રશિયાનું કહેવું છે કે તેની બે સૌથી મોટી તેલ કંપનીઓને બ્લેકલિસ્ટ કરવાના અમેરિકી રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પના નિર્ણયથી તેના પર કોઈ અસર થશે નહીં. હકીકતમાં પ્રતિબંધો હોવા છતાં રશિયન તેલને વિશ્વમાં પહોંચાડવાનું માધ્યમ દુનિયામાં અસ્તિત્વ ધરાવતો બેનંબરી ટેન્કરોનો છાયા કાફલો છે. આ કાફલો વિશ્વભરમાં સસ્તા ખનિજ તેલની શોધમાં રહેલાં લોકોને લાખો બેરલ તેલ વેચે છે. આ જહાજો ફક્ત રશિયન તેલ જ વેચતા નથી, પણ ઈરાન, વેનેઝુએલા જેવા પ્રતિબંધિત દેશો અને કેટલાક પશ્ચિમી વેપારીઓ પણ આ ટેન્કરોનો ઉપયોગ પોતાનું તેલ વેચવા માટે કરે છે.
આ વેપારીઓ સલામતી કે પર્યાવરણીય જોખમો કરતાં નફાની વધુ ચિંતા કરે છે. ૨૦૨૨ માં યુક્રેન પરના હુમલા પછી રશિયાના આ ડાર્ક ફ્લીટની પ્રવૃત્તિઓ ઝડપથી વધી રહી છે. આ ગુપ્ત કાફલાથી રશિયાને સૌથી વધુ ફાયદો થાય છે. રશિયા તેનો ઉપયોગ માત્ર રશિયન તેલની દાણચોરી કરવા અને તેનાં યુદ્ધો ચાલુ રાખવા માટે જ નહીં, પરંતુ યુરોપમાં નાટો દેશો સામે હાઇબ્રિડ જાસૂસી અને તોડફોડની કામગીરી કરવા માટે પણ કરે છે. રશિયન લક્ષ્યોમાં દરિયાઈ કેબલ અને પાઇપલાઇનનો પણ સમાવેશ થાય છે, જે નાટોના દેશોની જીવનરેખા ગણાય છે.
દરિયામાં લગભગ પાંચમાંથી એક ટેન્કર આ ગુપ્ત કાફલાનો ભાગ છે. આ કાટ લાગતાં જહાજો પ્રતિબંધોને આધીન દેશોમાંથી ખનિજ તેલની દાણચોરી કરવા માટે અસ્પષ્ટ અથવા અજાણ્યા ધ્વજ હેઠળ સફર કરે છે. આમાંથી ૫૦ ટકા ટેન્કરો ફક્ત રશિયન ખનિજ તેલ અને તેલ ઉત્પાદનો વહન કરે છે, ૨૦ ટકા ટેન્કરો ફક્ત ઈરાની તેલ વહન કરે છે અને ૧૦ ટકા ફક્ત વેનેઝુએલાના ખનિજ તેલ વહન કરે છે. બાકીના ૨૦ ટકા ટેન્કરો કોઈ એક દેશ સાથે જોડાયેલાં નથી અને પ્રતિબંધોને આધીન અનેક દેશોનું ખનિજ તેલ વહન કરે છે. રશિયા, ઈરાન અને વેનેઝુએલાને સેવા આપતા સૌથી મોટા ટેન્કરો મુખ્યત્વે ભારતમાં અને ચીનમાં મુસાફરી કરે છે, જે રશિયન ખનિજ તેલ અને પેટ્રોલિયમ ઉત્પાદનોના બે સૌથી મોટા આયાતકાર છે. રશિયન ખનિજ તેલના નાના ખરીદદારોમાં તુર્કી, સિંગાપોર અને સંયુક્ત આરબ અમીરાતનો સમાવેશ થાય છે.
અમેરિકા અને સાઉદી અરેબિયા સાથે વિશ્વના ત્રણ સૌથી મોટા તેલ નિકાસકારોમાંનો એક રશિયા છે. રશિયાએ ૨૦૨૪ માં વિશ્વના તેલના આશરે ૧૦ ટકા ઉત્પાદન કર્યું હતું. યુક્રેન યુદ્ધ પહેલાં રશિયાની લગભગ બધી જ દરિયાઈ તેલ નિકાસ પશ્ચિમી ટેન્કરો દ્વારા કરવામાં આવતી હતી, જેમાંથી મોટા ભાગના ગ્રીક હતા. બધા વેપાર કરારો સ્વિટ્ઝર્લેન્ડ દ્વારા કરવામાં આવતા હતા અને વીમો લંડનમાં ખરીદવામાં આવતો હતો. હવે, રશિયન તેલનું વહન કરતા દર પાંચમાંથી ચાર ટેન્કરો પાસે માન્ય વીમો નથી. આ કંપનીઓ દરિયાઈ કાર્ગોનો લગભગ ૯૦ ટકા વીમો લે છે. આ ગુપ્ત કાફલો હવે પશ્ચિમી પ્રતિબંધોને અવગણીને ૮૦ ટકા રશિયન તેલનું પરિવહન કરે છે. રશિયાએ પ્રતિબંધોથી બચવા માટે તેલ ટેન્કરોનો ગુપ્ત કાફલો બનાવ્યો છે.
આમાંનાં કેટલાંક જહાજો જૂનાં છે. તેમની યોગ્ય રીતે જાળવણી કરવામાં આવતી નથી, તેથી સમુદ્રમાં તેલ લીક થવાનું જોખમ રહેલું છે. તેથી તેમનો પૂરતો વીમો લેવાની પણ શક્યતા ઓછી છે.રશિયાના દરિયાઈ તેલ નિકાસનો લગભગ ત્રણ ચતુર્થાંશ ભાગ બાલ્ટિક અને કાળા સમુદ્રનાં બંદરોમાંથી આવે છે. આનો અર્થ એ છે કે આ જહાજો દરરોજ યુરોપિયન પાણીમાંથી પસાર થાય છે. બેનંબરી ખનિજ તેલની હેરાફેરી કરતાં ગુપ્ત જહાજો આંતરરાષ્ટ્રીય પાણીમાં સીધા જહાજથી જહાજ પર તેલ ટ્રાન્સફર કરે છે, કારણ કે ત્યાં દેખરેખ નબળી છે.
તેઓ તેમની ઓટોમેટિક આઇડેન્ટિફિકેશન સિસ્ટમ (AIS) ને સક્ષમ અથવા સંશોધિત કરે છે, જે જહાજના પ્રકાર, સ્થિતિ, ગતિ, માર્ગ, નામ અને ધ્વજ જેવી માહિતી પ્રસારિત કરે છે. આ જહાજો તેમની માલિકીની માહિતી છુપાવે છે, તેમનો નોંધણી ધ્વજ બદલે છે અથવા ધ્વજ વિના જ કાર્ય કરે છે અને મહિનામાં ઘણી વખત આખા ટેન્કરનું નામ પણ બદલી નાખે છે. તેઓ સ્ક્રેપ માટે મોકલવામાં આવતાં જહાજોને મૂળ રૂપે સોંપવામાં આવેલા અનન્ય ઇન્ટરનેશનલ મેરીટાઇમ ઓર્ગેનાઇઝેશન (IMO) નોંધણી નંબરોનું પ્રસારણ કરે છે. તે મૃત વ્યક્તિની ઓળખનો ઉપયોગ કરવા જેવું છે. મેરીટાઇમ એનાલિટિક્સ કંપની વિન્ડવર્ડના જણાવ્યા અનુસાર, ૨૦૨૫ ના પ્રથમ આઠ મહિનામાં ખોટા ધ્વજ હેઠળ કાર્યરત જહાજોની સંખ્યામાં ઓછામાં ઓછો ૬૫ ટકાનો વધારો થયો છે.
વિન્ડવર્ડનો અંદાજ છે કે આ ગુપ્ત કાફલામાં હવે ૧,૩૦૦ જહાજોનો સમાવેશ થાય છે. ધ્વજ-નોંધણી સેવાઓ પણ ખૂબ જ વધી ગઈ છે. આમાંની ઘણી સંપૂર્ણપણે છેતરપિંડીવાળી છે, જ્યારે અન્ય તકનીકી રીતે કાયદેસર છે, પરંતુ તેના ઉપર મજબૂત નિયંત્રણનો અભાવ છે. આનું કારણ એ છે કે ધ્વજ જારી કરનારા દેશો આ વ્યવસાયમાં નવા છે અને તેમનામાં તેમના ધ્વજનો ઉપયોગ કેવી રીતે થઈ રહ્યો છે તેનું નિરીક્ષણ કરવાની ઇચ્છા અથવા ક્ષમતાનો અભાવ છે.વૈશ્વિક શિપિંગનું નિયમન કરવાની જવાબદારી ધ્વજ દેશોની છે. આમાં ટેકનિકલ ધોરણોનું પાલન કરવું અને દરિયામાં પર્યાપ્ત ખનિજ તેલ છલકાતું હોય તો વીમાની ખાતરી કરવાનો સમાવેશ થાય છે.
ઓક્ટોબર ૨૦૨૫ માં બેનિન-ધ્વજવાળા ટેન્કરને ફ્રેન્ચ દરિયાકાંઠેથી રહસ્યમય ડ્રોન ફ્લાઇટ્સ માટે લોન્ચપેડ તરીકે ઉપયોગમાં લેવાતા હોવાની શંકાના આધારે અટકાયતમાં લેવામાં આવ્યો હતો, જેના કારણે ડેનમાર્કમાં એરપોર્ટ બંધ કરવાની ફરજ પડી હતી. ટેન્કરે શરૂઆતમાં સહયોગ કરવાનો ઇનકાર કર્યો હતો અને બાદમાં તેની રાષ્ટ્રીયતા સાબિત કરવામાં નિષ્ફળ ગયો હતો. આ જહાજે તાજેતરમાં તેનું નામ પુષ્પાથી બદલીને ધ બોરાકે રાખ્યું હતું અને અગાઉ તેના દ્વારા ઓડીસિયસ, વરુણા અને કિવાલા જેવાં નામોનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો.
આ જહાજમાં સાત અલગ અલગ દેશોના ધ્વજનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો.જ્યારે ફ્રેન્ચ નૌકાદળ દ્વારા તેને અટકાવવામાં આવ્યું ત્યારે તે સેન્ટ પીટર્સબર્ગ નજીક પ્રિમોર્સ્ક ખાતે રશિયન તેલ ટર્મિનલથી ભારતમાં વડનગર જઈ રહ્યું હતું.સ્વીડન, નોર્વે અને જર્મની જેવા નાટો દેશો પર રશિયન ડ્રોન ઘૂસણખોરીની પણ શંકા છે. ૬ નવેમ્બર, ૨૦૨૫ ના રોજ, બ્રસેલ્સ એરપોર્ટની આસપાસ અનેક સ્થળોએ ડ્રોન જોવા મળ્યા બાદ તેને અસ્થાયી રૂપે બંધ કરવામાં આવ્યું હતું.
જો કે, રશિયા તેના યુક્રેનિયન સાથીઓ સામે હાઇબ્રિડ યુદ્ધ છેડવાનો ઇનકાર કરે છે. બોરાકે તપાસ બાદ, નાટો દેશોએ બાલ્ટિક સમુદ્ર પેટ્રોલિંગ ઓપરેશન અથવા બાલ્ટિક સેન્ટ્રી મિશન શરૂ કર્યું હતું. નાટોના સેક્રેટરી-જનરલ માર્ક રુટેએ કહ્યું કે જહાજના કેપ્ટનોએ સમજવું જોઈએ કે આપણા માળખા માટે સંભવિત ખતરો ઊભો કરવાનાં ખરાબ પરિણામો આવશે. આમાં પ્રવેશ, જપ્તી અને ધરપકડનો સમાવેશ થાય છે.બ્રિટન, ડેનમાર્ક, સ્વીડન અને પોલેન્ડ કહે છે કે તેઓ ઇંગ્લિશ ચેનલ, ડેનિશ સ્ટ્રેટ, ફિનલેન્ડના અખાત અને સ્વીડન અને ડેનમાર્ક વચ્ચેના સ્ટ્રેટમાં વીમા દસ્તાવેજોની તપાસ કરી રહ્યા છે. એસ્ટોનિયા, ફિનલેન્ડ, જર્મની, આઇસલેન્ડ, લાતવિયા, લિથુઆનિયા, નેધરલેન્ડ અને નોર્વે પણ રશિયાના ગુપ્ત કાફલાને અટકાવવા સંમત થયા છે.
બાલ્ટિક ક્ષેત્રમાં સબમરીન કેબલ કાપવા અને દરિયાઈ સપાટી પર અન્ય ઘણી ઘટનાઓ બાદ આ દેશોએ આ પગલું ભર્યું છે. જો કે, ગુપ્ત કાફલાનાં જહાજોને ફક્ત બંદરમાં અથવા દરિયાઈ સીમાઓની અંદર જ રોકી શકાય છે અને આ કિનારાથી ૧૨ નોટિકલ માઈલ દૂર એક નાનો વિસ્તાર છે.આંતરરાષ્ટ્રીય પાણીમાં આ કામ કરવું ખૂબ જ મુશ્કેલ હોય છે, કારણ કે પશ્ચિમી દેશો વિશ્વમાં નેવિગેશનની સ્વતંત્રતાના મુખ્ય સમર્થક છે.
નિર્દોષ માર્ગના સિદ્ધાંત હેઠળ, દેશો ફક્ત તે જ જહાજોને રોકી શકે છે, જે તેમની સુરક્ષા માટે ખતરો ઊભો કરે છે. રશિયન રાજકારણીઓએ રશિયન તેલનું વહન કરતાં ટેન્કરો સામે કોઈ પણ પ્રતિકૂળ કાર્યવાહીને રશિયા પર હુમલો ગણવાની હાકલ કરી છે અને મે ૨૦૨૫ માં જ્યારે એસ્ટોનિયાએ એસ્ટોનિયા અને ફિનલેન્ડ વચ્ચે ધ્વજ વિના જઈ રહેલા તેલ ટેન્કરને અટકાવવાનો પ્રયાસ કર્યો ત્યારે રશિયાએ એક ફાઇટર જેટ મોકલ્યું હતું. તેલ વહન કરતાં જહાજોનો આ ગુપ્ત કાફલો વૈશ્વિક સુરક્ષા માટે મોટો ખતરો ઊભો કરી શકે છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
