દેશનાં ૧૨ રાજ્યોમાં SIR (સ્પેશ્યલ ઇન્ટેન્સિવ રિવિઝન) ની પ્રક્રિયા ચાલી રહી છે. ૪ નવેમ્બરથી શરૂ થયેલી આ પ્રક્રિયા એક મહિનામાં પૂર્ણ થવાની હતી, પરંતુ હવે તેને ૧૧ ડિસેમ્બર સુધી લંબાવવામાં આવી છે. આ સમયગાળા દરમિયાન ગુજરાત સહિતનાં વિવિધ રાજ્યોમાંથી ઓછામાં ઓછા બે ડઝન બીએલઓના મૃત્યુના સમાચાર આવ્યા છે. ઉત્તર પ્રદેશના મુરાદાબાદ જિલ્લાના બહેરી ગામમાં ૪૬ વર્ષીય બીએલઓ સર્વેશ સિંહની આત્મહત્યાએ SIR દ્વારા દબાણને રાષ્ટ્રીય ચર્ચાનો વિષય બનાવ્યો છે.
તેમને ભગતપુર ટાંડા ગામની એક શાળામાં સહાયક શિક્ષક તરીકે પોસ્ટ કરવામાં આવ્યા હતા. તેમના પરિવારનું કહેવું છે કે સતત ફિલ્ડ વિઝિટ, મોડી રાત્રે ડેટા ફીડિંગ અને SIR કાર્યમાં સમયમર્યાદાના દબાણને કારણે સર્વેશ સિંહે ૩૦ નવેમ્બર, રવિવારના રોજ આ ઘાતક પગલું ભર્યું હતું. મતદાર યાદીને ભૂલમુક્ત બનાવવા માટે શરૂ કરાયેલા સ્પેશ્યલ ઇન્ટેન્સિવ રિવિઝન (SIR) દરમિયાન ઘણાં રાજ્યોમાં BLO ના મૃત્યુએ SIR ના વધુ પડતા ભારણ અને તેને પૂર્ણ કરવા માટે લાદવામાં આવતાં દબાણ અંગે ગંભીર પ્રશ્નો ઊભા કર્યા છે.
ગુજરાતના ગીર સોમનાથ જિલ્લામાંથી પણ SIR દબાણના ગંભીર કિસ્સાઓ સામે આવ્યા છે. ૨૧ નવેમ્બરના રોજ કોડીનાર તાલુકાના દેવલી ગામમાં પ્રાથમિક શાળાના શિક્ષક અને BLO અરવિંદ વાઢેરના મૃત્યુ બાદ તેમના પરિવારે દાવો કર્યો હતો કે તેમણે છોડી દીધેલી એક નોંધમાં માનસિક તણાવ અને ભારે થાકનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. આપઘાત પહેલાંની નોંધમાં અરવિંદ વાઢરે લખ્યું હતું કે હું સરનું કામ બિલકુલ કરી શકતો નથી અને છેલ્લા ઘણા દિવસોથી થાકી ગયો છું અને માનસિક રીતે તણાવમાં છું. કૃપા કરીને તમારી અને આપણા દીકરાની સંભાળ રાખો.
હું તમને બંનેને ખૂબ પ્રેમ કરું છું, પણ હવે હું સંપૂર્ણપણે લાચારી અનુભવું છું. મારા માટે આ એકમાત્ર વિકલ્પ બચ્યો છે. અરવિંદના પિતા મૂળજીભાઈએ કહ્યું કે અમારા દીકરાને ૨૦૧૦ માં નોકરી મળી હતી. તેને હજુ ઘણી લાંબી મજલ કાપવાની હતી. ઘરમાં બધું બરાબર હતું. બીએલઓની નોકરીનું દબાણ ખૂબ જ હતું અને તેથી જ મારા દીકરાએ આવું પગલું ભર્યું. અમે અનાથ બની ગયાં છીએ. ગુજરાતનાં ઘણાં શિક્ષકો સોશ્યલ મીડિયામાં ફરિયાદ કરી રહ્યાં છે. ઉત્તર પ્રદેશ આ ઝુંબેશ માટે સૌથી મોટી યુદ્ધભૂમિ છે. રાજ્યમાં ૧૫ કરોડથી વધુ મતદારો છે અને ૧,૬૦,૦૦૦ થી વધુ BLO ૪ નવેમ્બરથી એક પણ દિવસની રજા વિના સતત ક્ષેત્રમાં કામ કરી રહ્યાં છે. જૂના લખનૌ, બારાબંકી, બદાયૂં અને મુરાદાબાદ સહિત ઘણા જિલ્લાઓમાં, બીએલઓ એક જ વાતનો પુનરોચ્ચાર કરે છે કે કામનું દબાણ તેમની ક્ષમતા કરતાં વધુ છે.
બીએલઓની દિનચર્યા સવારે ૮ વાગ્યે શરૂ થાય છે, જ્યારે તેઓ ઘરે ઘરે જઈને ફોર્મનું વિતરણ કરે છે. તેઓ સવારે ૧૧ વાગ્યા સુધી ફિલ્ડમાં હોય છે, પછી બપોરે ૨ વાગ્યા સુધી કેન્દ્રમાં હોય છે અને સાંજે ફરીથી ફિલ્ડમાં પાછા ફરે છે. રાત્રે ડેટા ફીડ કરવો પડે છે, જે એપની સમસ્યાઓને કારણે વધુ જટિલ બને છે. એપ ઘણી વાર ખુલતી નથી અથવા ડેટા અપલોડ થતો નથી, જેના કારણે કલાકો સુધી કામમાં વિલંબ થાય છે. એક મહિલા બીએલઓએ કહ્યું કે હું રાત્રે ૨ વાગ્યા સુધી ડેટા અપલોડ કરું છું. મારે ફરીથી સવારે ૫ વાગ્યે નીકળવું પડે છે. મતદારો ફોન કરતાં રહે છે.
મુરાદાબાદમાં ૪૬ વર્ષીય બીએલઓ સર્વેશ સિંહના અચાનક મૃત્યુથી આ અભિયાન પર ગંભીર પ્રશ્નો ઊભા થયા છે. સર્વેશ સિંહના મૃત્યુ પછી ઘટનાસ્થળેથી મળેલી કથિત સુસાઇડ નોટમાં તેણે લખ્યું હતું કે હું જીવવા માંગુ છું, પણ હું શું કરી શકું? મને ખૂબ જ અસ્વસ્થતા, ગૂંગળામણ અને ડર લાગે છે. આ સમય મારા માટે પૂરતો ન હતો કારણ કે મને પહેલી વાર BLO તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યો હતો.
આપઘાતની ઘટના પહેલાં જાહેર કરાયેલા એક વીડિયોમાં સર્વેશ સિંહ રડતાં અને કહેતાં જોવા મળે છે કે હું દિવસ-રાત કામ કરી રહ્યો છું પણ તેમ છતાં હું SIR લક્ષ્ય પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી. તેમની પત્ની બબલીએ પત્રકારોને જણાવ્યું કે અધિકારીઓના દબાણને કારણે મારા પતિએ આત્મહત્યા કરી છે. હું પોતે આખી રાત તેમની સાથે બેસીને ફોર્મ અપલોડ કરાવતી. તેઓ મુખ્ય શિક્ષક હતા, બીએલઓ નહીં. તેમને કોઈ તાલીમ આપવામાં આવી ન હતી. જો તમે આ કામ કરાવવા માંગતા હો, તો તમારે ઓછામાં ઓછું તેમને પહેલાં તાલીમ આપવી જોઈતી હતી.
મુરાદાબાદ પોલીસ સ્ટેશનના સર્કલ ઓફિસર આશિષ પ્રતાપ સિંહે જણાવ્યું હતું કે બીએલઓ સર્વેશ સિંહે આત્મહત્યા કરી છે અને સુસાઇડ નોટમાં તેમણે ફરજના બોજને કારણે આત્મહત્યા કરી હોવાનું લખ્યું છે. મૃતદેહને પોસ્ટમોર્ટમ માટે મોકલી દેવામાં આવ્યો છે. દક્ષિણ ભારતમાં પણ બૂથ લેવલના અધિકારીઓની દિનચર્યા અને માનસિક સ્વાસ્થ્ય પર SIRનું દબાણ સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. ૧૬ નવેમ્બરના રોજ કન્નુર જિલ્લામાં ૪૧ વર્ષીય બીએલઓ અનિશ જ્યોર્જની આત્મહત્યાએ આ અભિયાન વિશે ગંભીર પ્રશ્નો ઊભા કર્યા છે. જ્યોર્જના મૃત્યુ બાદ જિલ્લાના બીએલઓએ આ કામનો બહિષ્કાર કર્યો છે. આ દરમિયાન સોશ્યલ મીડિયા પર અન્ય એક BLOનો ઓડિયો સંદેશો સામે આવ્યો હતો. આ વાયરલ ઓડિયોમાં તેમણે કામના માનસિક તણાવને કારણે પોતાની જાતને નુકસાન પહોંચાડવાની વાત કરી હતી.
ગુજરાતના ખેડા જિલ્લાના અન્ય એક BLO, રમેશભાઈ પરમારનું ૨૦ નવેમ્બરના રોજ હૃદયરોગના હુમલાથી અવસાન થયું હતું. તેમના પરિવારે પણ તેમના મૃત્યુ માટે SIR કાર્યના દબાણને જવાબદાર ગણાવ્યું છે. ગુજરાતમાં સતત બે મૃત્યુથી શિક્ષકો અને BLO માં ચિંતા વધી છે અને SIR ની વર્તમાન કામગીરી અંગે દેશભરમાં સમાન પ્રશ્નો ઊભા થઈ રહ્યા છે. મતદાર યાદી સુધારણા કવાયતનો ભાર BLO પર સૌથી વધુ પડે છે, કારણ કે તેઓ રોજિંદા ધૂળ, ધુમાડો, તકનીકી ખામીઓ અને સમયમર્યાદાનો સામનો કરે છે. તેમની મુસીબતોને ધ્યાનમાં રાખીને મૂળ ૪ ડિસેમ્બરે સમાપ્ત થવાની સમયમર્યાદા ૧૧ ડિસેમ્બર, ૨૦૨૫ સુધી લંબાવવામાં આવી છે.
મધ્યપ્રદેશ એ SIR અભિયાન દરમિયાન વહેલા મૃત્યુની જાણ કરનારા પ્રથમ રાજ્યોમાંનું એક હતું. મધ્યપ્રદેશમાં પ્રથમ BLO મૃત્યુ દમોહમાં નોંધાયું હતું, જ્યાં ૬ નવેમ્બરના રોજ ખેતરમાં કામ કરતી વખતે શ્યામ સુંદર શર્માનું માર્ગ અકસ્માતમાં મૃત્યુ થયું હતું. થોડા દિવસો પછી, ૧૬ નવેમ્બરના રોજ દતિયામાં ઉદયભાન સિહારેની આત્મહત્યાના સમાચાર આવ્યા, જેનાથી કર્મચારીઓ ચોંકી ગયા હતા.
ભોપાળમાં BLO ની જવાબદારી સંભાળતાં એક શિક્ષિકા કહે છે કે અમે સવારે ૭ વાગ્યે નીકળીએ છીએ અને રાત્રે ૧૨ વાગ્યે પાછા આવીએ છીએ. અમારે દરેક ઘરે ૬-૭ વાર જવું પડે છે. લોકો પણ થાકી ગયાં છે. મને સમજાતું નથી કે આટલી ઉતાવળ કેમ હતી? તેણીએ સમજાવ્યું કે તે છેલ્લા મહિનાથી શાળામાં ભણાવી રહી છે અને BLO તરીકે કામ કરી રહી છે. દર બે કલાકે વોટ્સએપ ગ્રુપમાં ફોટો મોકલવાની જરૂરિયાતે તેણીને વધુ થકવી દીધી છે. દરરોજ સસ્પેન્શનની ચેતવણી આપવામાં આવે છે. આ પરિસ્થિતિમાં કોઈ પણ વ્યક્તિ તૂટી પડશે. જે BLO કામ કરી રહ્યા નથી તેમની સામે સસ્પેન્શનની કાર્યવાહી કરવામાં આવી રહી છે.
બીએલઓ તરીકે કામ કરતાં એક શિક્ષકના મતે ટેકનિકલ સિસ્ટમ પણ તણાવમાં વધારો કરે છે. એપમાં ત્રણ વિકલ્પો છે; બે ભરવામાં સમય લાગે છે, જ્યારે ત્રીજો વિકલ્પ તરત જ સબમિટ કરી શકાય છે, પરંતુ અધૂરો ડેટા હોય તો ફોર્મ પરત થાય છે. જ્યારે મતદારનું નામ ૨૦૦૩ ની યાદીમાં જોવા મળે છે ત્યારે પહેલો વિકલ્પ પસંદ કરવામાં આવે છે. તેમાં સંપૂર્ણ વિગતો ભરવાની જરૂર પડે છે અને દરેક ફોર્મમાં ઘણી મિનિટો લાગે છે.
બીજો વિકલ્પ એ છે કે જ્યારે મતદારનું નામ નહીં પરંતુ તેમનાં માતાપિતાનું નામ ૨૦૦૩ ની યાદીમાં હોય. અહીં પણ એ જ પ્રક્રિયા પુનરાવર્તિત થાય છે અને તેમાં લાગતો સમય લગભગ સમાન હોય છે. ત્રીજો વિકલ્પ સૌથી ઝડપી છે. જો મતદાર અને તેનાં માતા-પિતા ત્રણેયનું નામ ૨૦૦૩ ની યાદીમાં ન હોય, તો ફોર્મ તરત જ સબમિટ થઈ જાય છે પરંતુ ડેટા અધૂરો હોય છે. શિક્ષક કહે છે કે ઉતાવળ કરીને ત્રીજો વિકલ્પ પસંદ કરવાનું મૌખિક દબાણ છે, પરંતુ આ રીત ભવિષ્યમાં સમસ્યાઓનું કારણ બનશે. બીએલઓ વારંવાર કહે છે કે આ પ્રક્રિયામાં જનતાને દસ્તાવેજો એકત્રિત કરવા માટે સમય આપવામાં આવ્યો ન હતો.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
