ભારતમાં બ્રિટિશ શાસનના છેલ્લા દાયકાઓમાં સમાજવાદીઓ અને સામ્યવાદીઓ વસાહતી વિરોધી રાજકારણમાં સક્રિય હતા. સ્વતંત્રતાના પ્રથમ દાયકાઓમાં બંને જૂથો પ્રભાવશાળી કોંગ્રેસ પાર્ટી માટે મહત્ત્વપૂર્ણ પડકાર હતા. સમાજવાદીઓ અને સામ્યવાદીઓની તે પ્રારંભિક પેઢીઓમાં હિંમત અને આદર્શવાદની વિશેષતા હતી અને અન્ય ગુણો પણ હતા. છતાં તેઓએ એક ખામી હતી; ભારતીય સમાજમાં જાતિના ભેદભાવના મુખ્ય સ્વરૂપ વિશે જાગૃતિનો અભાવ. આ પ્રવૃત્તિમાં એક અપવાદ સમાજવાદી વિચારક અને રાજકારણી રામમનોહર લોહિયા (1910-1967) હતા.
જાતિ પરના લોહિયાનાં લખાણોને તેમના જીવનકાળમાં હૈદરાબાદમાં તેમના પ્રશંસકો દ્વારા પ્રકાશિત પુસ્તકમાં એકત્રિત કરવામાં આવ્યા હતા. તે પુસ્તક લાંબા સમયથી છપાયું નથી; પરંતુ એક સ્વતંત્ર પ્રકાશક દ્વારા સંશોધિત સંસ્કરણ બહાર પાડવામાં આવ્યું છે, જે સંયોગથી હૈદરાબાદમાં જ છે.
લોહિયાએ તેમના ડાબેરી સાથીઓ વિશે ચોક્કસ ટિપ્પણી કરી કે, ‘‘ઘણા સમાજવાદીઓ પ્રામાણિકપણે પરંતુ ખોટી રીતે વિચારે છે કે આર્થિક સમાનતા માટે પ્રયત્ન કરવા પર્યાપ્ત છે અને તેના પરિણામે જાતિગત અસમાનતા આપોઆપ ખતમ થઈ જશે.
તેઓ આર્થિક અસમાનતા અને જ્ઞાતિની અસમાનતાને જોડિયા રાક્ષસો તરીકે સમજવામાં નિષ્ફળ જાય છે, જે બંનેને મારવા પડશે.’’ લોહિયા ખુદ સ્પષ્ટ હતા કે ‘ભારતીય જીવનમાં જાતિ એ સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી પરિબળ છે. જે લોકો તેનો સૈદ્ધાંતિક રીતે ઇનકાર કરે છે તેઓ વ્યવહારમાં તેનો સ્વીકાર કરે છે. લોહિયાએ જણાવ્યું કે, જીવનના મહાન તથ્યો જેમ કે જન્મ, મૃત્યુ, લગ્ન, તહેવારો અને અન્ય ધાર્મિક વિધિઓ જાતિની ફ્રેમમાં ચાલે છે. આ નિર્ણાયક કાર્યોમાં એક જ જાતિના પુરુષો એકબીજાને મદદ કરે છે.
જેમ તેમણે આગળ અવલોકન કર્યું: ‘જાતિની વ્યવસ્થા એ સ્થિરતા અને પરિવર્તન સામે એક ભયાનક શક્તિ છે, એક એવી શક્તિ જે વર્તમાનની નીચતા, અપમાન અને જૂઠાણાંને સ્થિર કરે છે.’ આ પ્રણાલીને ભેદભાવના માધ્યમથી વ્યાખ્યાયિત અને લાગુ કરવામાં આવી હતી; એ સુનિશ્ચિત કરવા માટે કે ઉચ્ચ જાતિઓએ તેમનું શાસન જાળવી રાખવું, રાજકીય અને આર્થિક અને અલબત્ત, બન્ને ધાર્મિક. તેઓ આને એકલા બંદૂક દ્વારા તે કરી શકતા નથી. તેઓ જેમના પર શાસન કરવા અને શોષણ કરવા માંગતા હતા તેમનામાં તેમણે હીનતાની ભાવના પેદા કરી.
જોકે, લોહિયા દલિતો (જેને તે સમયની ભાષામાં ‘હરિજન’ કહે છે) સામેના ભેદભાવને નજરઅંદાજ નથી કરતા. પરંતુ તેમનું ધ્યાન સવર્ણ અથવા દ્વિજ ઉચ્ચ જાતિઓ, , જેમની રેન્કમાંથી રાજકીય, વહીવટી, વ્યાવસાયિક, વ્યાપારી અને બૌદ્ધિક ચુનંદા લોકો આવે છે, શુદ્ર જાતિઓ વચ્ચેના તીવ્ર વિભાજન પર છે. જેમનું મોટા ભાગે સત્તા અને સત્તાના હોદ્દા પર પ્રતિનિધિત્વ ન હતું. લોહિયાએ સમાજવાદીઓને જાતિઓમાં અને ખાસ કરીને વર્ણમાં આંતર-વિવાહને પ્રોત્સાહન આપવા વિનંતી કરી હતી. જેમ કે તેમણે લખ્યું છે: ‘જો જાતિના અવરોધો તોડી નાખવામાં આવે અથવા તો ઢીલા કરવામાં આવે તો ઘણા દ્વિજ યુવાનો શુદ્ર સ્ત્રીઓ તરફ આકર્ષિત થશે અને પોતાને અને દેશને ખુશી પ્રદાન કરશે. તેવી જ રીતે શુદ્ર છોકરાઓ પણ દ્વિજ સ્ત્રીઓની દુનિયામાં મુક્તપણે પ્રવેશ કરી શકશે. હવે તે આવશ્યક છે કે દ્વિજ અને શુદ્રો બન્ને સહજતાથી આ વ્યાખ્યાને સમજે.’
1960માં લોહિયાએ જાતિનો અભ્યાસ કરવા અને જાતિને ખતમ કરવા માટે સંઘની રચના કરવા માટે હાકલ કરી હતી. તેમણે આ સંઘના આઠ વિશિષ્ટ ઉદ્દેશ્યોની રૂપરેખા આપી, જેમાંથી હું બેનો ઉલ્લેખ કરવા માંગીશ. પ્રથમ, ધર્મ અને તેની પ્રથાઓને જાતિના દૂષણોથી શુદ્ધ કરવું. જે માને છે કે એકલા આંતરજ્ઞાતીય લગ્ન કરવાથી આખરે જાતિઓ સમાપ્ત થઈ જાય છે અને તેના માટે વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસો અને સર્જનાત્મક કળા દ્વારા પ્રચાર કરવામાં આવે છે.
બીજું, તે સરકાર, રાજકીય પક્ષો, વ્યવસાય અને સશસ્ત્ર સેવાઓમાં 60 ટકા નેતૃત્વ પદોને કાયદા દ્વારા અથવા પરંપરા દ્વારા પછાત જાતિઓ, મહિલાઓ, શુદ્રો, દલિતો, આદિવાસી અને ધાર્મિક લઘુમતીઓમાં નીચલી જાતિઓના સમૂહ માટે સુરક્ષિત કરવાની માંગ કરે.
લોહિયાએ તેમના સાથી સમાજવાદી મધુ લિમયેને પત્ર લખ્યો કે, ‘‘ડૉ. આંબેડકર મારા માટે ભારતીય રાજનીતિમાં એક મહાન વ્યક્તિ હતા અને ગાંધીજી સિવાય, સૌથી મહાન, સવર્ણ હિંદુઓ જેટલા મહાન હતા. આ હકીકતે મને હંમેશાં આશ્વાસન અને આત્મવિશ્વાસ આપ્યો હતો કે હિંદુ ધર્મની જાતિ વ્યવસ્થા એક દિવસ નાશ પામી શકે છે.’’ તેમણે વધુમાં કહ્યું કે ‘‘ડૉ. આંબેડકર વિદ્વાન હતા, પ્રામાણિકતા, સાહસી અને સ્વતંત્ર વ્યક્તિ હતા; તેમને દુનિયાની સામે ભારતના પ્રતીક તરીકે બતાવી શકાયા હોત, પરંતુ તેઓ કડવા અને બહિષ્કૃત હતા. તેમણે બિન-દલિતોના નેતા બનવાનો ઇનકાર કર્યો હતો.’’
આ પુસ્તકનો પહેલો લેખ 1953માં બનારસમાં બ્રાહ્મણોના પગ ધોતા રાષ્ટ્રપતિ રાજેન્દ્ર પ્રસાદ પર લખવામાં આવેલ વિવેચનાત્મક વિવેચન છે. આ કૃત્ય અંગે લોહિયાએ ટિપ્પણી કરી હતી કે, રાષ્ટ્રપતિએ ‘‘મારું અને મારા જેવા લાખો લોકોનું સન્માન ગુમાવ્યું છે.’’ લોહિયા માટે જાતિ અને લિંગ બન્ને સમાન રીતે નિંદા કરવા યોગ્ય હતા. 1950ના દાયકાના ભારતમાં તેમણે જોયું કે, ‘એક કાળી ઉદાસી પ્રવર્તે છે’, કારણ કે ‘એક એવા દેશમાં પૂજારી અને મોચી, શિક્ષક અને ધોબી વચ્ચે મુક્ત વાતચીતની કોઈ શક્યતા નથી, જેના રાષ્ટ્રપતિ બ્રાહ્મણોના પગ ધૂએ છે.’ લોહિયા અહીં ભાઈચારાની ભાવનાની હિમાયત કરી રહ્યા હતા, એવા શબ્દસમૂહો અને લાગણીઓમાં કે જેને ચોક્કસપણે આંબેડકરે પોતે સમર્થન આપ્યું હોત.
આ કૉલમમાં ટાંકવામાં આવેલા લેખો, પત્રો અને ભાષણો 1953 અને 1961ની વચ્ચે લખવામાં આવ્યા હતા. ઘણી બાબતોમાં, લોહિયાના જ્ઞાતિ વિશેના વિચારો અને શબ્દોમાં આશ્ચર્યજનક રીતે સમકાલીનતા છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
ભારતમાં બ્રિટિશ શાસનના છેલ્લા દાયકાઓમાં સમાજવાદીઓ અને સામ્યવાદીઓ વસાહતી વિરોધી રાજકારણમાં સક્રિય હતા. સ્વતંત્રતાના પ્રથમ દાયકાઓમાં બંને જૂથો પ્રભાવશાળી કોંગ્રેસ પાર્ટી માટે મહત્ત્વપૂર્ણ પડકાર હતા. સમાજવાદીઓ અને સામ્યવાદીઓની તે પ્રારંભિક પેઢીઓમાં હિંમત અને આદર્શવાદની વિશેષતા હતી અને અન્ય ગુણો પણ હતા. છતાં તેઓએ એક ખામી હતી; ભારતીય સમાજમાં જાતિના ભેદભાવના મુખ્ય સ્વરૂપ વિશે જાગૃતિનો અભાવ. આ પ્રવૃત્તિમાં એક અપવાદ સમાજવાદી વિચારક અને રાજકારણી રામમનોહર લોહિયા (1910-1967) હતા.
જાતિ પરના લોહિયાનાં લખાણોને તેમના જીવનકાળમાં હૈદરાબાદમાં તેમના પ્રશંસકો દ્વારા પ્રકાશિત પુસ્તકમાં એકત્રિત કરવામાં આવ્યા હતા. તે પુસ્તક લાંબા સમયથી છપાયું નથી; પરંતુ એક સ્વતંત્ર પ્રકાશક દ્વારા સંશોધિત સંસ્કરણ બહાર પાડવામાં આવ્યું છે, જે સંયોગથી હૈદરાબાદમાં જ છે.
લોહિયાએ તેમના ડાબેરી સાથીઓ વિશે ચોક્કસ ટિપ્પણી કરી કે, ‘‘ઘણા સમાજવાદીઓ પ્રામાણિકપણે પરંતુ ખોટી રીતે વિચારે છે કે આર્થિક સમાનતા માટે પ્રયત્ન કરવા પર્યાપ્ત છે અને તેના પરિણામે જાતિગત અસમાનતા આપોઆપ ખતમ થઈ જશે.
તેઓ આર્થિક અસમાનતા અને જ્ઞાતિની અસમાનતાને જોડિયા રાક્ષસો તરીકે સમજવામાં નિષ્ફળ જાય છે, જે બંનેને મારવા પડશે.’’ લોહિયા ખુદ સ્પષ્ટ હતા કે ‘ભારતીય જીવનમાં જાતિ એ સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી પરિબળ છે. જે લોકો તેનો સૈદ્ધાંતિક રીતે ઇનકાર કરે છે તેઓ વ્યવહારમાં તેનો સ્વીકાર કરે છે. લોહિયાએ જણાવ્યું કે, જીવનના મહાન તથ્યો જેમ કે જન્મ, મૃત્યુ, લગ્ન, તહેવારો અને અન્ય ધાર્મિક વિધિઓ જાતિની ફ્રેમમાં ચાલે છે. આ નિર્ણાયક કાર્યોમાં એક જ જાતિના પુરુષો એકબીજાને મદદ કરે છે.
જેમ તેમણે આગળ અવલોકન કર્યું: ‘જાતિની વ્યવસ્થા એ સ્થિરતા અને પરિવર્તન સામે એક ભયાનક શક્તિ છે, એક એવી શક્તિ જે વર્તમાનની નીચતા, અપમાન અને જૂઠાણાંને સ્થિર કરે છે.’ આ પ્રણાલીને ભેદભાવના માધ્યમથી વ્યાખ્યાયિત અને લાગુ કરવામાં આવી હતી; એ સુનિશ્ચિત કરવા માટે કે ઉચ્ચ જાતિઓએ તેમનું શાસન જાળવી રાખવું, રાજકીય અને આર્થિક અને અલબત્ત, બન્ને ધાર્મિક. તેઓ આને એકલા બંદૂક દ્વારા તે કરી શકતા નથી. તેઓ જેમના પર શાસન કરવા અને શોષણ કરવા માંગતા હતા તેમનામાં તેમણે હીનતાની ભાવના પેદા કરી.
જોકે, લોહિયા દલિતો (જેને તે સમયની ભાષામાં ‘હરિજન’ કહે છે) સામેના ભેદભાવને નજરઅંદાજ નથી કરતા. પરંતુ તેમનું ધ્યાન સવર્ણ અથવા દ્વિજ ઉચ્ચ જાતિઓ, , જેમની રેન્કમાંથી રાજકીય, વહીવટી, વ્યાવસાયિક, વ્યાપારી અને બૌદ્ધિક ચુનંદા લોકો આવે છે, શુદ્ર જાતિઓ વચ્ચેના તીવ્ર વિભાજન પર છે. જેમનું મોટા ભાગે સત્તા અને સત્તાના હોદ્દા પર પ્રતિનિધિત્વ ન હતું. લોહિયાએ સમાજવાદીઓને જાતિઓમાં અને ખાસ કરીને વર્ણમાં આંતર-વિવાહને પ્રોત્સાહન આપવા વિનંતી કરી હતી. જેમ કે તેમણે લખ્યું છે: ‘જો જાતિના અવરોધો તોડી નાખવામાં આવે અથવા તો ઢીલા કરવામાં આવે તો ઘણા દ્વિજ યુવાનો શુદ્ર સ્ત્રીઓ તરફ આકર્ષિત થશે અને પોતાને અને દેશને ખુશી પ્રદાન કરશે. તેવી જ રીતે શુદ્ર છોકરાઓ પણ દ્વિજ સ્ત્રીઓની દુનિયામાં મુક્તપણે પ્રવેશ કરી શકશે. હવે તે આવશ્યક છે કે દ્વિજ અને શુદ્રો બન્ને સહજતાથી આ વ્યાખ્યાને સમજે.’
1960માં લોહિયાએ જાતિનો અભ્યાસ કરવા અને જાતિને ખતમ કરવા માટે સંઘની રચના કરવા માટે હાકલ કરી હતી. તેમણે આ સંઘના આઠ વિશિષ્ટ ઉદ્દેશ્યોની રૂપરેખા આપી, જેમાંથી હું બેનો ઉલ્લેખ કરવા માંગીશ. પ્રથમ, ધર્મ અને તેની પ્રથાઓને જાતિના દૂષણોથી શુદ્ધ કરવું. જે માને છે કે એકલા આંતરજ્ઞાતીય લગ્ન કરવાથી આખરે જાતિઓ સમાપ્ત થઈ જાય છે અને તેના માટે વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસો અને સર્જનાત્મક કળા દ્વારા પ્રચાર કરવામાં આવે છે.
બીજું, તે સરકાર, રાજકીય પક્ષો, વ્યવસાય અને સશસ્ત્ર સેવાઓમાં 60 ટકા નેતૃત્વ પદોને કાયદા દ્વારા અથવા પરંપરા દ્વારા પછાત જાતિઓ, મહિલાઓ, શુદ્રો, દલિતો, આદિવાસી અને ધાર્મિક લઘુમતીઓમાં નીચલી જાતિઓના સમૂહ માટે સુરક્ષિત કરવાની માંગ કરે.
લોહિયાએ તેમના સાથી સમાજવાદી મધુ લિમયેને પત્ર લખ્યો કે, ‘‘ડૉ. આંબેડકર મારા માટે ભારતીય રાજનીતિમાં એક મહાન વ્યક્તિ હતા અને ગાંધીજી સિવાય, સૌથી મહાન, સવર્ણ હિંદુઓ જેટલા મહાન હતા. આ હકીકતે મને હંમેશાં આશ્વાસન અને આત્મવિશ્વાસ આપ્યો હતો કે હિંદુ ધર્મની જાતિ વ્યવસ્થા એક દિવસ નાશ પામી શકે છે.’’ તેમણે વધુમાં કહ્યું કે ‘‘ડૉ. આંબેડકર વિદ્વાન હતા, પ્રામાણિકતા, સાહસી અને સ્વતંત્ર વ્યક્તિ હતા; તેમને દુનિયાની સામે ભારતના પ્રતીક તરીકે બતાવી શકાયા હોત, પરંતુ તેઓ કડવા અને બહિષ્કૃત હતા. તેમણે બિન-દલિતોના નેતા બનવાનો ઇનકાર કર્યો હતો.’’
આ પુસ્તકનો પહેલો લેખ 1953માં બનારસમાં બ્રાહ્મણોના પગ ધોતા રાષ્ટ્રપતિ રાજેન્દ્ર પ્રસાદ પર લખવામાં આવેલ વિવેચનાત્મક વિવેચન છે. આ કૃત્ય અંગે લોહિયાએ ટિપ્પણી કરી હતી કે, રાષ્ટ્રપતિએ ‘‘મારું અને મારા જેવા લાખો લોકોનું સન્માન ગુમાવ્યું છે.’’ લોહિયા માટે જાતિ અને લિંગ બન્ને સમાન રીતે નિંદા કરવા યોગ્ય હતા. 1950ના દાયકાના ભારતમાં તેમણે જોયું કે, ‘એક કાળી ઉદાસી પ્રવર્તે છે’, કારણ કે ‘એક એવા દેશમાં પૂજારી અને મોચી, શિક્ષક અને ધોબી વચ્ચે મુક્ત વાતચીતની કોઈ શક્યતા નથી, જેના રાષ્ટ્રપતિ બ્રાહ્મણોના પગ ધૂએ છે.’ લોહિયા અહીં ભાઈચારાની ભાવનાની હિમાયત કરી રહ્યા હતા, એવા શબ્દસમૂહો અને લાગણીઓમાં કે જેને ચોક્કસપણે આંબેડકરે પોતે સમર્થન આપ્યું હોત.
આ કૉલમમાં ટાંકવામાં આવેલા લેખો, પત્રો અને ભાષણો 1953 અને 1961ની વચ્ચે લખવામાં આવ્યા હતા. ઘણી બાબતોમાં, લોહિયાના જ્ઞાતિ વિશેના વિચારો અને શબ્દોમાં આશ્ચર્યજનક રીતે સમકાલીનતા છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.