રાજકીય અને આર્થિક રીતે મહત્ત્વના મહારાષ્ટ્રમાં પ્રભાવશાળી વિજય મેળવ્યા પછી અને શિવસેનાના અલગ થયેલા જૂથના નેતા, આઉટગોઇંગ મુખ્ય પ્રધાન એકનાથ શિંદેને ચૂપ કરવામાં આવ્યા બાદ, પરિણામે તેમણે ફરીથી મુખ્ય પ્રધાનપદ પરનો દાવો જતો કરવો પડ્યો. એવું લાગે છે કે ભાજપ હવે દિલ્હીના પ્રતિબંધિત પ્રદેશને કબજે કરવાની તૈયારી કરી રહ્યું છે. જી હા, ‘અબ દિલ્હી કી બારી’. તે ભાજપના ચૂંટણી વ્યૂહરચનાકારોનું સૂચન હોય તેવું લાગે છે. કારણ કે, લગભગ એક ચતુર્થાંશ સદીથી ભગવા પક્ષ વિધાનસભાની ચૂંટણી જીતવામાં અસમર્થ રહી છે. કોંગ્રેસ પણ એક દાયકાથી વધુ સમયથી શહેર-રાજ્યમાં સત્તાથી બહાર છે.
જો કે, ભાજપે છેલ્લી ત્રણ બેઠકો દરમિયાન સાત લોકસભા બેઠકો પર ક્લીન સ્વીપ કર્યું છે, તેમ છતાં વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં આ પાર્ટી ખૂબ પડકારરૂપ લાગતી હતી. કારણ કે, એક દમદાર નેતા વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી અને તેમને એક ચતુર ગૃહ પ્રધાન અમિત શાહનો સહયોગ મળ્યો છે. બંધારણીય યોજના હેઠળ રાષ્ટ્રીય રાજધાનીમાં તેઓ પોલીસ અને કાયદો અને વ્યવસ્થાના પ્રભારી છે. કોંગ્રેસના વિભાજિત અને ખંડિત ઘર સાથે, એકમાત્ર અવરોધ આમ આદમી પાર્ટી (આપ) સુપ્રિમો અરવિંદ કેજરીવાલ છે.
ઉદ્ધવ ઠાકરે (શિવસેના -યુબીટી)ને માપ્યા પછી અને શક્તિશાળી મરાઠા નેતા શરદ પવારને તેમના બેકયાર્ડમાં બળવો કરીને કાબૂમાં લીધા પછી ભાજપની મોદી-શાહ જોડી માટે કાર્ય કઠિન થઈ ગયું છે. ભ્રષ્ટાચારના આરોપો લગાવીને રાજકીય પ્રતિસ્પર્ધીની છબીને ખરાબ કરવાના તેમના વારંવારના પ્રયાસને નિષ્ફળ બનાવ્યા પછી કેજરીવાલને કેવી રીતે હેન્ડલ કરવા તે અંગે વિચાર કરવાનો છે. ચોક્કસપણે, કથિત આબકારી કૌભાંડ કે જેના કારણે તેમને જેલમાં ધકેલી દેવામાં આવ્યા હતા અને આખરે મુખ્ય પ્રધાનપદ ગુમાવ્યું હતું અને દિલ્હીનાં રાજકીય વર્તુળોમાં ચર્ચાનો મુદ્દો બન્યો હતો. તે ઇચ્છિત અસર કરી શક્યું નથી. જેમ કે ભાજપના શીર્ષ નેતાઓ ઇચ્છતા હતા.
વ્યાવહારિક રીતે દિલ્હીના 70 સભ્યોના ગૃહ માટે ત્રિકોણીય હરીફાઈ થવાની છે. કાગળ પર તે બીજેપી વિ. આપ વિરુદ્ધ કોંગ્રેસ લાઇનઅપ છે. પરંતુ તાર્કિક રીતે, જમીની વાસ્તવિકતાઓ દર્શાવે છે તેમ તે ભાજપ (વાંચો મોદી) વિ. આપ (કેજરીવાલ વાંચો) વચ્ચે સીધો મુકાબલો થવા જઈ રહ્યો છે. સિવાય કે, જો કે, તે પહેલેથી જ ઘણું મોડું થઈ ગયું છે, કોંગ્રેસ વ્યૂહાત્મક રીતે નાટકીય ફેરબદલ કરતી નથી. આશ્ચર્યજનક રીતે પાર્ટી દ્વારા કરવામાં આવેલ દિલ્હી કૂચ ન તો રાષ્ટ્રીય નેતાઓને આકર્ષી શકી કે ન તો જનતાને. વિખેરાઈ ગયેલ સંગઠનાત્મક માળખું તેના માટે અભિશાપ સાબિત થયું છે.
છેલ્લી લોકસભાની ચૂંટણીમાં તેની કોઠાસૂઝ અને નૈતિક ઉત્તેજક જીત હોવા છતાં, જેમાં તેણે તમામ સાત બેઠકો જાળવી રાખી હતી, સંગઠનાત્મક મોરચે ભાજપ ચોક્કસપણે મજબૂત નથી. ભૂતપૂર્વ કેન્દ્રીય પ્રધાન ડૉ. હર્ષવર્ધન જેવા જૂના સિદ્ધ હાથ ધરાવનાર વિશ્વસનીય નેતૃત્વના અભાવનું સીધું પરિણામ છે. જેમ કે બિનસત્તાવાર રીતે બાકાત રાખવામાં આવ્યા હતા અને નવા આવનારાઓમાંથી કોઈ પણ પક્ષને ચૂંટણીમાં જીત તરફ લઈ જવા માટે યોગ્ય રીતે તૈયાર કરાયા નથી.
તેમ છતાં, મોદી પરિબળ, ધાર્મિક ધ્રુવીકરણ અને ભયાનક સંસાધન સમૃદ્ધિ, હજી પણ ભાજપને મજબૂત દાવેદાર બનાવે છે. એક વાત સ્પષ્ટ છે કે વિપક્ષનું ઈન્ડિયા ગઠબંધન દિલ્હીમાં ભાંગી પડ્યું છે. કોંગ્રેસે એકલા જવાનો પોતાનો ઈરાદો જાહેર કર્યો છે અને તાજેતરમાં કેજરીવાલે જાહેર કર્યું છે કે આપનો જૂના પક્ષ સાથે કોઈ સંબંધ નહીં હોય, તે સ્પષ્ટ છે કે ભાજપ વિભાજિત વિપક્ષની સામે છે. આમ છતાં, તેમના માટે ચિંતાજનક પરિબળ એ હશે કે દિલ્હીમાં કેજરીવાલના પ્રભાવને કેવી રીતે રોકી શકાય.
દિલ્હી કેજરીવાલનો મુખ્ય આધાર અને તેમની રાજકીય કર્મભૂમિ છે. તેઓ પોતાને એક રાષ્ટ્રીય નેતા અને ભાજપ અને કોંગ્રેસના વિકલ્પ તરીકે ગમે તેટલું ચિત્રિત કરે, પંજાબને બાદ કરતાં ઘણાં રાજ્યોમાં તેમના ચૂંટણી પ્રચારમાં તેમના આ દાવાને કોઈ રીતે સમર્થન મળ્યું નથી. તે દિલ્હીને તેની રાજકીય જીવનરેખા બનાવે છે. જો આપ ફરીથી દિલ્હી વિધાનસભાની ચૂંટણી જીતે તો તે રાષ્ટ્રીય સ્તરે ભૂમિકા માટે દાવેદારીમાં હશે. હારનો અર્થ કેજરીવાલની છબિ સંપૂર્ણ રીતે ખતમ થવી અને તેમના ભવિષ્ય પર પ્રશ્નાર્થ ચિહ્ન મૂકવો. તેથી જ દિલ્હીનું મહત્ત્વ છે. આપએ પહેલેથી જ કૉંગ્રેસના સંપૂર્ણ સમર્થન-આધારને હડપ કરી લીધો છે અને પાર્ટીએ તેના ઘરને વ્યવસ્થિત કરવા માટે વ્યાવહારિક રીતે કંઈ કર્યું નથી. ભાજપ માટે તેનું સમગ્ર ભારતમાં વર્ચસ્વ સાબિત કરવા માટે કેજરીવાલને પદભ્રષ્ટ કરવું આવશ્યક બની ગયું છે. ઐતિહાસિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં જઈને દિલ્હી જીતવું એ દેશના શાસનમાં સત્તાની મુદ્રા લગાવવા માટે મહત્ત્વપૂર્ણ છે.
શું ભાજપ આ વખતે દુર્ભાગ્યને તોડી શકશે? શું તે કેજરીવાલના પડકારનો સામનો કરી શકશે? શું કેજરીવાલ ફરી એક વાર પોતાનો દબદબો જાળવી શકશે? કે કોંગ્રેસ ઉલટફેર કરવામાં સફળ થશે? બીજેપી-આરએસએસના ગઠબંધનની હાઈ-ઓક્ટેન મશીનરી અને મિસ્ટર કેજરીવાલના વધુ ગ્રાઉન્ડેડ સંગઠનાત્મક નેટવર્ક વચ્ચેની હરીફાઈ થઈ રહી છે. આ સમયે એક માત્ર ચોંકાવનારી નોંધ એ છે કે કોંગ્રેસ આ હરીફાઈમાં પોતાને કેવી રીતે અને ક્યાં મેળવશે. સૌથી વધુ ચિંતાજનક બાબત એ છે કે વિધાનસભાની ચૂંટણી હવે જાણીતી દિશામાં આગળ વધી રહી છે. દેખીતી રીતે સ્પષ્ટ છે કે દિલ્હી વિકાસ, પર્યાવરણ અને રોજિંદા અસ્તિત્વ સંબંધિત સમસ્યાઓનો સામનો કરી રહ્યું છે. આ ત્રણેય રાજનીતિક દળો માટે કેન્દ્રિય મુદ્દા હોવા જોઈએ.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
રાજકીય અને આર્થિક રીતે મહત્ત્વના મહારાષ્ટ્રમાં પ્રભાવશાળી વિજય મેળવ્યા પછી અને શિવસેનાના અલગ થયેલા જૂથના નેતા, આઉટગોઇંગ મુખ્ય પ્રધાન એકનાથ શિંદેને ચૂપ કરવામાં આવ્યા બાદ, પરિણામે તેમણે ફરીથી મુખ્ય પ્રધાનપદ પરનો દાવો જતો કરવો પડ્યો. એવું લાગે છે કે ભાજપ હવે દિલ્હીના પ્રતિબંધિત પ્રદેશને કબજે કરવાની તૈયારી કરી રહ્યું છે. જી હા, ‘અબ દિલ્હી કી બારી’. તે ભાજપના ચૂંટણી વ્યૂહરચનાકારોનું સૂચન હોય તેવું લાગે છે. કારણ કે, લગભગ એક ચતુર્થાંશ સદીથી ભગવા પક્ષ વિધાનસભાની ચૂંટણી જીતવામાં અસમર્થ રહી છે. કોંગ્રેસ પણ એક દાયકાથી વધુ સમયથી શહેર-રાજ્યમાં સત્તાથી બહાર છે.
જો કે, ભાજપે છેલ્લી ત્રણ બેઠકો દરમિયાન સાત લોકસભા બેઠકો પર ક્લીન સ્વીપ કર્યું છે, તેમ છતાં વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં આ પાર્ટી ખૂબ પડકારરૂપ લાગતી હતી. કારણ કે, એક દમદાર નેતા વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી અને તેમને એક ચતુર ગૃહ પ્રધાન અમિત શાહનો સહયોગ મળ્યો છે. બંધારણીય યોજના હેઠળ રાષ્ટ્રીય રાજધાનીમાં તેઓ પોલીસ અને કાયદો અને વ્યવસ્થાના પ્રભારી છે. કોંગ્રેસના વિભાજિત અને ખંડિત ઘર સાથે, એકમાત્ર અવરોધ આમ આદમી પાર્ટી (આપ) સુપ્રિમો અરવિંદ કેજરીવાલ છે.
ઉદ્ધવ ઠાકરે (શિવસેના -યુબીટી)ને માપ્યા પછી અને શક્તિશાળી મરાઠા નેતા શરદ પવારને તેમના બેકયાર્ડમાં બળવો કરીને કાબૂમાં લીધા પછી ભાજપની મોદી-શાહ જોડી માટે કાર્ય કઠિન થઈ ગયું છે. ભ્રષ્ટાચારના આરોપો લગાવીને રાજકીય પ્રતિસ્પર્ધીની છબીને ખરાબ કરવાના તેમના વારંવારના પ્રયાસને નિષ્ફળ બનાવ્યા પછી કેજરીવાલને કેવી રીતે હેન્ડલ કરવા તે અંગે વિચાર કરવાનો છે. ચોક્કસપણે, કથિત આબકારી કૌભાંડ કે જેના કારણે તેમને જેલમાં ધકેલી દેવામાં આવ્યા હતા અને આખરે મુખ્ય પ્રધાનપદ ગુમાવ્યું હતું અને દિલ્હીનાં રાજકીય વર્તુળોમાં ચર્ચાનો મુદ્દો બન્યો હતો. તે ઇચ્છિત અસર કરી શક્યું નથી. જેમ કે ભાજપના શીર્ષ નેતાઓ ઇચ્છતા હતા.
વ્યાવહારિક રીતે દિલ્હીના 70 સભ્યોના ગૃહ માટે ત્રિકોણીય હરીફાઈ થવાની છે. કાગળ પર તે બીજેપી વિ. આપ વિરુદ્ધ કોંગ્રેસ લાઇનઅપ છે. પરંતુ તાર્કિક રીતે, જમીની વાસ્તવિકતાઓ દર્શાવે છે તેમ તે ભાજપ (વાંચો મોદી) વિ. આપ (કેજરીવાલ વાંચો) વચ્ચે સીધો મુકાબલો થવા જઈ રહ્યો છે. સિવાય કે, જો કે, તે પહેલેથી જ ઘણું મોડું થઈ ગયું છે, કોંગ્રેસ વ્યૂહાત્મક રીતે નાટકીય ફેરબદલ કરતી નથી. આશ્ચર્યજનક રીતે પાર્ટી દ્વારા કરવામાં આવેલ દિલ્હી કૂચ ન તો રાષ્ટ્રીય નેતાઓને આકર્ષી શકી કે ન તો જનતાને. વિખેરાઈ ગયેલ સંગઠનાત્મક માળખું તેના માટે અભિશાપ સાબિત થયું છે.
છેલ્લી લોકસભાની ચૂંટણીમાં તેની કોઠાસૂઝ અને નૈતિક ઉત્તેજક જીત હોવા છતાં, જેમાં તેણે તમામ સાત બેઠકો જાળવી રાખી હતી, સંગઠનાત્મક મોરચે ભાજપ ચોક્કસપણે મજબૂત નથી. ભૂતપૂર્વ કેન્દ્રીય પ્રધાન ડૉ. હર્ષવર્ધન જેવા જૂના સિદ્ધ હાથ ધરાવનાર વિશ્વસનીય નેતૃત્વના અભાવનું સીધું પરિણામ છે. જેમ કે બિનસત્તાવાર રીતે બાકાત રાખવામાં આવ્યા હતા અને નવા આવનારાઓમાંથી કોઈ પણ પક્ષને ચૂંટણીમાં જીત તરફ લઈ જવા માટે યોગ્ય રીતે તૈયાર કરાયા નથી.
તેમ છતાં, મોદી પરિબળ, ધાર્મિક ધ્રુવીકરણ અને ભયાનક સંસાધન સમૃદ્ધિ, હજી પણ ભાજપને મજબૂત દાવેદાર બનાવે છે. એક વાત સ્પષ્ટ છે કે વિપક્ષનું ઈન્ડિયા ગઠબંધન દિલ્હીમાં ભાંગી પડ્યું છે. કોંગ્રેસે એકલા જવાનો પોતાનો ઈરાદો જાહેર કર્યો છે અને તાજેતરમાં કેજરીવાલે જાહેર કર્યું છે કે આપનો જૂના પક્ષ સાથે કોઈ સંબંધ નહીં હોય, તે સ્પષ્ટ છે કે ભાજપ વિભાજિત વિપક્ષની સામે છે. આમ છતાં, તેમના માટે ચિંતાજનક પરિબળ એ હશે કે દિલ્હીમાં કેજરીવાલના પ્રભાવને કેવી રીતે રોકી શકાય.
દિલ્હી કેજરીવાલનો મુખ્ય આધાર અને તેમની રાજકીય કર્મભૂમિ છે. તેઓ પોતાને એક રાષ્ટ્રીય નેતા અને ભાજપ અને કોંગ્રેસના વિકલ્પ તરીકે ગમે તેટલું ચિત્રિત કરે, પંજાબને બાદ કરતાં ઘણાં રાજ્યોમાં તેમના ચૂંટણી પ્રચારમાં તેમના આ દાવાને કોઈ રીતે સમર્થન મળ્યું નથી. તે દિલ્હીને તેની રાજકીય જીવનરેખા બનાવે છે. જો આપ ફરીથી દિલ્હી વિધાનસભાની ચૂંટણી જીતે તો તે રાષ્ટ્રીય સ્તરે ભૂમિકા માટે દાવેદારીમાં હશે. હારનો અર્થ કેજરીવાલની છબિ સંપૂર્ણ રીતે ખતમ થવી અને તેમના ભવિષ્ય પર પ્રશ્નાર્થ ચિહ્ન મૂકવો. તેથી જ દિલ્હીનું મહત્ત્વ છે. આપએ પહેલેથી જ કૉંગ્રેસના સંપૂર્ણ સમર્થન-આધારને હડપ કરી લીધો છે અને પાર્ટીએ તેના ઘરને વ્યવસ્થિત કરવા માટે વ્યાવહારિક રીતે કંઈ કર્યું નથી. ભાજપ માટે તેનું સમગ્ર ભારતમાં વર્ચસ્વ સાબિત કરવા માટે કેજરીવાલને પદભ્રષ્ટ કરવું આવશ્યક બની ગયું છે. ઐતિહાસિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં જઈને દિલ્હી જીતવું એ દેશના શાસનમાં સત્તાની મુદ્રા લગાવવા માટે મહત્ત્વપૂર્ણ છે.
શું ભાજપ આ વખતે દુર્ભાગ્યને તોડી શકશે? શું તે કેજરીવાલના પડકારનો સામનો કરી શકશે? શું કેજરીવાલ ફરી એક વાર પોતાનો દબદબો જાળવી શકશે? કે કોંગ્રેસ ઉલટફેર કરવામાં સફળ થશે? બીજેપી-આરએસએસના ગઠબંધનની હાઈ-ઓક્ટેન મશીનરી અને મિસ્ટર કેજરીવાલના વધુ ગ્રાઉન્ડેડ સંગઠનાત્મક નેટવર્ક વચ્ચેની હરીફાઈ થઈ રહી છે. આ સમયે એક માત્ર ચોંકાવનારી નોંધ એ છે કે કોંગ્રેસ આ હરીફાઈમાં પોતાને કેવી રીતે અને ક્યાં મેળવશે. સૌથી વધુ ચિંતાજનક બાબત એ છે કે વિધાનસભાની ચૂંટણી હવે જાણીતી દિશામાં આગળ વધી રહી છે. દેખીતી રીતે સ્પષ્ટ છે કે દિલ્હી વિકાસ, પર્યાવરણ અને રોજિંદા અસ્તિત્વ સંબંધિત સમસ્યાઓનો સામનો કરી રહ્યું છે. આ ત્રણેય રાજનીતિક દળો માટે કેન્દ્રિય મુદ્દા હોવા જોઈએ.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.