠનને પુનર્જીવિત કરવામાં નવી શક્તિનું સિંચન કરશે.
પોતાની ઉંમર અને શારીરિક સમસ્યાઓનો સામનો કરીને પણ, ખડગેએ આત્મવિશ્વાસ સાથે પોતાનો કિલ્લો જાળવી રાખ્યો છે. રાહુલ ગાંધીએ ખડગેને પક્ષના નિર્ણયો લેવા અથવા જાતે કાર્ય કરવા માટે સશક્ત બનાવવામાં ખંચકાટ અનુભવ્યો. જો કે રાહુલ ગાંધી યોગ્ય અવાજ ઉઠાવી રહ્યા છે અને પક્ષને સતાવી રહેલી સમસ્યા તરફ નિર્દેશ કરી રહ્યા છે, જેના કારણે ઉકેલ શોધવાની આશા જાગી છે, જેમ કે કાશ્મીરથી કન્યાકુમારી સુધી પક્ષમાં સક્રિય મજબૂત ભાજપ સ્લીપર-સેલ. સંપૂર્ણ નિષ્ક્રિયતાના પરિણામે આ સ્લીપર-સેલ, શક્તિશાળી ભાજપ વ્યૂહરચનાકારોની સક્રિય સહાયથી કામ કરી રહ્યા છે, વધુ શક્તિશાળી બન્યા છે અને સંગઠનને, જે કંઈ બચ્યું છે તે, ઉધઈની જેમ ખાઈ રહ્યા છે.
સૌથી મોટી દુ:ખદ બાબત એ છે કે ઉપરથી નીચે સુધી કોઈ પણ પક્ષ પ્રત્યે જવાબદાર નથી. એવાં અસંખ્ય ઉદાહરણો છે કે નેતાઓને ઉચ્ચ-પ્રોફાઇલ જવાબદારીઓ આપવામાં આવી છે. તેઓ પાર્ટીના હેતુને નિષ્ફળ કરવા માટે પોતાની રીતે આનંદથી કાર્ય કરે છે. તેમની પાસેથી કોઈ સ્પષ્ટતા પણ માગવામાં આવતી નથી. આનાથી ભાજપ-સ્લીપર સેલ તરીકે કામ કરનારાઓને અથવા અન્યથા, વિચિત્ર રીતે કાર્ય કરવા અને ચોક્કસ આરોપમાંથી છૂટ્યા પછી આનંદથી ઘરે જવા માટે પ્રોત્સાહન મળ્યું છે.
આ પૃષ્ઠભૂમિમાં રાહુલ ગાંધીના મજબૂત દાવાઓ જેમ કે ‘સંગઠનમાં કેટલાંક લોકો ભાજપ માટે કામ કરી રહ્યાં છે અને તેમને હાંકી કાઢવા પડશે પછી પરિણામ ગમે તે આવે’, શરૂઆતમાં આશા જગાવ્યા પછી હવે બધી સુસંગતતા ગુમાવી દીધી છે. તેમાં કોઈ શંકા નથી કે લોકોના મનમાં એક મજબૂત છાપ ઊભી થઈ છે કે તેઓ એક સારા હેતુવાળા, ઉત્સાહી અને જાહેર હેતુ માટે પ્રિય નેતા છે. પક્ષના મામલાઓને કુશળ રીતે સંભાળીને આ છાપ વધુ મજબૂત બનાવી શકાઈ હોત. પરંતુ એવું થઈ રહ્યું નથી.
સમય ઝડપથી આગળ વધી રહ્યો છે અને નરેન્દ્ર મોદી સરકાર, તેના ત્રીજા કાર્યકાળમાં, તેની ચમક ગુમાવી ચૂકી છે તે છતાં, રાહુલ ગાંધીના નેતૃત્વમાં કોંગ્રેસ પડકાર આપવામાં ખૂબ જ ધીમી છે. આ મુખ્યત્વે તેમના પક્ષને વ્યવસ્થિત કરવામાં વધુ ઉદાસીન વલણને કારણે છે. કોંગ્રેસમાં સત્તાકેન્દ્રને સ્પષ્ટ રીતે વ્યાખ્યાયિત કરવાનો સમય આવી ગયો છે. રાહુલ ગાંધીએ કાં તો પાર્ટી અધ્યક્ષ તરીકેનો કાર્યભાર સંભાળવો જોઈએ અથવા ખડગેને મુક્ત રીતે કામ કરવા દેવા જોઈએ. રાહુલ ગાંધીના દરબારીઓ દ્વારા વારંવાર ઇનકાર કરવામાં આવ્યા છતાં, ખડગે બેક સીટ ડ્રાઈવર જ રહ્યા છે. આ વાતને શબ્દોથી નહીં પણ કડક પગલાંથી દૂર કરવી પડશે.
પહલગામમાં પાકિસ્તાન પ્રાયોજિત ત્રાસવાદી હુમલા પછી ત્રાસવાદ પર ભારતના વલણને સમજાવવા માટે વિદેશ મોકલવા માટે કેન્દ્ર દ્વારા કોંગ્રેસના ઉમેદવારોની મનસ્વી રીતે પસંદગી કરવાનો તાજેતરનો એપિસોડ, ખડગે-રાહુલ કોંગ્રેસ દ્વારા સામનો કરવામાં આવતાં પડકારોનું નવું ચિત્રણ છે. આ પરિસ્થિતિ પાર્ટીમાં પ્રવર્તતી નિયંત્રણ બહારની અને આદેશ બહારની પરિસ્થિતિનું શુદ્ધ પરિણામ હતું, જેમાં સ્લીપર-સેલ્સ પાર્ટીના અનુભવી અને ઉભરતા યુવા નેતાઓના ભોગે આનંદ માણી રહ્યા હતા.
જ્યુરી હજુ પણ એ વાત પર શંકા કરે છે કે રાહુલ ગાંધી તેમના શબ્દોને કાર્યમાં પરિવર્તિત કરી શકશે કે નહીં. ભાજપના સ્લીપર-સેલ્સ અને નકામા નેતાઓ સામે કાર્યવાહી કરી શકશે કે નહીં અને ખૂબ જ વિલંબિત સંગઠનાત્મક પરિવર્તનને અસર કરી શકશે કે નહીં. તે પહેલાંથી જ અતિશય વિલંબિત છે અને વધુ નિષ્ક્રિયતા ફક્ત આવા કોઈ પણ પગલાને અવરોધક તરીકે કાર્ય કરવાની શક્તિને નબળી પાડશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
‘નવા કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ પાસે પોતે સ્વતંત્ર છે તેનો દાવો કરવાનું મુશ્કેલ કાર્ય છે જેથી તેમને ગાંધી પરિવારના પ્રતિનિધિ તરીકે જોવામાં ન આવે.’ મલ્લિકાર્જુન ખડગે શશિ થરૂરને હરાવીને બિન-ગાંધી પરિવારના કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ બન્યા તેના થોડા દિવસો પછી, 26 ઓક્ટોબર, 2022ના રોજ ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસના એક પેટા-હેડલાઇનમાં આ રીતે લખવામાં આવ્યું હતું. 1998માં સીતારામ કેસરીને દૂર કર્યાના બે દાયકા પછી કોંગ્રેસના પ્રથમ પરિવારની બહારનો કોઈ વ્યક્તિ પક્ષનો પ્રમુખ બની છે. આ તે જ સમયે બન્યું જ્યારે ભૂતપૂર્વ પાર્ટી અધ્યક્ષ રાહુલ ગાંધીએ પોતાનું અને કોંગ્રેસનું ભાગ્ય પુનર્જીવિત કરવા માટે 4000 કિલોમીટરની મુશ્કેલ ભારત જોડો યાત્રા શરૂ કરી હતી. આ જન સંપર્ક કાર્યક્રમની સફળતાએ તેમને ભારત જોડો ન્યાયયાત્રા કરવા માટે પ્રેરણા આપી.
આ બંને અભિયાનો તેમને દેશના લગભગ દરેક ખૂણામાં લઈ ગયા અને વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી દ્વારા ચલાવવામાં આવી રહેલા ભાજપના દાયકા લાંબા પ્રચાર અભિયાન સામે જનતા સમક્ષ પોતાનો વાસ્તવિક સ્વભાવ રજૂ કરવામાં તેમને સક્ષમ બનાવ્યા. તેઓ આ મિશનમાં ઘણી હદ સુધી સફળ પણ થયા. કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ તરીકે ખડગેની ચૂંટણી અને રાહુલ ગાંધીની બે પદયાત્રાઓએ શ્રેણીબદ્ધ ચૂંટણી પરાજય અને ઉચ્ચ પ્રોફાઇલ પક્ષપલટા પછી પાર્ટીમાં ઉદાસીનતા દૂર કરવાનું વચન આપ્યું, નવી શરૂઆત કરી. તે દલિત નેતા, દોષરહિત ટ્રેક રેકોર્ડ ધરાવતા દાયકાઓ લાંબા અનુભવવાળા ખડગે અને તુલનાત્મક રીતે યુવા અને પ્રબુદ્ધ રાહુલ ગાંધી, પાર્ટીમાં નવા યુગનું વચન આપતા,નું એક અનોખું મિશ્રણ હતું.
થોડા સમય પછી ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસની સબ-હેડલાઇનમાં વ્યક્ત કરાયેલો ભય સાચો સાબિત થવા લાગ્યો. જો કે બંનેએ જાહેરમાં એકબીજાની પ્રશંસા કરવાનું ચિત્ર રજૂ કર્યું. પરંતુ વાસ્તવમાં, એક સારા અર્થ ધરાવતા ખડગે ગાંધી-પરિવારના (રાહુલ ગાંધી વાંચો) ભાગ બની ગયા. ક્યારેક સૂક્ષ્મ રીતે અને અન્ય પ્રસંગોએ સ્પષ્ટપણે, તેમણે તેમની ફરિયાદોનું નિરાકરણ ઇચ્છતા અથવા ચોક્કસ રાજ્ય અથવા કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશની સમસ્યાઓ તરફ તેમનું ધ્યાન દોરવા માંગતાં લોકો સમક્ષ પોતાની લાચારી વ્યક્ત કરી.
ગાંધી પરિવાર સામે કોંગ્રેસની આંતરિક ગતિશીલતાને બાદ કરતાં, ખડગેએ છેલ્લાં અઢી વર્ષ દરમિયાન કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ તરીકે પોતાનું વર્તન પ્રશંસનીય રીતે સારું રાખ્યું છે. સંસદની અંદર, લોકસભા અને રાજ્યસભામાં વિરોધ પક્ષના નેતા તરીકે અને અમુક અંશે પાર્ટી ફોરમ પર. તે હકીકત છુપાવી શકતું નથી કે તેઓ ગંભીર અવરોધો અને પોતાની જાતે નિર્ણયો લેવા માટે સ્વતંત્રતાના અભાવ હેઠળ કામ કરી રહ્યા હતા. કોંગ્રેસના સારા માટે આ ટાળી શકાય તેવી પરિસ્થિતિનું એક નકારાત્મક પરિણામ એ છે કે અજાણતાં બે સત્તાકેન્દ્રનું નિર્માણ થયું. ખડગે માટે નિષ્પક્ષ રીતે કહું તો, તેઓ તેમાં સામેલ નથી અને આવા તંત્રના નિર્માણને ટાળવા માટે ખૂબ જ મહેનત કરી રહ્યા છે. જો કે પરિસ્થિતિઓની પોતાની રીત છે.
આ બે સત્તાકેન્દ્ર એક અનોખા પ્રકારનું છે. એક હાથ (ખડગે) એક સ્તરથી આગળ વધી શકતો નથી, જ્યારે બીજો હાથ (રાહુલ) સંપૂર્ણપણે અનિર્ણાયક છે અને સખત નિર્ણયો લેવાનો વિરોધ કરે છે. પરિણામ એ આવ્યું છે કે દાયકાઓથી કોંગ્રેસનો ટ્રેડમાર્ક, યથાવત્ સ્થિતિવાદી, એવા સમયે નવી જીવનશૈલી શોધવાનો અભિગમ અપનાવે છે જ્યારે વિશ્વભરનાં લોકોએ આશા રાખી હતી કે ભારત જોડો યાત્રાઓ પછી રાહુલ ગાંધી સંગઠનને પુનર્જીવિત કરવામાં નવી શક્તિનું સિંચન કરશે.
પોતાની ઉંમર અને શારીરિક સમસ્યાઓનો સામનો કરીને પણ, ખડગેએ આત્મવિશ્વાસ સાથે પોતાનો કિલ્લો જાળવી રાખ્યો છે. રાહુલ ગાંધીએ ખડગેને પક્ષના નિર્ણયો લેવા અથવા જાતે કાર્ય કરવા માટે સશક્ત બનાવવામાં ખંચકાટ અનુભવ્યો. જો કે રાહુલ ગાંધી યોગ્ય અવાજ ઉઠાવી રહ્યા છે અને પક્ષને સતાવી રહેલી સમસ્યા તરફ નિર્દેશ કરી રહ્યા છે, જેના કારણે ઉકેલ શોધવાની આશા જાગી છે, જેમ કે કાશ્મીરથી કન્યાકુમારી સુધી પક્ષમાં સક્રિય મજબૂત ભાજપ સ્લીપર-સેલ. સંપૂર્ણ નિષ્ક્રિયતાના પરિણામે આ સ્લીપર-સેલ, શક્તિશાળી ભાજપ વ્યૂહરચનાકારોની સક્રિય સહાયથી કામ કરી રહ્યા છે, વધુ શક્તિશાળી બન્યા છે અને સંગઠનને, જે કંઈ બચ્યું છે તે, ઉધઈની જેમ ખાઈ રહ્યા છે.
સૌથી મોટી દુ:ખદ બાબત એ છે કે ઉપરથી નીચે સુધી કોઈ પણ પક્ષ પ્રત્યે જવાબદાર નથી. એવાં અસંખ્ય ઉદાહરણો છે કે નેતાઓને ઉચ્ચ-પ્રોફાઇલ જવાબદારીઓ આપવામાં આવી છે. તેઓ પાર્ટીના હેતુને નિષ્ફળ કરવા માટે પોતાની રીતે આનંદથી કાર્ય કરે છે. તેમની પાસેથી કોઈ સ્પષ્ટતા પણ માગવામાં આવતી નથી. આનાથી ભાજપ-સ્લીપર સેલ તરીકે કામ કરનારાઓને અથવા અન્યથા, વિચિત્ર રીતે કાર્ય કરવા અને ચોક્કસ આરોપમાંથી છૂટ્યા પછી આનંદથી ઘરે જવા માટે પ્રોત્સાહન મળ્યું છે.
આ પૃષ્ઠભૂમિમાં રાહુલ ગાંધીના મજબૂત દાવાઓ જેમ કે ‘સંગઠનમાં કેટલાંક લોકો ભાજપ માટે કામ કરી રહ્યાં છે અને તેમને હાંકી કાઢવા પડશે પછી પરિણામ ગમે તે આવે’, શરૂઆતમાં આશા જગાવ્યા પછી હવે બધી સુસંગતતા ગુમાવી દીધી છે. તેમાં કોઈ શંકા નથી કે લોકોના મનમાં એક મજબૂત છાપ ઊભી થઈ છે કે તેઓ એક સારા હેતુવાળા, ઉત્સાહી અને જાહેર હેતુ માટે પ્રિય નેતા છે. પક્ષના મામલાઓને કુશળ રીતે સંભાળીને આ છાપ વધુ મજબૂત બનાવી શકાઈ હોત. પરંતુ એવું થઈ રહ્યું નથી.
સમય ઝડપથી આગળ વધી રહ્યો છે અને નરેન્દ્ર મોદી સરકાર, તેના ત્રીજા કાર્યકાળમાં, તેની ચમક ગુમાવી ચૂકી છે તે છતાં, રાહુલ ગાંધીના નેતૃત્વમાં કોંગ્રેસ પડકાર આપવામાં ખૂબ જ ધીમી છે. આ મુખ્યત્વે તેમના પક્ષને વ્યવસ્થિત કરવામાં વધુ ઉદાસીન વલણને કારણે છે. કોંગ્રેસમાં સત્તાકેન્દ્રને સ્પષ્ટ રીતે વ્યાખ્યાયિત કરવાનો સમય આવી ગયો છે. રાહુલ ગાંધીએ કાં તો પાર્ટી અધ્યક્ષ તરીકેનો કાર્યભાર સંભાળવો જોઈએ અથવા ખડગેને મુક્ત રીતે કામ કરવા દેવા જોઈએ. રાહુલ ગાંધીના દરબારીઓ દ્વારા વારંવાર ઇનકાર કરવામાં આવ્યા છતાં, ખડગે બેક સીટ ડ્રાઈવર જ રહ્યા છે. આ વાતને શબ્દોથી નહીં પણ કડક પગલાંથી દૂર કરવી પડશે.
પહલગામમાં પાકિસ્તાન પ્રાયોજિત ત્રાસવાદી હુમલા પછી ત્રાસવાદ પર ભારતના વલણને સમજાવવા માટે વિદેશ મોકલવા માટે કેન્દ્ર દ્વારા કોંગ્રેસના ઉમેદવારોની મનસ્વી રીતે પસંદગી કરવાનો તાજેતરનો એપિસોડ, ખડગે-રાહુલ કોંગ્રેસ દ્વારા સામનો કરવામાં આવતાં પડકારોનું નવું ચિત્રણ છે. આ પરિસ્થિતિ પાર્ટીમાં પ્રવર્તતી નિયંત્રણ બહારની અને આદેશ બહારની પરિસ્થિતિનું શુદ્ધ પરિણામ હતું, જેમાં સ્લીપર-સેલ્સ પાર્ટીના અનુભવી અને ઉભરતા યુવા નેતાઓના ભોગે આનંદ માણી રહ્યા હતા.
જ્યુરી હજુ પણ એ વાત પર શંકા કરે છે કે રાહુલ ગાંધી તેમના શબ્દોને કાર્યમાં પરિવર્તિત કરી શકશે કે નહીં. ભાજપના સ્લીપર-સેલ્સ અને નકામા નેતાઓ સામે કાર્યવાહી કરી શકશે કે નહીં અને ખૂબ જ વિલંબિત સંગઠનાત્મક પરિવર્તનને અસર કરી શકશે કે નહીં. તે પહેલાંથી જ અતિશય વિલંબિત છે અને વધુ નિષ્ક્રિયતા ફક્ત આવા કોઈ પણ પગલાને અવરોધક તરીકે કાર્ય કરવાની શક્તિને નબળી પાડશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.