અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે પહેલા ભારત પર 25 ટકા ટેરિફ લાદ્યો પછી વધુ 25 ટકા દંડાત્મક ટેરિફ લાદ્યો, જેનાથી ભારત પર લાદવામાં આવેલ કુલ યુએસ ટેરિફ 50 ટકા થઈ ગયો. હવે અમેરિકાએ ભારતને વધુ એક ફટકો આપ્યો છે.
ઈરાનના ચાબહાર બંદર પર 2018 માં આપવામાં આવેલી પ્રતિબંધ મુક્તિ રદ કરવામાં આવી છે. અમેરિકા આને તેની “મહત્તમ દબાણ” વ્યૂહરચનાનો ભાગ ગણાવી રહ્યું છે. જો કે, આનાથી ઈરાન તેમજ ભારત અને બંદર દ્વારા વેપાર કરતા અન્ય દેશો માટે નોંધપાત્ર મુશ્કેલીઓ ઊભી થશે.
હકીકતમાં, ટ્રમ્પ વહીવટીતંત્રે જાહેરાત કરી છે કે આ મહિનાના અંતથી ઈરાનના ચાબહાર બંદરનું સંચાલન કરનારાઓ પર પ્રતિબંધો લાદવામાં આવશે. આ નિર્ણયની અસર ભારત પર પણ પડશે, જે આ વ્યૂહાત્મક બંદર પર ટર્મિનલ વિકસાવી રહ્યું છે. ચાબહાર બંદર ઈરાનના દક્ષિણ કિનારા પર સિસ્તાન-બલુચિસ્તાન પ્રાંતમાં આવેલું છે. ભારત અને ઈરાન વેપાર અને જોડાણ વધારવા માટે તેનો વિકાસ કરી રહ્યા છે.
એક નિવેદનમાં યુએસ સ્ટેટ ડિપાર્ટમેન્ટના મુખ્ય નાયબ પ્રવક્તા થોમસ પિગોટે જણાવ્યું હતું કે 2018 માં યુએસ પ્રતિબંધોને માફ કરવાનો આદેશ રદ કરવામાં આવી રહ્યો છે. તેમણે કહ્યું કે આ પગલું રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પની ઈરાની શાસનને અલગ પાડવા માટે મહત્તમ દબાણ લાગુ કરવાની નીતિ સાથે સુસંગત છે.
અમેરિકન વિદેશ સચિવે અફઘાનિસ્તાનના પુનર્નિર્માણ સહાય અને આર્થિક વિકાસ માટે ઈરાન ફ્રીડમ એન્ડ એન્ટી-પ્રોલિફરેશન એક્ટ (IFCA) હેઠળ 2018 માં જારી કરાયેલ પ્રતિબંધોમાંથી મુક્તિ રદ કરી છે. આ આદેશ 29 સપ્ટેમ્બર, 2025 થી અમલમાં આવશે. તેમણે કહ્યું કે એકવાર પ્રતિબંધો અમલમાં આવ્યા પછી ચાબહાર બંદરનું સંચાલન કરનારા અથવા સંબંધિત પ્રવૃત્તિઓમાં સામેલ લોકો પર પ્રતિબંધો લાગી શકે છે.
ભારતની ચિંતા વધી
ઓમાનના અખાતમાં સ્થિત ચાબહાર બંદર પર ટર્મિનલના વિકાસમાં સામેલ હોવાથી, યુએસ વહીવટીતંત્રના આ નિર્ણયથી ભારત પણ પ્રભાવિત થશે. ભારતે જણાવ્યું છે કે તે ઈરાનના ચાબહાર બંદર અંગેના અમેરિકાના નિર્ણય પર નજીકથી નજર રાખી રહ્યું છે. વિદેશ મંત્રાલય (MEA) એ તેની સાપ્તાહિક પ્રેસ કોન્ફરન્સમાં આ વાત કહી. પ્રવક્તા રણધીર જયસ્વાલે કહ્યું, ભારત ચાબહાર અંગે અમેરિકાના નિર્ણયનો અભ્યાસ કરી રહ્યું છે. અમે મૂલ્યાંકન કરી રહ્યા છીએ કે તેની ભારત પર કેવી અસર પડશે.
ભારતે ચાબહાર બંદરના વિકાસમાં ભારે રોકાણ કર્યું છે. 2024 માં ભારતે ઇન્ડિયા પોર્ટ્સ ગ્લોબલ લિમિટેડ (IPGL) દ્વારા 10 વર્ષ માટે શાહિદ બેહેશ્તી ટર્મિનલનું સંચાલન કરવા માટે કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા, જેમાં $120 મિલિયનનું રોકાણ અને $250 મિલિયનનું ધિરાણ હતું. પ્રતિબંધોને કારણે આ રોકાણ હવે જોખમમાં છે. કારણ કે આ કામગીરીમાં સામેલ કંપનીઓ અને વ્યક્તિઓ યુએસ પ્રતિબંધોને પાત્ર હોઈ શકે છે.
પોર્ટના સંચાલન માટે 2024માં 10 વર્ષના કરાર કરાયા હતા
ભારતે 13 મે, 2024ના રોજ બંદરના સંચાલન માટે 10 વર્ષના કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા. આનાથી ભારતને મધ્ય એશિયા સાથે વેપાર વધારવામાં મદદ મળશે. ભારતીય માલને અફઘાનિસ્તાન અને મધ્ય એશિયા સુધી પહોંચવા માટે પ્રવેશદ્વાર પૂરો પાડવા માટે ભારતે 2003 માં આ બંદરના વિકાસનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો હતો. આ હાંસલ કરવા માટે ઇન્ટરનેશનલ નોર્થ-સાઉથ ટ્રાન્સપોર્ટ કોરિડોર (INSTC) નામનો એક રોડ અને રેલ પ્રોજેક્ટ બનાવવામાં આવી રહ્યો છે.
આ અંદાજે 7,200 કિલોમીટર લાંબો પ્રોજેક્ટ ભારત, ઈરાન, અફઘાનિસ્તાન, આર્મેનિયા, અઝરબૈજાન, રશિયા, મધ્ય એશિયા અને યુરોપ વચ્ચે માલસામાનના પરિવહન માટે પ્રસ્તાવિત છે. જોકે, ઈરાનના પરમાણુ કાર્યક્રમ પર અમેરિકાના પ્રતિબંધોને કારણે ચાબહાર બંદરના વિકાસની ગતિ ખૂબ જ ધીમી રહી.
અમેરિકાએ 2018 માં ચાબહાર બંદર પ્રોજેક્ટને પ્રતિબંધોમાં છૂટ આપી હતી, તે સમયે કહ્યું હતું કે અફઘાનિસ્તાનને બિન-મંજૂરીકૃત માલના પુરવઠા અને પેટ્રોલિયમ ઉત્પાદનોની આયાતને સરળ બનાવવા માટે આ છૂટ જરૂરી છે. જોકે, હવે આ મુક્તિ યુએસ વહીવટીતંત્રની નવી નીતિ હેઠળ સમાપ્ત થશે.
ભારતે 2023 માં અફઘાનિસ્તાનને 20,000 ટન ઘઉંની સહાય મોકલવા માટે ચાબહાર બંદરનો ઉપયોગ કર્યો હતો. 2021 ની શરૂઆતમાં તેણે ઈરાનને પર્યાવરણને અનુકૂળ જંતુનાશકો પણ પૂરા પાડ્યા હતા.
શું પ્રતિબંધોથી ચીનને ફાયદો થશે?
અમેરિકાના પ્રતિબંધોનો સીધો ફાયદો ચીન અને પાકિસ્તાનને થશે . ચાબહાર બંદરના વિકાસને રોકવાથી પાકિસ્તાનના ગ્વાદર બંદર અને ચીનની પ્રાદેશિક મહત્વાકાંક્ષાઓને વેગ મળી શકે છે. જ્યારે ગ્વાદર બંદર હજુ સુધી તેનો હેતુ પ્રાપ્ત કરી શક્યું નથી, ત્યારે ચાબહારની નિષ્ફળતાનો ફાયદો તેને મળી શકે છે.
ટ્રમ્પ ટેરિફના પડકારોનો સામનો કરી રહેલા ભારતે હવે આ નવા પડકારનો સામનો કરવો પડશે. આ માટે અમેરિકા સાથે વાટાઘાટો કરવી પડશે અને મધ્યમ માર્ગ શોધવો પડશે. ભૂરાજકીય વિશ્લેષક બ્રહ્મા ચેલ્લાનીએ આને અમેરિકાનું દંડાત્મક પગલું ગણાવ્યું.
X પર પોસ્ટ કરતાં તેમણે લખ્યું, “ટ્રમ્પ વહીવટીતંત્રે ભારત પર પોતાનું દબાણ વધુ કડક બનાવ્યું છે. ભારતીય માલ પર 50% ટેરિફ લાદવાથી સંતુષ્ટ ન થતાં, તેણે હવે ઈરાનમાં ભારત સંચાલિત ચાબહાર બંદર માટે 2018 ની પ્રતિબંધોમાં છૂટ રદ કરીને દંડાત્મક પગલું ભર્યું છે.”
ચેલાનીએ વધુમાં જણાવ્યું હતું કે, ‘આ મુક્તિથી ભારતને 2024 માં ચાબહાર બંદરના વિકાસ અને સંચાલન માટે 10 વર્ષના કરાર પર હસ્તાક્ષર કરવાની મંજૂરી મળી, જે અફઘાનિસ્તાન અને મધ્ય એશિયા સાથે ભારતના વેપાર માટે પ્રવેશદ્વાર છે અને પાકિસ્તાનના ગ્વાદર બંદરનો વ્યૂહાત્મક પ્રતિરૂપ છે, જે ચીનના બેલ્ટ એન્ડ રોડ પ્રોજેક્ટનો ભાગ છે.’
