અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે એશિયાની તેમની મુલાકાત દરમિયાન રેર અર્થ ખનિજોના પુરવઠાને સુરક્ષિત કરવા માટેના શ્રેણીબદ્ધ કરારો પર હસ્તાક્ષર કર્યા છે, જેના પર અગાઉ ચીનનું વર્ચસ્વ હતું. ચીનની દાદાગીરી પછી અમેરિકાને ખ્યાલ આવી ગયો છે કે આધુનિક ટેકનોલોજી માટે રેર અર્થ ખનિજો પર કન્ટ્રોલ જરૂરી છે. જાપાન, મલેશિયા, થાઈલેન્ડ, વિયેતનામ અને કંબોડિયા સાથે થયેલા વિવિધ કરારો સ્વરૂપમાં ભિન્ન છે અને તેમની વાસ્તવિક અસરનું મૂલ્યાંકન કરવું હજુ ખૂબ જ વહેલું છે. આ બધાનો ઉદ્દેશ ઇલેક્ટ્રિક વાહનોથી લઈને સ્માર્ટફોન સુધી આધુનિક ઉદ્યોગો માટે મહત્ત્વપૂર્ણ ખનિજોના પુરવઠામાં વૈવિધ્ય લાવવાનો છે. ચીનના નેતા શી જિનપિંગ સાથેની મહત્ત્વપૂર્ણ બેઠક પહેલાં થયેલા આ કરારોનો હેતુ અમેરિકા સાથે વેપાર માટે ભાગીદારોને તૈયાર કરવાનો છે અને રેર અર્થ બાબતમાં ચીન પર નિર્ભરતા ઘટાડવાનો છે.
હાલમાં ચીન વિશ્વના લગભગ ૭૦ ટકા દુર્લભ પૃથ્વી ખનિજોનું પ્રોસેસિંગ કરે છે, જે રાષ્ટ્રપતિ શી જિનપિંગને અમેરિકા સાથેના વેપારયુદ્ધમાં નોંધપાત્ર લાભ આપે છે. તાજેતરના મહિનાઓમાં ચીને આ રેર અર્થ ખનિજો પર નિકાસનાં નિયંત્રણો કડક કર્યાં છે, જેના કારણે બંને દેશોને ટેરિફ અને અમેરિકામાં TikTok ની કામગીરી કરવાની ક્ષમતા સહિત અનેક મુદ્દાઓ પર કરાર પર પહોંચવાની ફરજ પડી છે. આ નિયંત્રણોએ અમેરિકા, યુરોપ અને એશિયાનાં ઉત્પાદન-કેન્દ્રોમાં ચિંતા વધારી છે અને સંકેત આપ્યો છે કે તણાવપૂર્ણ અમેરિકા-ચીન સંબંધો વૈશ્વિક પુરવઠા શૃંખલાઓને નબળી બનાવી રહ્યાં છે.
ચીનની બહાર દુર્લભ પૃથ્વી ખનિજોની વિશ્વની સૌથી મોટી સપ્લાયર ઓસ્ટ્રેલિયન કંપની લિનાસ રેર અર્થ્સ તેના શુદ્ધિકરણ માટે મલેશિયા પર આધાર રાખે છે, પરંતુ છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં ત્યાં તેને અનેક નિયમનકારી અવરોધોનો સામનો કરવો પડ્યો છે. તાજેતરમાં જાપાન અને ઓસ્ટ્રેલિયા જેવા દેશો સાથે રોકાણના સોદા કરીને અમેરિકાએ દુર્લભ પૃથ્વી ખનિજોના પુરવઠા પર વધુ નિયંત્રણ મેળવ્યું છે. પ્રોસેસિંગ પ્લાન્ટ બનાવવામાં ડિઝાઇનથી લઈને ઉત્પાદન સુધી વર્ષો લાગી શકે છે. ઓસ્ટ્રેલિયા લાંબા સમયથી દુર્લભ પૃથ્વીનું ઉત્પાદન વધારવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે, પરંતુ તેના કોઈ પણ પ્લાન્ટ હજુ સુધી કાર્યરત થયા નથી.
ભારત દુર્લભ પૃથ્વી ખનિજના ઉત્પાદનમાં એક મોટું પગલું ભરવા માટે તૈયાર છે. કેન્દ્ર સરકાર આ ક્ષેત્ર માટેના તેના પ્રોત્સાહન કાર્યક્રમને લગભગ ત્રણ ગણો વધારીને ૭,૦૦૦ કરોડ રૂપિયાથી વધુ કરવાની યોજના ધરાવે છે. આ યોજના હાલમાં કેબિનેટની મંજૂરીની રાહ જોઈ રહી છે. તેનો ઉદ્દેશ ઇલેક્ટ્રિક વાહનો, નવીનીકરણીય ઊર્જા અને સંરક્ષણ ક્ષેત્ર માટે જરૂરી દુર્લભ પૃથ્વી ચુંબકોની સ્થાનિક ઉત્પાદન-ક્ષમતા વધારવાનો છે. હાલમાં, વિશ્વના લગભગ ૯૦ ટકા દુર્લભ પૃથ્વી ખનિજોની ચીનમાં પ્રક્રિયા કરવામાં આવે છે. તાજેતરમાં અમેરિકા સાથેના વેપારવિવાદને કારણે ચીને નિકાસ નિયંત્રણો કડક કર્યાં છે, જેના કારણે વૈશ્વિક પુરવઠા પર અસર પડી છે.
ભારત સરકારની નવી યોજના હેઠળ લગભગ પાંચ કંપનીઓને દુર્લભ પૃથ્વી ખનિજ ઉત્પાદન સંલગ્ન મૂડી અને સબસિડી બંનેનો લાભ મળશે. જો કે, નિષ્ણાતો માને છે કે ભારત હજુ પણ આ ક્ષેત્રમાં મર્યાદિત ભંડોળ, તકનીકી કુશળતા અને લાંબી પ્રોજેક્ટ સમયમર્યાદા જેવા ઘણા પડકારોનો સામનો કરી રહ્યું છે, જેમ કે રાજ્યોની માલિકીની કંપનીઓ હાલમાં વિદેશમાં ખાણકામમાં ભાગીદારી સ્થાપિત કરવા માટે પ્રારંભિક પગલાં લઈ રહી છે.
હાલમાં ચીન આ ક્ષેત્રમાં સૌથી વધુ તકનીકી જ્ઞાન ધરાવે છે. વધુમાં, દુર્લભ પૃથ્વી ધાતુઓનું ખાણકામ પર્યાવરણીય રીતે પડકારજનક માનવામાં આવે છે, કારણ કે તેમાં કિરણોત્સર્ગી તત્ત્વો હોય છે. ભારતની વાર્ષિક માંગ આશરે ૨,૦૦૦ મેટ્રિક ટન ઓક્સાઇડની છે, જેને વૈશ્વિક ઉત્પાદકો સરળતાથી પૂરી કરી શકે છે. સરકારને આશા છે કે આ વિસ્તૃત યોજના વિદેશી કંપનીઓને ભારતમાં રોકાણ કરવા આકર્ષિત કરશે, જેનાથી ચીન પરની નિર્ભરતા ઓછી થશે અને ભારતના સ્થાનિક ઉદ્યોગને વેગ મળશે.
૨૦૨૩ માં ચીને વિશ્વના દુર્લભ પૃથ્વી ખનિજોના ૭૦ ટકા અથવા ૨૧૦,૦૦૦ ટનનું ઉત્પાદન કર્યું હતું, જ્યારે ભારતનો ફાળો ૧ ટકા કરતાં ઓછો હતો. ત્યાર બાદ અમેરિકા ૧૪ ટકા, મ્યાનમાર ૧૧ ટકા અને ઓસ્ટ્રેલિયા ૭ ટકા હિસ્સો ધરાવે છે. ચીને તેની સપ્લાય ચેઇનમાં વિક્ષેપ પાડ્યા બાદ ભારતે થોડા મહિના પહેલાં રેર અર્થ મેગ્નેટના વિકલ્પો શોધવાનું શરૂ કર્યું હતું. આ પહેલના ભાગ રૂપે દેશમાં રેર અર્થ મિનરલ પ્રોસેસિંગ યુનિટો સ્થાપિત કરવા અને સપ્લાય ચેઇન વિકસાવવા માટે કામ ચાલી રહ્યું છે. આ વર્ષે એપ્રિલમાં ચીને સપ્લાય પર પ્રતિબંધ લાદ્યો ત્યારથી વૈશ્વિક સ્તરે રેર અર્થ ખનિજોની અછત ઊભી થઈ છે.
ભારતે સૌ પ્રથમ ગંભીરતાથી રેર અર્થ મેગ્નેટ મેન્યુફેક્ચરિંગ પર વિચાર કર્યો હતો, જ્યારે વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ આ મહત્ત્વપૂર્ણ ખનિજોને શસ્ત્ર બનાવવા સામે ચીનને ચેતવણી આપી હતી. ત્યારથી ભારત દુર્લભ પૃથ્વી ચુંબક અને દુર્લભ પૃથ્વી ખનિજો માટે ચીન પરની નિર્ભરતા ઘટાડવા માટે કામ કરતા દક્ષિણ એશિયાઈ દેશોની હરોળમાં જોડાયું છે. સરકારી સહાય વિના ભારતની કંપનીઓ માટે આ લક્ષ્ય પ્રાપ્ત કરવું મુશ્કેલ હતું. તેથી, કેન્દ્ર સરકારે આવી કંપનીઓને નાણાંકીય સહાય પૂરી પાડવાનું નક્કી કર્યું છે. મલેશિયા, થાઇલેન્ડ, વિયેતનામ અને કંબોડિયા બધાએ દુર્લભ પૃથ્વી ખનિજો અને નિકાસ નિયમોમાં અમેરિકાની પહોંચ વધારવા સંમતિ આપી છે, જે ચીની કંપનીઓ કરતાં અમેરિકી ખરીદદારોની તરફેણ કરશે.
આમાં અમેરિકામાં શિપમેન્ટને અવરોધિત ન કરવાનું અને બિન-ચીની કંપનીઓમાં રોકાણને પ્રોત્સાહન આપવાનું વચન સામેલ છે. મલેશિયા અને થાઇલેન્ડ સાથેના કરારો ફક્ત સમજૂતીપત્રો છે. શું આ કરારો આ દેશોમાં રાજકીય પરિવર્તનોમાં ટકી શકશે? બીજો એક મુખ્ય પ્રશ્ન જેનો ઉકેલ આવ્યો નથી તે ખાસ કરીને સંભવિત પર્યાવરણીય નુકસાનને ધ્યાનમાં રાખીને નિયમન છે. દુર્લભ પૃથ્વી ખનિજોના કિસ્સામાં માત્ર ખાણકામ જ નહીં પરંતુ તેની સમગ્ર પ્રક્રિયા પણ પર્યાવરણને દૂષિત કરી શકે છે. જમીનમાંથી તેમને કાઢવાની અને શુદ્ધ કરવાની પ્રક્રિયા કિરણોત્સર્ગી ઘટકો ઉત્પન્ન કરે છે.
ચીનમાં તેની અસર સારી રીતે દસ્તાવેજીકૃત કરવામાં આવી છે, પરંતુ અન્ય દેશો આ ઉદ્યોગને સરળતાથી અપનાવી શકશે નહીં. ઓસ્ટ્રેલિયા, અમેરિકા અને યુરોપ જેવા પ્રદેશોમાં નવી ખાણો અને પ્રોસેસિંગ પ્લાન્ટ બનાવવાનો ખર્ચ ચીન કરતાં નોંધપાત્ર રીતે વધારે હશે, કારણ કે તેમાં કડક પર્યાવરણીય નિયમો અને મોંઘી મજૂરીનો સમાવેશ થાય છે. જાપાનમાં ૫૫૦ અબજ ડોલરના અમેરિકી રોકાણ માટે જાપાન અગાઉ સંમત થયું હતું, તે આ દુર્લભ પૃથ્વી ખનિજોના સોદાનો ભાગ હશે કે કેમ તે હજુ સ્પષ્ટ નથી. અમેરિકાના ટ્રેઝરી સેક્રેટરી હોવર્ડ લુટનિક તેમની આગામી જાપાન મુલાકાત દરમિયાન જાપાની કંપનીઓ સાથે વિગતો શેર કરી શકે છે. આ અમેરિકા-ચીન વેપાર યુદ્ધમાં એક વળાંક સાબિત થઈ શકે છે.
ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે તેમના એશિયા પ્રવાસ પહેલાં ઓસ્ટ્રેલિયા સાથે ૮.૫ અબજ ડોલરના કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા, જેથી ચીનની બહાર દુર્લભ પૃથ્વી ખનિજોની પ્રક્રિયામાં ઔદ્યોગિક સહયોગને સરળ બનાવી શકાય. તે સમયે ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે વ્હાઇટ હાઉસમાં ઓસ્ટ્રેલિયાના વડા પ્રધાન એન્થોની અલ્બેનીઝ સાથે કહ્યું હતું કે આવતા વર્ષમાં અમારી પાસે એટલા બધા દુર્લભ ખનિજો હશે કે તમને ખબર નહીં પડે કે તેમનું શું કરવું. ત્યાર બાદ તેમણે જાહેરાત કરી કે તેમની કિંમત ફક્ત ૨ ડોલર હશે. ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પનો અંદાજ છે કે પુરવઠો વધવાથી કિંમત ઘટશે.
ઓસ્ટ્રેલિયા ચોક્કસપણે મહત્ત્વપૂર્ણ ખનિજોની શોધમાં અમેરિકાનો એક મહત્ત્વપૂર્ણ ભાગીદાર છે. ઘણી કંપનીઓ અહીં પહેલેથી જ રિફાઇનરીઓ બનાવી રહી છે, જેમાં ઇલુકા રિસોર્સિસનો પણ સમાવેશ થાય છે, જેણે આ વર્ષની શરૂઆતમાં જણાવ્યું હતું કે સરકારી સહાય વિના તે લગભગ અશક્ય હશે. આ કરારમાં બંને પક્ષો દુર્લભ પૃથ્વીના પુરવઠા અને ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન આપવા સંમત થાય છે, જેમાં દુર્લભ પૃથ્વીના સંકલિત રોકાણ અને સંગ્રહ માટેની યોજનાઓ તેમજ પુરવઠા સંબંધિત સમસ્યાઓનું સંચાલન કરવા માટે ઝડપી પ્રતિભાવ જૂથની રચનાનો સમાવેશ થાય છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
