નવી દિલ્હી: વિશ્વના સૌથી પ્રખ્યાત અને કિંમતી ‘કોહિનૂર’ (Kohinoor) હીરાને ‘જીતની નિશાની’ (symbol of conquest) તરીકે બ્રિટન (Britain) બતાવવા જઈ રહ્યું છે. તેને લંડનના ટાવરમાં (London Tower) પ્રદર્શિત કરવામાં આવશે, જે આ વર્ષે મે મહિનામાં જાહેર જનતા માટે ખોલવામાં આવશે. જણાવી દઈએ કે કિંમતી હીરા કોહિનૂર પર ભારત (India) હજુ પણ પોતાનો દાવો વ્યક્ત કરે છે. બ્રિટનના મહેલોના સંચાલનની દેખરેખ રાખનારી સંસ્થા ધ હિસ્ટોરિક રોયલ પેલેસીસ (HRP)એ આ અઠવાડિયે જણાવ્યું હતું કે કોહિનૂરનો ઈતિહાસ પણ પ્રદર્શનમાં પ્રદર્શિત કરવામાં આવશે.
કિંગ ચાર્લ્સ ત્રીજાની આ વર્ષે મે મહિનામાં બ્રિટનમાં તાજપોશી થવાની છે. આ દરમિયાન તેમની પત્ની ક્વીન કોન્સોર્ટ કેમિલા કોહિનૂર હીરાથી જડાયેલો તાજ પહેરશે નહીં. બ્રિટનના મહેલોની જાળવણી કરતી ચેરિટી હિસ્ટોરિક રોયલ પેલેસેસ (HRP) કહે છે કે નવા જ્વેલ હાઉસ એક્ઝિબિશન કોહિનૂરના ઇતિહાસ વિશે જણાવશે.
એચઆરપીનું કહેવું છે કે રાણી એલિઝાબેથ IIની માતા ક્વીન મધરના તાજમાં જડેલા આ કોહિનૂરના ઈતિહાસ વિશેની માહિતી શેર કરવામાં આવશે. આ કોહિનૂરના ઈતિહાસ વિશે વિઝ્યુઅલ પ્રોજેક્શન અને ઓબ્જેક્ટ દ્વારા માહિતી આપવામાં આવશે. મુઘલ સામ્રાજ્ય, ઈરાનના શાહ, અફઘાનિસ્તાનના અમીર અને શીખ મહારાજાઓના શાસનમાંથી બહાર આવીને કોહિનૂર બ્રિટન કેવી રીતે પહોંચ્યો તે આ ઈતિહાસ શેર કરવામાં આવશે.
કોલુર ખાણમાંથી કિંમતી હીરા નીકળ્યા
સમજાવો કે ફારસી ભાષામાં કોહિનૂરનો અર્થ થાય છે પ્રકાશનો પર્વત. આ હીરાનો ઈતિહાસ ઘણી સદીઓ પાછળનો છે અને એવું માનવામાં આવે છે કે તે કાકટિયા વંશ દ્વારા શાસિત સાયમ કોલ્લુરની ખાણમાંથી કાઢવામાં આવ્યો હતો. પાછળથી તે ઘણા શાસકોમાંથી પસાર થયું અને મહારાજા રણજીત સિંહના તિજોરીમાં તેનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો, પરંતુ રાણી વિક્ટોરિયાને ભારતની મહારાણી બનાવવામાં આવ્યા તેના થોડા વર્ષો પહેલા તે તેના કબજામાં ગઈ. ભૂતકાળમાં બ્રિટનમાં રાજ્યાભિષેક માટે આ હીરા આકર્ષણનું કેન્દ્ર રહ્યું છે. કિંગ ચાર્લ્સ દ્વિતીય અને તેમની પત્ની કેમિલાના રાજ્યાભિષેક બાદ ટાવર ઓફ લંડન ખાતે આ હીરા આકર્ષણનું કેન્દ્ર બનશે.
કોહિનૂરનો ઇતિહાસ શું છે?
- કોહિનૂર વિશ્વનો સૌથી પ્રખ્યાત અને કિંમતી હીરો છે. એવું માનવામાં આવે છે કે આ હીરા 14મી સદીમાં આંધ્રપ્રદેશના ગોલકોંડાની એક ખાણમાંથી મળી આવ્યો હતો. ત્યારે તેનું વજન 793 કેરેટ હતું. ઘણી સદીઓથી તેને વિશ્વનો સૌથી મોટો હીરા માનવામાં આવતો હતો.
- જો કે, સમય જતાં, આ હીરા કાપતા રહ્યો છે, જેના કારણે તે નાનો થતો ગયો છે. એક રિપોર્ટ અનુસાર, 1526માં પાણીપત યુદ્ધ દરમિયાન ગ્વાલિયરના મહારાજા બિક્રમજીત સિંહે પોતાની તમામ સંપત્તિ આગ્રાના કિલ્લામાં રાખી હતી. બાબરે યુદ્ધ જીતીને કિલ્લો કબજે કર્યો અને કોહિનૂર હીરા પણ તેની પાસે આવ્યો હતો. ત્યારે તે 186 કેરેટનું હતું.
- કહેવાય છે કે 1738માં ઈરાનના શાસક નાદિર શાહે મુઘલ સલ્તનત પર હુમલો કર્યો અને આ રીતે આ હીરા તેમની પાસે આવ્યો હતો. આ હીરાને ‘કોહિનૂર’ નામ નાદિર શાહે આપ્યું હતું. તેનો અર્થ થાય છે ‘પ્રકાશનો પર્વત’.
- નાદિર શાહ આ હીરાને પોતાની સાથે ઈરાન લઈ ગયો હતો. 1747માં નાદિર શાહની હત્યા કરવામાં આવી હતી. આ રીતે આ હીરા તેના પૌત્ર શાહરૂખ મિર્ઝા પાસે આવ્યો. શાહરૂખે આ હીરા તેના કમાન્ડર અહેમદ શાહ અબ્દાલીને આપ્યો હતો.
- અબ્દાલી હીરાને લઈને અફઘાનિસ્તાન ગયો હતો. અબ્દાલીનો વંશજ શુજા શાહ લાહોર પહોંચ્યો ત્યારે કોહિનૂર હીરા પણ તેની સાથે હતો. જ્યારે પંજાબના મહારાજા રણજીત સિંહને આ વાતની જાણ થઈ તો તેમણે 1813માં શુજા શાહ પાસેથી આ હીરો લીધો હતો.
આ હીરા અંગ્રેજો પાસે કેવી રીતે પહોંચ્યો?
- મહારાજા રણજીત સિંહ પોતાના તાજમાં કોહિનૂર હીરા પહેરતા હતા. 1839 માં તેમનું અવસાન થયું. તેમના પછી આ હીરા તેમના પુત્ર દલીપ સિંહ પાસે ગયો.
- 1849માં બ્રિટને મહારાજાને હરાવ્યા હતા. 29 માર્ચ 1849ના રોજ લાહોરના કિલ્લામાં સંધિ થઈ. તે સમયે દલીપ સિંહ માત્ર 10 વર્ષના હતા.
- આ સંધિ પર મહારાજા દુલીપ સિંહે હસ્તાક્ષર કર્યા હતા. કરાર હેઠળ કોહિનૂર હીરા પણ ઈંગ્લેન્ડની રાણીને આપવાનો હતો.
- 1850માં તત્કાલિન ગવર્નર લોર્ડ ડેલહાઉસી સૌપ્રથમ કોહિનૂરને લાહોરથી મુંબઈ લાવ્યા અને પછી અહીંથી તે લંડન પહોંચ્યો.
- 3 જુલાઈ, 1850ના રોજ કોહિનૂર બ્રિટનની રાણી વિક્ટોરિયાને અર્પણ કરવામાં આવ્યો હતો. આ હીરાને ફરીથી કાપવામાં આવ્યો અને પછી તેનું વજન ઘટીને 108.93 કેરેટ થઈ ગયું. પછી તે રાણીના તાજનો ભાગ બની ગયો. હવે તેનું વજન 105.6 કેરેટ છે.
કોહિનુર ભારત ક્યારેક આવી શકે?
- આઝાદી મળ્યા બાદ ભારતે બ્રિટન પાસેથી કોહિનૂર પરત કરવાની માંગણી કરી હતી, પરંતુ તેને નકારી કાઢવામાં આવી હતી. આ પછી 1953માં ફરી એકવાર ભારતે બ્રિટન પાસેથી કોહિનૂરની માંગણી કરી અને આ વખતે પણ આ માંગ ફગાવી દેવામાં આવી.
- વર્ષ 2000માં લોકસભા અને રાજ્યસભાના ઘણા સાંસદોએ કોહિનૂરને ગેરકાયદેસર રીતે કબજે કરવામાં આવ્યો હોવાનું કહીને પરત કરવા માટેના પત્ર પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા. તેના પર બ્રિટને કહ્યું કે આ તેની 150 વર્ષથી વિરાસત છે.
- જુલાઈ 2010માં તત્કાલિન બ્રિટિશ વડાપ્રધાન ડેવિડ કેમરૂન ભારતની મુલાકાતે આવ્યા હતા. આ દરમિયાન હીરા પરત કરવાના મામલે તેણે કહ્યું હતું કે, ‘જો તમે કોઈને હા કહી દો તો બ્રિટિશ મ્યુઝિયમ ખાલી થઈ જશે.’
- એપ્રિલ 2016માં કેન્દ્ર સરકારે સુપ્રીમ કોર્ટને કહ્યું હતું કે કોહિનૂર હીરાની ન તો ચોરી થઈ હતી કે ન તો બળજબરીથી લેવામાં આવ્યો હતો. તેને મહારાજા દુલીપ સિંહ દ્વારા ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીને સોંપવામાં આવ્યું હતું. જો કે સરકારના આ જવાબ પર સવાલો ઉઠ્યા ત્યારે સાંસ્કૃતિક મંત્રાલયે કહ્યું કે સરકાર હીરાને પરત લાવવાનો પ્રયાસ કરી રહી છે.
- તે સમયે, કેન્દ્ર સરકારે સુપ્રીમ કોર્ટને કહ્યું હતું કે પ્રાચીન અને કલા ખજાના અધિનિયમ 1972 મુજબ, ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ ફક્ત તે જ પ્રાચીન અને મૂલ્યવાન વસ્તુઓને પરત લાવવાનો મુદ્દો ઉઠાવી શકે છે જે ગેરકાયદેસર રીતે ભારતની બહાર લઈ જવામાં આવી હતી.
- ગયા વર્ષે સપ્ટેમ્બરમાં મહારાણી એલિઝાબેથ દ્વિતીયના અવસાન બાદ કોહિનૂર પરત લાવવાની માંગ ફરી ઉઠી ત્યારે વિદેશ મંત્રાલયના પ્રવક્તા અરિંદમ બાગચીએ કહ્યું કે, સરકારે સંસદમાં આ પ્રશ્નનો જવાબ આપ્યો છે. અમે સમયાંતરે યુકે સરકાર સાથે આ મુદ્દો ઉઠાવીએ છીએ અને અમે આ મુદ્દાને ઉકેલવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છીએ.
પાકિસ્તાન અને અફઘાનિસ્તાન પણ દાવો કરે છે?
- પાકિસ્તાન અને અફઘાનિસ્તાન પણ કોહિનૂર હીરા પર દાવો કરતા આવ્યા છે. 1976માં પાકિસ્તાનના તત્કાલિન વડાપ્રધાન ઝુલ્ફીકાર અલી ભુટ્ટોએ કોહિનૂર પર દાવો કર્યો હતો.
- એ જ રીતે વર્ષ 2000માં જ્યારે અફઘાનિસ્તાનમાં તાલિબાનનું શાસન હતું ત્યારે તેણે કોહિનૂર પર પણ દાવો કર્યો હતો. તાલિબાને કહ્યું કે આ હીરા અફઘાનિસ્તાનનો છે અને અહીંથી તે ભારત અને ભારતથી બ્રિટન ગયો છે.
