રાહુલ ગાંધીની ૧૩૦૦ કિલોમીટર લાંબી ‘મતદાર અધિકાર યાત્રા’, જે ચૂંટણી થવાની છે તે હિન્દી પટ્ટના બિહારના ઉબડખાબડ અને ઉથલપાથલને પાર કરીને યોજાઈ છે. તેણે ચોક્કસપણે દેશના રાજકીય વાતાવરણને નવેસરથી હલાવી દીધું છે. જો દેશભરમાં તેમની ભારત જોડો યાત્રા અને ભારત જોડો ન્યાય યાત્રાનો હેતુ તેમની ખોટી પ્રચારિત કરેલી છબીમાંથી તેમને બહાર આવવા અને નરેન્દ્ર મોદી સરકાર દ્વારા કાળજીપૂર્વક તેમના પર લગાવવામાં આવેલી ‘પપ્પુ’ની છબીને ભૂંસી નાખવાનો હતો, તો બિહાર યાત્રાએ તેમને મોદીને પડકારવા માટે એકમાત્ર સંભવિત ઉમેદવાર તરીકે સ્થાપિત કર્યા છે એટલું જ નહીં, પરંતુ વિપક્ષી છાવણીમાં તેમની સ્વીકાર્યતામાં પણ નોંધપાત્ર વધારો કર્યો છે.
આ પટ્ટામાં તેમનો પહેલો પ્રયાસ છે જ્યાં કોંગ્રેસ પાસે ગુમાવવા માટે કંઈ નથી. સંગઠન અથવા તેના ચૂંટણી લાભો પર તેમના પ્રયાસોની અસરનું મૂલ્યાંકન કરવું હજુ વહેલું છે. ચોખ્ખો ફાયદો એ છે કે તેઓ ભાજપ સહિત અન્ય લોકોને અનુસરવા માટે મજબૂર કરતો દાખલો સેટ કરવામાં સક્ષમ રહ્યા છે અને આગળ આવીને જવાબદારી સંભાળી છે. ‘મતદાર અધિકાર યાત્રા’ બિહાર વિધાનસભા ચૂંટણીઓ પર કેન્દ્રિત સ્થાનિક ઘટના હોવા છતાં, તેમનું રાજકીય રેટિંગ ચોક્કસપણે વધ્યું છે. વિધાનસભા ચૂંટણીના ત્રણ મહિના પહેલાં જ મતદાર યાદીઓના ઉતાવળમાં સ્પેશ્યલ ઇન્ટેન્સિવ રિવિઝન (SIR) દ્વારા ગુપ્ત રીતે મતો કાઢી નાખવાના મુદ્દા પર ભારતીય ચૂંટણી પંચ (ECI) અને શાસક ભાજપને ઘેરવાનો વિચાર હતો.
કોઈ પણ, રાહુલ ગાંધીના સૌથી ખરાબ ટીકાકારો પણ, એ વાતનો ઇનકાર કરી શકે નહીં કે તેઓ આ મુદ્દા પર એકલા હાથે ‘સાંસદ સે સડક તક’ રીતે ઉગ્ર વિરોધ ઉઠાવવામાં સફળ રહ્યા છે અને વિરોધી અને પક્ષપાતી મિડિયા હોવા છતાં એકલા સફળ થયા છે. હકીકત એ છે કે તેમણે પ્રતિક્રિયાશીલ બનવાથી સીધા જ કાર્યવાહી શરૂ કરવા માટે સફળતાપૂર્વક પ્રવાહને બદલી નાખ્યો છે. બિહારમાં આ ખાસ કરીને સાચું છે. દેશના બાકીના ભાગોમાં, તે ચર્ચાનો મુદ્દો અને ચર્ચાનો વિષય બની ગયો છે, જેના કારણે ECIને અવિશ્વસનીય સ્પષ્ટતાઓ સાથે સામે આવવાની ફરજ પડી છે જેના કારણે તેમના વર્ણનને મજબૂત બનાવવામાં આવે છે અને પરિણામે જાહેર મનમાં શંકા ઊભી થાય છે.
‘મત અધિકાર યાત્રા’ એક I.N.D.I.A બ્લોકનું સંયુક્ત સાહસ હતું, જેનો પુરાવો તેના ઘટકો (દેશના અન્ય ભાગોના પ્રાદેશિક પક્ષો)ના અગ્રણી નેતાઓ અને પ્રતિનિધિઓની હાજરી દ્વારા આપવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ બિહાર-કેન્દ્રિત ચૂંટણી-ગઠબંધનનું વર્ચસ્વ હતું, શરૂઆતથી જ તેના પર રાહુલ ગાંધીની છાપ ચોંટી ગઈ હતી. હકીકતમાં, તેઓ ભીડને આકર્ષતા સ્ટાર આકર્ષણ બન્યા, જેમાં મોટા ભાગે યુવાનો હતા અને અંતે તે સમાપ્ત થાય ત્યાં સુધીમાં તેમની છાપ આ મેગા ઇવેન્ટ પર નિશ્ચિતપણે ચોંટી ગઈ.
વરિષ્ઠ પત્રકાર અને કટારલેખક શ્રીમતી નિરજા ચૌધરીએ કાર્યક્રમનું વિસ્તૃત કવરેજ કર્યા પછી તેનું વર્ણન કર્યું તેમ, રાહુલ-કેન્દ્રિત કૂચની આશ્ચર્યજનક સફળતા ફક્ત તેમને જ આભારી છે. બિહારમાં કોંગ્રેસ સંગઠન ખોરવાઈ ગયું હોવા છતાં તેમણે ઉત્સાહી ભીડને ખેંચી હતી. લગભગ 125 વિધાનસભા મતવિસ્તારને આવરી લેતી કૂચનો તાત્કાલિક હેતુ, અલબત્ત, રાષ્ટ્રીય જનતા દળ (RJD)-કોંગ્રેસ-ડાબેરી નેતૃત્વવાળા વિપક્ષી ગઠબંધનની તરફેણમાં જનમતને ઉત્તેજિત કરવાનો હતો. RJD પ્રબળ ભાગીદાર હોવા છતાં, કોંગ્રેસ, રાહુલ ગાંધીના સૌજન્યથી, શો ચોરી લેવામાં સફળ રહી છે. જો કે, રાહુલ ગાંધીની મુખ્ય ભૂમિકા સાથેની આ ઘટનાની સફળતાએ રાષ્ટ્રીય રાજકીય દૃશ્ય પર, ખાસ કરીને નાજુક વિપક્ષી એકતા પર તેની અસર પર પણ ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે.
રાષ્ટ્રીય દૃષ્ટિકોણથી, તેણે રાહુલ ગાંધીનું કદ અનેક સ્તરોથી ઊંચું કર્યું છે, જેનાથી તેઓ ભવિષ્યની ચૂંટણીઓમાં મોદીના ફ્રન્ટલાઈન પડકાર તરીકે સ્થાપિત થયા છે. પ્રાદેશિક નેતાઓ, ખાસ કરીને તૃણમૂલ કોંગ્રેસના સુપ્રીમો, મમતા બેનર્જી અને પોતાની અલગ શૈલીવાળા બળવાખોર અને AAP વડા અરવિંદ કેજરીવાલ, બિહાર ઘટનાના પ્રકાશમાં આવતાં બાજુમાં ધકેલાઈ ગયા હોય તેવું લાગે છે. બાદમાં I.N.D.I.A ગઠબંધનથી પોતાને અલગ કરી દીધા છે પરંતુ બિહારમાં SIR પર વિપક્ષી વિરોધમાં AAP જોડાયા હોવાથી અંદર આવવાની બારી ખુલ્લી રાખી છે.
સંસદના તાજેતરમાં જ પૂર્ણ થયેલા ચોમાસા સત્રમાં મતદારોની યાદીઓમાં કથિત છેડછાડ અને બિહારમાં અચાનક SIRના મુદ્દા પર વિપક્ષી ગઠબંધન દ્વારા વધુ સંકલિત પ્રદર્શન જોવા મળ્યું. અસંમતિનો એક પણ અવાજ નહોતો અને I.N.D.I.A. ગઠબંધનના દરેક ઘટક એક યા બીજા સ્તરે ભાગ લીધો હતો. SIR અને પરિણામે બનેલી ‘મતદાર અધિકાર યાત્રા’એ છેલ્લા દાયકામાં પહેલી વાર મોદીને પાછળ ધકેલી દીધા છે. આ બધા દરમિયાન પહેલી વાર એવું બન્યું છે કે કોઈ મુદ્દો તેમના ગળામાં અટવાઈ ગયો છે, જેના કારણે તેમની સારી રીતે રચાયેલી પ્રતિ-આક્રમક પદ્ધતિ બિનઅસરકારક બની ગઈ છે. આ મુદ્દાઓ પર સકારાત્મક ચર્ચા અને તેમના અવિરત ‘સંવિધાન બચાવો’ અભિયાનને જાહેર આકર્ષણ મળ્યું છે, જે રાહુલ ગાંધી માટે એક નવો ટ્રેન્ડ-સેટર સાબિત થયું છે.
જો કે રાહુલ ગાંધી બિહાર કૂચની સફળતા પાછળના નાટકીય વ્યક્તિત્વ અને ECI અને BJPના નેતૃત્વ હેઠળની કેન્દ્ર સરકાર સામેના તેમના અવિરત અભિયાન પાછળના મુખ્ય પ્રેરક બળ તરીકે ઉભરી આવ્યા છે, તે હવે અન્ય I.N.D.I.A. બ્લોક ભાગીદારોના યોગદાનને ઘટાડશે. સંસદની અંદર અને બહાર વિપક્ષ દ્વારા રજૂ કરાયેલા એકતાપૂર્ણ પ્રદર્શન, મમતા બેનર્જી અને તેમના જેવાં લોકો દ્વારા સીધી ભાગીદારીમાં ભાગ લેવાની અનિચ્છા હોવા છતાં, દેશના મુખ્ય વિપક્ષી પક્ષના નેતા તરીકે તેમને ચોક્કસપણે મજબૂત બનાવ્યા.
રાહુલ ગાંધી દ્વારા આપવામાં આવેલા અસરકારક નેતૃત્વને કારણે, આ ઘટનાક્રમનું બીજું રસપ્રદ પરિણામ એ છે કે ગઠબંધનના નેતાઓ દ્વારા તેમના નેતૃત્વને સ્વીકારવામાં આવ્યું છે. જો કે અગાઉ તેમની અનિચ્છા હતી. આ એક મહેનતથી મેળવેલી પરિસ્થિતિ છે જેને તેમણે ફક્ત તેમનાં એકલાં અભિયાનો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને અને કોંગ્રેસની સંગઠનાત્મક નબળાઈઓને અવગણીને બગાડવી જોઈએ નહીં. હજુ પણ એક મજબૂત અગમ્યતા છે કે શું રાહુલ ગાંધીના શાનદાર પ્રયાસો રાષ્ટ્રીય સ્તરે અને બિહારમાં કોંગ્રેસનો ગ્રાફ વધારવામાં મદદ કરે છે. આવી પરિસ્થિતિ અગાઉ દેશભરમાં તેમની લગભગ 6500 કિલોમીટરની બેવડી યાત્રાઓના અંતે ઉભરી આવી હતી પરંતુ સકારાત્મક અસરને આગળ વધારવા માટે પક્ષ તરફથી સંગઠનાત્મક સમર્થનના અભાવે તે નિષ્ફળ ગયું હતું.
શું ‘મતદાર અધિકાર યાત્રા’, જેણે રાષ્ટ્રીય રાજકીય ફલક પર રાહુલ ગાંધીને મજબૂતીથી બેસાડી દીધા છે, તે ભારત જોડો યાત્રાઓનાં અધૂરાં પરિણામોને પૂર્ણ કરશે? આ પ્રશ્ન મહત્ત્વનો બની જાય છે કારણ કે કોંગ્રેસમાં સંગઠનાત્મક મોરચે કંઈ ખાસ બદલાયું નથી, જે યથાવત્ સંસ્કૃતિ હેઠળ સતત ઝઝૂમી રહી છે. આ સંસ્કૃતિને બદલવાના તેમના પ્રયાસો, જે મુખ્યત્વે જૂના નેતાઓ દ્વારા ચાલુ રાખવામાં આવી રહી છે, તેને ભારત જોડો યાત્રાઓના અંત પછી સખત પ્રતિકારનો સામનો કરવો પડ્યો છે. તેમણે જેટલું વધુ પરિવર્તન લાવવાનો પ્રયાસ કર્યો, તેટલા જ વધુ તોડફોડ કરનારાઓ સક્રિય ભાજપ-સેલના રૂપમાં વધુ ક્રૂર બન્યા.
બિહાર યાત્રાએ રાહુલ ગાંધીને નિર્ણાયક રીતે કાર્ય કરવા માટે સંપૂર્ણ રીતે સશક્ત બનાવ્યા છે અને તેમને કાર્યવાહી કરવા માટે પૂરતી જગ્યા આપી છે. હકીકત એ છે કે તેમણે મોદી સામે સીધી ટીકા કરીને, મુખ્યત્વે ‘ચૂંટણી વ્યવસ્થાપન’ સહિતના નીતિગત મુદ્દાઓ પર, બળદને શિંગડાથી પકડવાની હિંમત બતાવી છે. તેમણે આ તક જવા દેવી જોઈએ નહીં અને કોંગ્રેસને ફરીથી ગોઠવવા માટે કાર્ય કરવું જોઈએ, ડેડવુડ, બિન-કાર્યકર અને ભાજપના છછુંદરોને દૂર કરવા માટે (રાહુલની પોતાની કબૂલાત મુજબ).
આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
