ભારતના ટોચના ઉદ્યોગપતિ, સરકાર અને સુપ્રીમ કોર્ટ વચ્ચે કેટલી મોટી રમત ચાલી રહી છે, તેનો ખ્યાલ સુપ્રીમ કોર્ટના તાજેતરના ચુકાદા ઉપરથી આવે છે. દેવામાં ડૂબી ગયેલા અનિલ અંબાણીની કેટલીક કંપનીના શેરોના ભાવો તાજેતરમાં વધી રહ્યા છે, જે તેમના માટે સારો સંકેત છે. તેવામાં ભારતની સુપ્રીમ કોર્ટે આપેલા ચુકાદાને કારણે અનિલ અંબાણીને ૮,૦૦૦ કરોડ રૂપિયાનું નુકસાન સહન કરવું પડશે. નવાઈની વાત તો તે છે કે સુપ્રીમ કોર્ટે આ ચુકાદો આપતી વખતે તેનો પોતાનો જ જૂનો ચુકાદો ઉલટાવી નાખ્યો છે, જે દિલ્હી હાઈ કોર્ટની ડિવિઝન બેન્ચના ચુકાદાની વિરુદ્ધમાં આપવામાં આવ્યો હતો. આ ચુકાદો દિલ્હી શહેરની મેટ્રો રેલવેના સંચાલન બાબતમાં હતો, જે કામ અનિલ અંબાણીની કંપનીને સરકાર દ્વારા સોંપવામાં આવ્યું હતું.
સુપ્રીમ કોર્ટે બુધવારે દિલ્હી એરપોર્ટ મેટ્રો એક્સપ્રેસ પ્રાઇવેટ (DAMEPL) ની તરફેણમાં આપવામાં આવેલ રૂ. ૮,૦૦૦ કરોડના આર્બિટ્રલ એવોર્ડને રદ કર્યો છે. આ એવોર્ડ ૨૦૦૮માં DAMEPL (અનિલ અંબાણીની રિલાયન્સ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરની પેટાકંપની) અને દિલ્હી મેટ્રો રેલ કોર્પોરેશન વચ્ચે થયેલા કન્સેશન એગ્રીમેન્ટને કારણે ઉદ્ભવેલા વિવાદના સંબંધમાં હતો. સુપ્રીમ કોર્ટે DAMEPLને આર્બિટ્રલ એવોર્ડ અનુસાર દિલ્હી મેટ્રો રેલ દ્વારા અગાઉ ચૂકવવામાં આવેલી તમામ રકમ પરત કરવા જણાવ્યું હતું.
દિલ્હી મેટ્રો રેલ કોર્પોરેશને રિલાયન્સ ઇન્ફ્રા આર્મને રૂ. ૩,૩૦૦ કરોડ ચૂકવ્યા હતા, જેનું હવે રિફંડ કરવાની જરૂર ઊભી થઈ છે. અનિલ અંબાણીની રિલાયન્સ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર લિમિટેડે સ્ટોક એક્સચેન્જમાં ફાઇલિંગ દાખલ કરી છે કે સુપ્રીમ કોર્ટના આદેશથી તેના પર કોઈ જવાબદારી લાદવામાં આવી નથી. સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા જે ચુકાદો આપવામાં આવ્યો તે અસામાન્ય છે, કારણ કે તે ચુકાદો ક્યુરેટિવ પિટીશનના જવાબમાં આપવામાં આવ્યો હતો. ક્યુરેટિવ પિટીશન કરતાં પહેલાં રિવ્યૂ પિટીશન કરવામાં આવી હતી. તેનો ચુકાદો પણ અનિલ અંબાણીની તરફેણમાં આવ્યો તે પછી ક્યુરેટિવ પિટીશન કરવામાં આવી હતી.
કેસની વિગતો મુજબ દિલ્હીમાં એરપોર્ટ એક્સપ્રેસ મેટ્રો લાઇનનું સંચાલન મૂળમાં અનિલ અંબાણીની કંપની DAMEPL દ્વારા કરવામાં આવતું હતું. ૨૦૧૨ માં દિલ્હી મેટ્રો રેલ કંપનીએ માળખાકીય ખામીઓને ટાંકીને કરાર રદ કર્યો હતો, કારણ કે તેને મુસાફરોની સલામતીમાં ખામી દેખાતી હતી. અનિલ અંબાણીની કંપની દ્વારા સમાપ્તિ ફી અને સંબંધિત ખર્ચની માંગણી કરવા માટે આર્બિટ્રેશન કલમનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. DAMEPL એ ૨૦૧૭ માં આર્બિટ્રેશન કેસ જીત્યો હતો. તેને કારણે અનિલ અંબાણીની કંપનીને મળનારી રકમ આજના દિવસોમાં આશરે ૭,૭૦૦ કરોડ રૂપિયા થઈ ગઈ હતી.
દિલ્હી મેટ્રો રેલ કોર્પોરેશને આ નિર્ણયને પ્રથમ દિલ્હી હાઈકોર્ટમાં પડકાર્યો હતો, જેણે આર્બિટ્રેશનના ચુકાદાને રદ કર્યો હતો. તે પછી તે મામલો સુપ્રીમ કોર્ટમાં પહોંચ્યો હતો, જ્યાં હાઈકોર્ટના નિર્ણયને ઉલટાવી દેવામાં આવ્યો હતો. ૨૦૨૧ના ચુકાદામાં દિલ્હી મેટ્રો રેલવેની વળતર ચૂકવવાની જવાબદારી પુનઃસ્થાપિત કરવામાં આવી હતી. આ નિર્ણયને નવેમ્બર, ૨૦૨૧ની રિવ્યુ પિટિશનમાં પણ યથાવત્ રાખવામાં આવ્યો હતો.
ભારતીય સુપ્રીમ કોર્ટનું ક્યુરેટિવ અધિકારક્ષેત્રનો ઉપયોગ એ એક દુર્લભ અને અસાધારણ ઉપાય છે, જેનો હેતુ ન્યાયની ગંભીર કસુવાવડને સુધારવાનો હોય છે. આ અધિકારક્ષેત્ર ફક્ત અસાધારણ સંજોગોમાં જ લાગુ કરવામાં આવે છે, જ્યાં સુપ્રીમ કોર્ટનો અંતિમ ચુકાદો પોતે જ એક સ્પષ્ટ ભૂલથી પીડાતો હોય છે, જેના પરિણામે ઘોર અન્યાય થતો હોય છે અથવા કાયદાની સ્પષ્ટ અવગણના થતી હોય છે. ક્યુરેટિવ અરજીમાં આર્બિટ્રલ એવોર્ડને બાજુ પર રાખવો એ દુર્લભ છે કારણ કે ક્યુરેટિવ અધિકારક્ષેત્રનો મર્યાદિત અવકાશ હોય છે.
વળી ભારતીય અદાલતના લવાદ તરફી વલણને કારણે કોર્ટો સામાન્ય રીતે અસાધારણ સંજોગો સિવાય આર્બિટ્રલ એવોર્ડ્સમાં દખલ કરવા માટે અનિચ્છા બનાવે છે. બુધવારના ચુકાદામાં સુપ્રીમ કોર્ટે એ શોધી કાઢ્યું હતું કે ટ્રિબ્યુનલે મહત્ત્વપૂર્ણ પુરાવાઓને અવગણ્યા હતા અને જજો એવા નિષ્કર્ષ પર પહોંચ્યા હતા કે કોઈ વાજબી વ્યક્તિ આવી રીતે કરી શકે નહીં. સુપ્રીમ કોર્ટે એ પણ નોંધ્યું હતું કે દિલ્હી મેટ્રો રેલ કોર્પોરેશને ટ્રિબ્યુનલનાં તારણોની વિરુદ્ધ ખામીઓને દૂર કરવા માટે પગલાં લીધાં હતાં.
સુપ્રીમ કોર્ટના ચુકાદાથી ફલિત થાય છે કે ટ્રિબ્યુનલ દ્વારા અનિલ અંબાણીની કંપનીને ૮,૦૦૦ કરોડ રૂપિયાનું વળતર ચૂકવવાનો જે ચુકાદો આપવામાં આવ્યો હતો તે ન્યાયપૂર્ણ નહોતો. ત્યાર બાદ હાઈ કોર્ટ દ્વારા જે ચુકાદો આપવામાં આવ્યો હતો તે સાચો હતો, પણ સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા આપવામાં આવેલા બે ચુકાદાઓ તદ્દન ખોટી રીતે આપવામાં આવ્યા હતા. જો કોઈ ઉદ્યોગપતિ વગદાર હોય તો તે કેટલી હદે ન્યાયને ખરીદી શકે છે, તેનું આ આદર્શ ઉદાહરણ છે.
ભારતના ટોચના અબજોપતિમાં જેની ગણના થતી હતી તે અનિલ અંબાણીના ઉત્થાન, પતન અને ફરી ઉત્થાનની કહાણી રોચક તેમ જ રોમાંચક છે. ૧૯૮૬માં રિલાયન્સ જૂથના સ્થાપક ધીરુભાઈ અંબાણીને હૃદયરોગનો હુમલો આવ્યો તે પછી અનિલે તેમના પિતાની દેખરેખ હેઠળ રિલાયન્સના નાણાંકીય સંબંધોનું દૈનિક સંચાલન સંભાળ્યું હતું. તેમણે અને તેમના મોટા ભાઈ મુકેશે ૨૦૦૨માં તેમના પિતાના અવસાન બાદ રિલાયન્સ કંપનીઓનું સંયુક્ત નેતૃત્વ સંભાળ્યું હતું, પરંતુ તરત જ તેમણે રિલાયન્સ જૂથના નિયંત્રણ માટે ઝઘડો કર્યો હતો, જે વિભાજન તરફ દોરી ગયો હતો.
મુકેશને રિલાયન્સની ફ્લેગશિપ ઓઇલ અને પેટ્રોકેમિકલ્સ કંપની પર નિયંત્રણ મળ્યું, જ્યારે અનિલે ૨૦૦૫ના ડિમર્જર દ્વારા ટેલિકોમ્યુનિકેશન, પાવર જનરેશન અને નાણાંકીય સેવાઓ જેવા નવા વ્યવસાયો પર નિયંત્રણ મેળવ્યું હતું. વિભાજન પછી પણ બંને ભાઈઓએ ઝઘડો કરવાનું બંધ કર્યું ન હતું. મુકેશની કંપની દ્વારા સંચાલિત ગેસ ફિલ્ડમાંથી અનિલના ગ્રુપના પાવર પ્લાન્ટને ગેસના પુરવઠાને લઈને તેઓ લડ્યા હતા. મોટા ભાઈએ સુપ્રીમ કોર્ટમાં કેસ જીત્યો હતો, જેમાં કહ્યું હતું કે પારિવારિક કરાર સરકારની ફાળવણી નીતિને ઓવરરાઈડ કરી શકે નહીં.
અનિલે ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર, ડિફેન્સ અને એન્ટરટેઇનમેન્ટ બિઝનેસમાં વિસ્તરણને પ્રોત્સાહન આપવા માટે નાણાં ઉછીના લીધા હતા. અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટે અનિલના જૂથ દ્વારા ઉત્તર પ્રદેશમાં દાદરી ખાતે પ્રસ્તાવિત મેગા ગેસ આધારિત પાવર પ્રોજેક્ટ માટે જમીન સંપાદનને રદ કર્યું હતું. ૨૦૧૪માં તેમની પાવર અને ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર કંપનીઓ જંગી દેવામાં ડૂબી ગઈ હતી. અનિલે તેની કેટલીક કંપનીઓના દેવાની આસપાસનાં રોકાણકારોની ચિંતાઓને શાંત કરવા માટે બિગ સિનેમા, રિલાયન્સ બિગ બ્રોડકાસ્ટિંગ અને બિગ મેજિક જેવી કંપનીઓ વેચી હતી.
દેશમાં ટેલિકોમ ક્રાંતિની શરૂઆત કરનાર આરકોમને દેવું ચૂકવવા માટે નાદારીની કાર્યવાહીમાં મોકલવામાં આવી હતી. ૨૦૧૯ માં રિલાયન્સ કોમ્યુનિકેશન્સ (આરકોમ) એરિક્સન એબીના ભારતીય યુનિટને રૂ. ૫૫૦ કરોડ ચૂકવવામાં નિષ્ફળ ગયા પછી સુપ્રીમ કોર્ટે અનિલ અંબાણીને જેલની ધમકી આપી હતી. સુપ્રીમ કોર્ટે તેમને ફંડ લાવવા માટે એક મહિનાનો સમય આપ્યો હતો અને મુકેશ અંબાણીએ છેલ્લી ક્ષણે જરૂરી પૈસા આપીને તેમને જામીન અપાવ્યા હતા. ૨૦૧૯ માં ત્રણ ચાઇનીઝ બેંકો અનિલ અંબાણીને લોન ડિફોલ્ટ કેસમાં લંડનની કોર્ટમાં ખેંચી ગઈ હતી. રિલાયન્સ કેપિટલે રૂ. ૨૪,૦૦૦ કરોડના બોન્ડ પર ડિફોલ્ટ કર્યા બાદ ૨૦૨૧માં નાદારી નોંધાવી હતી. અનિલ અંબાણીની કેટલીક કંપનીઓના શેરોના ભાવો વધી રહ્યા છે ત્યારે સુપ્રીમ કોર્ટનો ચુકાદો ફરીથી તેમના પતનનું કારણ બનશે, તેવું લાગ્યા વિના રહેતું નથી.
