સરકાર ભલે કહે કે પેટ્રોલને બદલે ઇથેનોલ વાપરવાથી પર્યાવરણને લાભ થશે પણ ભારતના કિસાનો તે વાત માનવા તૈયાર નથી. રાજસ્થાનના હનુમાનગઢ જિલ્લાના ટિબ્બી પ્રદેશના રથીખેડા ગામમાં ઇથેનોલ પ્લાન્ટને લગતો ચાલી રહેલો વિવાદ સતત વકરી રહ્યો છે. ખેડૂતો પ્રદૂષણ અને ભૂગર્ભ જળના ઘટતા સ્તર અંગે ચિંતા વ્યક્ત કરી રહ્યા છે, જ્યારે વહીવટીતંત્રનો દાવો છે કે પ્લાન્ટ માટે તમામ જરૂરી મંજૂરીઓ મેળવી લેવામાં આવી છે.
ખેડૂત સંગઠનોએ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે જ્યાં સુધી સરકાર પ્લાન્ટને દૂર કરવાનો આદેશ નહીં આપે ત્યાં સુધી વિરોધ બંધ થશે નહીં. ખેડૂતોની બે મુખ્ય માંગણીઓ છે. પ્રથમ, ટિબ્બીમાં સ્થાપિત થઈ રહેલી ઇથેનોલ ફેક્ટરી સંબંધિત સમજૂતી કરાર (MoU) તાત્કાલિક રદ કરવામાં આવે. બીજું, વિરોધ કરી રહેલા ખેડૂતો સામે દાખલ કરાયેલા તમામ કેસ પાછા ખેંચવામાં આવે. ૧૦ ડિસેમ્બરે યોજાયેલી મહાપંચાયત બાદ ખેડૂતો ફેક્ટરી તરફ કૂચ કરી રહ્યા હતા, જે દરમિયાન આગચંપીની ઘટના બની હતી. હિંસામાં અનેક વાહનો સળગાવી દેવામાં આવ્યાં હતાં અને પોલીસકર્મીઓ અને ખેડૂતો ઘાયલ થયાં હતાં. મહાપંચાયતને ધ્યાનમાં રાખીને અનાજ બજારના વેપારીઓએ પણ અનાજ ન વેચવાનો નિર્ણય લીધો છે.
વહીવટીતંત્ર અને ખેડૂતો વચ્ચે બે રાઉન્ડની વાતચીત છતાં કોઈ સમજૂતી થઈ નથી.આ વિસ્તારમાં ભારે પોલીસ દળ તૈનાત છે અને પરિસ્થિતિ પર નજર રાખવામાં આવી રહી છે. રથીખેડા વિસ્તારમાં ૫૦૦ કરોડ રૂપિયાના ખર્ચે સ્થાપિત થઈ રહેલી એશિયાની સૌથી મોટી ઇથેનોલ ફેક્ટરીને બંધ કરાવવા માટે ચાલી રહેલી લડાઈ વચ્ચે બુધવારે જંકશન મંડી પરિસરમાં ખેડૂતોની મહાપંચાયત યોજાઈ હતી.
યુનાઇટેડ કિસાન યુનિયનના રાષ્ટ્રીય નેતા રાકેશ ટિકૈતે મંચ દ્વારા જાહેરાત કરી હતી કે જ્યાં સુધી ફેક્ટરી બંધ કરવાનો અને એમઓયુ રદ કરવાનો સ્પષ્ટ આદેશ ન મળે ત્યાં સુધી આંદોલન ચાલુ રહેશે. એક વાર ફેક્ટરી સ્થાપિત થઈ ગયા પછી તેને ફરીથી બંધ કરવામાં આવશે નહીં. ટિકૈતે ટ્રેક્ટરને હથિયાર ગણાવતા કલેક્ટરના નિવેદનની નિંદા કરી હતી. તેમણે કહ્યું કે ફેક્ટરીની આસપાસ એવો કાયદો લાગુ કરો કે જો કોઈ ટ્રકવાળો માલ લઈને આવે તો તે પાછો ફરી શકશે નહીં.
આવી દેખરેખથી ફેક્ટરી આપમેળે અન્યત્ર ખસી જશે. ચંદીગઢમાં નોંધાયેલ ડ્યુન ઇથેનોલ પ્રાઇવેટ લિમિટેડ રથીખેડામાં ૪૦ મેગાવોટનો અનાજ આધારિત ઇથેનોલ પ્લાન્ટ સ્થાપી રહી છે. કંપનીનો દાવો છે કે આ પ્લાન્ટ કેન્દ્ર સરકારના ઇથેનોલ બ્લેન્ડેડ પેટ્રોલ (EBP) કાર્યક્રમને ટેકો આપશે. આશ્ચર્યજનક વાત એ છે કે કંપનીની પર્યાવરણીય મંજૂરી (EC) અરજી ૨૦૨૨ થી હજુ પણ પેન્ડિંગ છે. પર્યાવરણીય મંજૂરી વિના બાંધકામ કાર્ય ચાલી રહ્યું હોવાને કારણે વિસ્તારનાં ખેડૂતો લાંબા સમયથી વિરોધ કરી રહ્યાં છે. બુધવારે બપોરે ખેડૂતોએ ટિબ્બી SDM ઓફિસ સામે એક મોટો મેળાવડો યોજ્યો હતો.
લગભગ ૪ વાગ્યાની આસપાસ સેંકડો ખેડૂતો ટ્રેક્ટર સાથે ફેક્ટરી સ્થળ તરફ કૂચ કરી હતી. થોડી જ વારમાં દિવાલ તૂટી ગઈ અને પોલીસ સાથે ઘર્ષણ શરૂ થયું. ગુસ્સે ભરાયેલા ખેડૂતોએ ટ્રેક્ટર કૂચ કાઢી હતી અને નિર્માણાધીન ડ્યુન ઇથેનોલ પ્રાઇવેટ લિમિટેડ ફેક્ટરીની સીમા દિવાલ તોડી નાખી હતી. જવાબમાં પોલીસે લાઠીચાર્જ કર્યો અને ટીયર ગેસના સેલ છોડ્યા હતા. હંગામો એ હદે વધી ગયો કે ખેડૂતોએ પોલીસ અને વહીવટીતંત્રનાં ૧૬ વાહનોમાં તોડફોડ કરી અને આગ લગાવી દીધી.
ઘટનાસ્થળે હાજર કોંગ્રેસના ધારાસભ્ય અભિમન્યુ પુનિયા પણ લાઠીચાર્જમાં ઘાયલ થયા હતા. તેમને હનુમાનગઢ જિલ્લા હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા છે. ઘણા પોલીસકર્મીઓ અને વહીવટી અધિકારીઓ પણ ઘાયલ થયા છે. ખેડૂત નેતા મંગેજ ચૌધરીએ મીડિયાને જણાવ્યું હતું કે સરકાર એક ખાનગી કંપનીને ફાયદો કરાવવા માટે ગ્રામજનોના જીવન સાથે રમવા માંગે છે. ફેક્ટરી બનાવતી કંપની ઉત્પાદન શરૂ થયા પછી લાખો લિટર પાણી જમીનમાંથી કાઢશે. બાદમાં, તે પ્રદૂષિત પાણી ફરીથી જમીનમાં ભળી જશે.
આનાથી માટી અને વાયુ બંને પ્રદૂષિત થશે. આસપાસની જમીન ખેતી માટે અયોગ્ય બની જશે. આનાથી પાક અને પ્રજાતિઓ બંનેનો નાશ થશે. તેમણે ફેક્ટરી બંધ કરવાનો કાયમી આદેશ ન મળે ત્યાં સુધી આંદોલન ચાલુ રાખવાની ચેતવણી આપી છે. વિરોધને ધ્યાનમાં રાખીને, જિલ્લા વહીવટીતંત્રે હનુમાનગઢ જિલ્લા મુખ્યાલયમાં ઇન્ટરનેટ સેવાઓ બંધ કરી દીધી હતી. વિરોધના પરિણામ સુધી ઇન્ટરનેટ બંધ રાખવા અંગેનો નિર્ણય લેવામાં આવશે. સુરક્ષા માટે બહારના જિલ્લાઓમાંથી પોલીસ બળ મંગાવવામાં આવશે. જિલ્લા કલેક્ટર ખુશાલ યાદવે ટ્રેક્ટરના પ્રવેશ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો છે.
ખેડૂતોનું કહેવું છે કે તેઓ તેમનાં ટ્રેક્ટર સાથે આવશે, જેનાથી વહીવટીતંત્ર અને ખેડૂતો વચ્ચે સીધો મુકાબલો થવાની સંભાવના છે. સમગ્ર હનુમાનગઢ જિલ્લામાં કલમ ૧૬૩ લાગુ કરવામાં આવી છે. વિભાગના અન્ય જિલ્લાઓ સહિત ૧,૪૦૦ થી વધુ પોલીસ કર્મચારીઓને તૈનાત કરવામાં આવ્યા છે. પોલીસ અધિક્ષક હરિશંકર વ્યક્તિગત રીતે કાયદો અને વ્યવસ્થા પર નજર રાખી રહ્યા છે. જિલ્લા કલેક્ટર અને એસપી કચેરીઓની સામે ભારે બેરિકેડ ઊભા કરવામાં આવ્યા છે. આ ઉપરાંત વહીવટીતંત્ર ડ્રોન કેમેરાથી આસપાસના સમગ્ર વિસ્તારોનું નિરીક્ષણ કરી રહ્યું છે.
બુધવારે લગભગ ચાર કલાક ચાલેલી મહાપંચાયત બાદ જિલ્લા વહીવટીતંત્રે સહભાગીઓને વાટાઘાટો માટે આમંત્રણ આપ્યું હતું. કલેક્ટર કચેરી સંકુલમાં યોજાયેલી વાટાઘાટો બાદ કેટલાક મુદ્દાઓ પર લેખિત કરારો થયા હતા અને અન્ય મુદ્દાઓ પર મૌખિક કરારો થયા હતા. સંભવિત પ્રદૂષણની તપાસ કરવા માટે એક અલગ સમિતિ બનાવવા માટે લેખિત કરાર થયો હતો.મંત્રણામાં સામેલ સંઘર્ષ સમિતિના મંગેજ ચૌધરીએ જણાવ્યું હતું કે વહીવટીતંત્ર સાથેની વાતચીતમાં સમિતિનો રિપોર્ટ ન આવે ત્યાં સુધી ફેક્ટરીનું બાંધકામ બંધ રાખવાનો કરાર થયો હતો.
મંત્રણામાં ખેડૂતો સામે નોંધાયેલા તમામ કેસોની CID દ્વારા તપાસ કરાવવા અને નોંધાયેલા કેસ પાછા ખેંચવા અંગે પણ સકારાત્મક વલણ દર્શાવવામાં આવ્યું હતું. મંત્રણામાં વહીવટીતંત્રે એક પગલું આગળ વધાર્યું છે, પરંતુ ફેક્ટરી બંધ કરવાનો કાયમી આદેશ ન મળે ત્યાં સુધી લડત ચાલુ રહેશે. તેમણે કહ્યું કે ૭ જાન્યુઆરીએ ફરીથી ખેડૂતોની સભા યોજાશે. આ સભામાં આંદોલનની ભાવિ રણનીતિ પર ચર્ચા કરવામાં આવશે.
યુનાઇટેડ કિસાન યુનિયનના રાષ્ટ્રીય નેતા ગુરનામસિંહ ચડુની, સાંગરિયાના ધારાસભ્ય અભિમન્યુ પુનિયા, ભદ્રના ભૂતપૂર્વ ધારાસભ્ય બલવાન પુનિયા, સીપીઆઈ(એમ) નેતા મંગેજ ચૌધરી, કોંગ્રેસના જિલ્લા પ્રમુખ મનીષ ગોદારા મક્કાસર, ભૂતપૂર્વ જિલ્લા પ્રમુખ સુરેન્દ્ર દાદરી વગેરે હાજર રહ્યા હતા. અગાઉ, ખેડૂતોના ગુસ્સાને ધ્યાનમાં રાખીને, કલેક્ટર કચેરીથી મહાપંચાયત સ્થળ સુધીના તમામ રસ્તાઓ સીલ કરવામાં આવ્યા હતા. લગભગ પંદરસો પોલીસ કર્મચારીઓ તૈનાત કરવામાં આવ્યા હતા. સભાને કારણે જંકશન મંડીના બે દરવાજા સિવાય બાકીના બધા દરવાજા સીલ કરવામાં આવ્યા હતા.
દરેક ખૂણા અને ખાંચરા પર પોલીસ તૈનાત કરવામાં આવી હતી. ખેડૂત નેતા ગુરનામ સિંહ ચડુનીએ કહ્યું કે ખેડૂતોએ મુકદ્દમાથી ડરવાની જરૂર નથી. તેમણે સરકારને ચેતવણી આપી હતી કે જો તમે ફક્ત પાંચસો નહીં પરંતુ પચાસ હજાર ખેડૂતો સામે કેસ દાખલ કરો તો પણ તમારી જેલ ઓછી પડશે, પરંતુ ખેડૂતો નિરાશ નહીં થાય. તેમણે ફેક્ટરી બંધ ન થાય અને એમઓયુ રદ ન થાય ત્યાં સુધી વિરોધ ચાલુ રાખવાની ચેતવણી આપી હતી. પર્યાવરણ અને આબોહવા પરિવર્તન વિભાગે ફેક્ટરી દ્વારા થતા ભૂગર્ભ જળ પ્રદૂષણની તપાસ કરવા માટે પાંચ સભ્યોની સમિતિની રચના કરવાનો નિર્ણય લીધો છે.
આ સમિતિમાં વિભાગીય કમિશનર બિકાનેરને અધ્યક્ષ, વન પર્યાવરણ અને આબોહવા પરિવર્તન વિભાગના સચિવને સભ્ય સચિવ, જિલ્લા કલેક્ટર હનુમાનગઢ, વરિષ્ઠ પર્યાવરણ ઇજનેર અરવિંદ અગ્રવાલ, મુખ્ય ઇજનેર ભૂગર્ભ જળ વિભાગ સૂરજ ભાનને સભ્યો બનાવવામાં આવ્યા છે. આ સમિતિ પોતાનો અહેવાલ રાજસ્થાન સરકારને સુપરત કરશે. સરકાર ત્યાર બાદ કામ આગળ વધારવા બાબતમાં નિર્ણય કરશે. જો કે, સમિતિ ક્યારે રિપોર્ટ રજૂ કરશે તેની સમયમર્યાદાનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો નથી.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
